1

Małgorzata Alberska

CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM

Termin upośledzenie umysłowe jest powszechnie znanym i używanym pojęciem

określającym obniżoną sprawność intelektualną. W ostatnich latach można zaobserwować

tendencję do pomijania zakorzenionych w pedagogice, psychologii i medycynie terminów o

negatywnej konotacji, takich jak oligofrenia, niedorozwój umysłowy czy upośledzenie

umysłowe. Wynika to z nowej filozofii niepełnosprawności, z potrzeby likwidowania

stereotypów, które stawiają osobę niepełnosprawną na marginesie społecznym, bez prawa do

odpowiedniej edukacji, aktywnego trybu życia i możliwości podjęcia pracy zawodowej. W

najnowszej literaturze nie używa się już terminu: jednostka upośledzona umysłowo, lecz

osoba z niepełnosprawnością intelektualną, czy obniżoną sprawnością intelektualną, a w

niektórych krajach (np. w Anglii), stosuje się określenie: dzieci ze specyficznymi

trudnościami w uczeniu się.

1

Jedną z pierwszych definicji upośledzenia umysłowego stworzył w 1915 roku E. Kraeplin

nazywając oligofrenią „grupę złożoną z pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian

morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną, a

mianowicie totalne opóźnienie rozwoju psychicznego.”

2

Natomiast R. Heber przedstawił w

1959 r. definicję, która po raz pierwszy zwracała uwagę na konieczność uwzględnienia dwóch

komponentów charakterystycznych dla upośledzenia umysłowego: obniżoną sprawność

intelektualną oraz trudności w przystosowaniu się do wymogów życia społecznego.

Upośledzenie umysłowe określił jako niższy niż przeciętny ogólny poziom sprawności

intelektualnych, który powstaje w okresie rozwojowym i wiąże się z zaburzeniami w

zachowaniu przystosowawczym.

3

W Podręczniku diagnostyki i statystyki (DSM IV)

Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 1994 r. zamieszczono definicję

podkreślającą trzy współwystępujące kryteria istotne w diagnozie upośledzenia umysłowego:

istotnie niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego

1

Por. K. Mrugalska, Osoby z upośledzeniem umysłowym, w: Problem niepełnosprawności w poradnictwie

zawodowym, red. B. Szepankowska, A. Ostrowska, Warszawa 1998, s.119.

2

Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2002, s.18.

3

Por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, Niepełnosprawność umysłowa – definicje, etiologia, klasyfikacje, w:

Pedagogika specjalna pracowników socjalnych, red. D.M. Piekut-Brodzka i J. Kuczyńska-Kwapisz, Warszawa
2004, s. 30.

2

znaczne ograniczenia w zachowaniu przystosowawczym w przynajmniej dwóch z

takich obszarów jak:

- porozumiewanie się,

- troska o siebie,

- tryb życia domowego,

- sprawności społeczno-interpersonalne,

- korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,

- kierowanie sobą,

- troska o zdrowie i bezpieczeństwo,

- zdolności szkolne,

- sposób organizowania czasu wolnego i pracy,

początek tego stanu musi wystąpić przed 18. rokiem życia.

4

Określona na 18 rok życia granica wystąpienia obniżonego funkcjonowania intelektualnego i

przystosowawczego ulegała rozmaitym zmianom. Pierwotnie podkreślano jako graniczny

wiek trzech lat, potem sześciu. Rozszerzenie tego kryterium na cały wiek rozwojowy jest

wynikiem głębszej obecnie wiedzy na temat plastyczności mózgu i większej skuteczności

rewalidacji w tym okresie. Wystąpienie obniżonej sprawności intelektualnej po 18. roku życia

nie jest zatem zdiagnozowane jako upośledzenie umysłowe lecz jako demencja.

Gdy niższy iloraz inteligencji zostanie stwierdzony w oderwaniu od istotnych zmian

zachowań przystosowawczych, stan ten także nie będzie nazwany upośledzeniem

umysłowym. Dlatego należy zwrócić uwagę na konieczność współwystępowania

wymienionych komponentów.

Klasyfikacja upośledzenia umysłowego

Wśród wielu sposobów klasyfikowania upośledzenia umysłowego (podejście

medyczne, pedagogiczne, społeczne i inne) najpopularniejsze jest podejście psychologiczne,

opierające się na pomiarach ilorazu inteligencji. Podstawą klasyfikacji jest skala, w której

średnia wartość wynosi 100, a odchylenie standardowe 15 lub 16 punktów, w zależności od

zastosowanej skali.

4

Por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, Niepełnosprawność umysłowa – definicje, etiologia, klasyfikacje, w:

Pedagogika specjalna pracowników socjalnych, red. D.M. Piekut-Brodzka i J. Kuczyńska-Kwapisz, Warszawa
2004, s. 31.

3

Tabela 1 Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według IX REWIZJI MIĘDZYNARODOWEJ KLASYFIKACJI
CHORÓB, URAZÓW I PRZYCZYN ZGONÓW Światowej Organizacji Zdrowia obowiązująca od 1.01.1980 r.

5

Odchylenie

standardowe

Stopień upośledzenia umysłowego

Ilorazy inteligencji w skalach

Wechslera

Termana-Meril

od -2 do -3

Niedorozwój umysłowy lekki

55 - 69

52 - 68

od -3 do -4

Niedorozwój umysłowy umiarkowany

40 - 54

36 – 51

od -4 do -5

Niedorozwój umysłowy znaczny

25 - 39

20 – 35

poniżej -5

Niedorozwój umysłowy głęboki

0 - 24

0 - 19

Inna klasyfikacja (DSM IV

6

) uwzględnia także cztery stopnie upośledzenia

umysłowego, pozostawia jednak możliwość zdefiniowania poszczególnych kategorii w

ramach szerszych granic podziału:

Kod

Stopień upośledzenia

Ilorazy inteligencji

317

lekkie upośledzenie

50-55 do około 70

318,0

Umiarkowane upośledzenie

35-40 do 50-55

318,1

Znaczne upośledzenie

20-25 do 35-40

318,2

Głębokie upośledzenie

poniżej 20 lub 25

Nachodzące na siebie granice poszczególnych kategorii pozwalają na wnikliwszą

ocenę dziecka i zakwalifikowanie do właściwej grupy niepełnosprawności. Coraz częstsze są

bowiem głosy krytyki wobec stosowania testów, warunków ich przeprowadzenia oraz

przydatności w programowaniu działań terapeutycznych. Błędna kwalifikacja dziecka może

przynieść mu wiele szkody poprzez ograniczenie dostępu do właściwej edukacji i rewalidacji.

Dla nauczyciela czy terapeuty najistotniejsza jest szczegółowa, opisowa diagnoza

umiejętności funkcjonalnych dziecka, jego zdolności i możliwości, na bazie których można

opierać proces edukacji i terapii, tworząc indywidualny program pomocy.

Określenie stopnia upośledzenia ma jednak istotne znaczenie ze względu na

możliwości wsparcia i system pomocy społecznej funkcjonujący w danym kraju. Przykładem

może być polski system orzekania o niepełnosprawności dzieci do lat 16, gdzie do stanów

5

Źródło: Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2002, s. 25. Przedstawiona przez J.

Wyczesany tabela zawiera jeszcze dwie kategorie: rozwój przeciętny i rozwój niższy niż przeciętny. Dla potrzeb
tego artykułu zostały one pominięte, gdyż nie stanowią istoty podziału upośledzenia umysłowego.

6

Sowa J., Wojciechowski F., Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, Rzeszów 2001, s. 229.

4

chorobowych, które uzasadniają konieczność stałej opieki lub pomocy dziecku, zalicza się

upośledzenie umysłowe, począwszy od upośledzenia w stopniu umiarkowanym.

7

Podejmując zagadnienie charakterystyki osób z niepełnosprawnością intelektualną,

należy dokonać podziału tej grupy w taki sposób, by przypisywane im cechy jak najpełniej

odzwierciedlały i określały rozwój procesów poznawczych, społecznych i emocjonalnych

danej populacji. Biorąc pod uwagę różnice, jakie występują w zakresie tych funkcji pomiędzy

lekkim a głębokim upośledzeniem najczęściej dzieli się je według czterostopniowej

klasyfikacji. W literaturze przedmiotu przyjmuje się także podział na dwie grupy

upośledzenia: w stopniu lekkim i głębszym. Ujęcie to znajduje swoje odzwierciedlenie w

klasyfikacji niemieckiej, gdzie dzieci o ilorazie inteligencji 75-55 zaliczane są do grupy osób

z trudnościami w uczeniu się (Lernbehinderten), pozostali zaś do grupy z upośledzeniem

umysłowym (Gaistigbehinderten).

8

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

Diagnoza dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym dokonywana jest najczęściej

dopiero w okresie wczesnoszkolnym. Wcześniejsze symptomy niepełnosprawności mogą być

odczytywane przez środowisko jako opóźnienia rozwojowe. Należy zwrócić uwagę, że w tej

grupie blisko 95% dzieci wywodzi się z rodzin o najniższym statusie, często zaniedbanych i

zagrożonych patologią. Jak podaje Krystyna Mrugalska

9

współczynnik korelacji pomiędzy

ilorazem inteligencji rodziców i ich głębiej upośledzonych dzieci jest bliski zera, podczas,

gdy w przypadku dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym współczynnik ten, jest wynosi

0,5. Uważa się, że blisko dwie trzecie przypadków z tej grupy upośledzenia wywołanych jest

zaniedbaniami środowiskowymi, przede wszystkim rodzinno – kulturowymi. Należą do nich:

przeludnienie mieszkań, ubóstwo, wielodzietność, somatyczna lub psychiczna choroba

rodziców, upośledzenie umysłowe rodziców, uzależnienie alkoholowe itp. Znamiennym jest,

że w większości przypadków nie stwierdza się u dzieci z tej grupy organicznego uszkodzenia

mózgu. Pozwala to mieć nadzieję, że działania o charakterze profilaktycznym i właściwa

opieka społeczna i wsparcie oraz skuteczne oddziaływania wychowawcze i edukacyjne mogą

w istotny sposób wpłynąć na ograniczenie tej grupy niepełnosprawnych.

7

Por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, Niepełnosprawność umysłowa …op.cit.,s. 33, Zob. także: Rozporządzenie

ministra pracy i polityki społecznej z dnia 1lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób
w wieku do 16. roku życia, Dz. U. 2002, Nr 17, poz.162.

8

Por. H. Bach, Sonderpädagogik im Grundriss, Berlin 1989, s.106.

9

Por. K. Mrugalska, Osoby z upośledzeniem umysłowym, w: Problem niepełnosprawności w poradnictwie

zawodowym, red. B. Szepankowska, A. Ostrowska, Warszawa 1998, s.124.

5

Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym przejawiają trudności w postrzeganiu,

koncentracji uwagi czy zapamiętywaniu treści. Ponieważ myślenie abstrakcyjne pojawia się u

nich w sposób ograniczony i zdecydowanie później niż u dzieci w normie intelektualnej,

zaburzona jest także zdolność rozumowania przyczynowo-skutkowego, uogólniania,

porównywania czy wnioskowania. Mają trudności w wyodrębnianiu drobnych szczegółów,

słabą podzielność uwagi i słabo rozwiniętą pamięć logiczną i dowolną, co powoduje trudności

w zapamiętywaniu nowych treści.

10

W zakresie rozwoju operacji myślowych pozostają

zazwyczaj w stadium operacji konkretnych (według J. Piageta okres ten przypada na wiek 7-

12 lat). Dlatego w edukacji wymagane jest wsparcie poprzez zastosowanie metod opartych na

dużej ilości materiałów dydaktycznych. Dzieci są zdolne do przyswojenia tego, co konkretne i

im bliskie lub atrakcyjne, interesujące.

Irena Obuchowska zwraca uwagę na trzy istotne właściwości myślenia dzieci z lekkim

upośledzeniem umysłowym: niepewność własnych sądów, konkretność i mała przerzutność.

11

Pierwsza z tych cech jest wynikiem rozbieżności między werbalizacją a rozumowaniem.

Dzieci te niejednokrotnie używają słów nie rozumiejąc ich znaczenia, łatwo też ulegają

wpływom innych weryfikując własne opinie. Konkretność zaś jest cechą wynikającą z

ograniczenia umiejętności myślenia abstrakcyjnego. Niektóre z tych dzieci nie są w stanie

operować symboliką, dlatego nawet ich zabawy będą uboższe o elementy oparte na

wyobraźni czy symbolu. Cecha ta musi być zawsze uwzględniania przy planowaniu pracy

dydaktycznej z dzieckiem. Trzecia z wyróżnionych przez Obuchowską właściwości myślenia

– mała przerzutność potęguje się najczęściej w czasie silnych emocji. Objawia się

zaleganiem, inercją myśli, od których dziecko nie jest w stanie się oderwać. W trakcie

opowiadania czy wyrażania swoich uczuć dziecko wielokrotnie powtarza te same treści, nie

układa myśli w logiczny ciąg.

Wszelkie trudności w zakresie myślenia mają istotny wpływ na możliwości

komunikacyjne dziecka. Osoby z lekką niepełnosprawnością umysłową mają ubogie

słownictwo i problemy z budowaniem dłuższych, określonych form wypowiedzi (np.

opowiadania, opisu). Należy zwrócić uwagę, że na jakość mowy ma silny wpływ środowisko,

w którym dziecko przebywa. Wiele nieprawidłowości i zaburzeń mowy wynika z błędów

językowych i zaniedbań otoczenia.

10

Por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, Charakterystyka osób z niepełnosprawnością umysłową, w: Pedagogika

specjalna pracowników socjalnych, red. D.M. Piekut-Brodzka i J. Kuczyńska-Kwapisz, Warszawa 2004, s. 43.

11

Por. I.Obuchowska, Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, w: Dziecko niepełnosprawne w

rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1999, s.235.

6

Dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym uczęszczają zazwyczaj do szkół

specjalnych, do których są kierowane ze względu na trudności w nauce. Dobrze też

funkcjonują w klasach integracyjnych, w których przy wsparciu i zaangażowaniu nauczyciela

realizują indywidualny program nauczania. Po ukończeniu szkoły podstawowej i gimnazjum

mogą podjąć naukę z Zasadniczej Szkole Zawodowej Specjalnej, w której przygotowują się

do podjęcia pracy. Aktywność zawodowa w szczególny sposób przeciwdziała procesowi

patologii życia dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną. Pozwala na asymilację w

społeczeństwie lokalnym, wzmacnia poczucie godności i wartości.

Kontakty społeczne dają osobom z niepełnosprawnością intelektualną szansę na

uzewnętrznienie swoich uczuć, marzeń i dążeń. W społeczeństwach z dobrze rozwiniętą

opieką socjalną i edukacją mogą znaleźć swoje spełnienie i zadowolenie wśród osób

sprawnych. Często są zaradne życiowo, choć dobrze jest, gdy mają szeroki krąg wsparcia.

Potrafią troszczyć się o siebie i o innych, jednak u osób z niedojrzałością emocjonalną i

społeczną, pełnienie ról społecznych takich jak małżeństwo czy rodzicielstwo, może być

zaburzone. Można także zaobserwować sztywność zachowań, poglądów i uczuć, przy dużej

podatności na sugestie. „W praktyce zauważa się tendencje niektórych osób

niepełnosprawnych intelektualnie do działalności przestępczej, niedostosowanie społeczne i

wtedy bardziej wskazane są oddziaływania resocjalizacyjne niż rewalidacyjne.”

12

Zachowania

te są często wynikiem ulegania wpływom środowiska i dużej łatwowierności.

Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym

13

W tej grupie osób występują, częściej niż u osób z lekką niepełnosprawnością

intelektualną, wady fizyczne, zaburzenia wzroku lub słuchu. W zakresie czynności

orientacyjno-poznawczych ich spostrzeganie jest niedokładne, wolne, dominuje uwaga

mimowolna, a koncentracja uwagi jest słaba. Koncentrują się głównie na tym, co budzi ich

żywe zainteresowanie. Dzieci z umiarkowanym upośledzeniem są bardzo ciekawe świata i

ciekawość ta, choć skazana na pomoc w jej zaspokajaniu, niewiele różni się od ciekawości

rówieśników.

14

Pamięć jest nietrwała, głównie mechaniczna, a myślenie przebiega na

poziomie konkretno-obrazowym, dlatego brak jest zdolności dokonywania operacji

12

R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, Charakterystyka osób z niepełnosprawnością umysłową, w: Pedagogika

specjalna pracowników socjalnych, red. D.M. Piekut-Brodzka i J. Kuczyńska-Kwapisz, Warszawa 2004, s.44.

13

Prezentowany poniżej opis cech osób z głębszym upośledzeniem umysłowym został oparty na schemacie –

tabeli zaproponowanej przez J. Lausch-Żuk. Por. J. Lausch-Żuk, Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i
głębokim upośledzeniem umysłowym, w: Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Poznań 1997, s. 132.

14

Por. K. Mrugalska, Osoby z upośledzeniem dz. cyt.….s.128.

7

logicznych; występują poważne trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych. Część tych

dzieci uczy się pisania i czytania, jednak czynności te mają charakter wyuczonych

pamięciowo, stąd po skończonej edukacji często zapominają zdobyte wcześniej umiejętności.

Natomiast nauka matematyki nie przynosi efektów. Osoby te zazwyczaj nie radzą sobie z

operowaniem liczbami i nie znają wartości pieniędzy. Uczęszczają zazwyczaj do szkół

przeznaczonych dla dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, choć zdarza się, że

dzieci wspierane w rozwoju funkcji poznawczych, mowy, kontaktów społecznych, radzą

sobie w systemie szkolnictwa integracyjnego.

Mowa osób z umiarkowanym upośledzeniem charakteryzuje się częstymi wadami,

ubogim słownictwem, choć nie jest to regułą. Mają trudności z odbiorem informacji, nie

potrafią formułować dłuższych wypowiedzi.

W zakresie procesów emocjonalno-motywacyjnych widoczne są potrzeby psychiczne

porównywalne z potrzebami osób w normie intelektualnej. Obok potrzeby bezpieczeństwa,

przynależności i miłości – potrzeba szacunku i inne, które w rozwoju osobniczym pojawiają

się później.

15

Większe trudności w funkcjonowaniu pojawiają się w sytuacjach trudnych,

problemowych, objawiając się nadmierną impulsywnością lub biernością i bezradnością.

Uczucia moralne tych osób mają charakter intuicyjny.

Osoby z umiarkowanym upośledzeniem mają bogate i żywe potrzeby społeczne.

Pragną kontaktów, wspólnego działania, zabawy i pracy.

16

Osoby te na ogół są samodzielne w

samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Rozumieją proste

sytuacje społeczne, potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z

innymi, a nawet nieść pomoc innym. Na uwagę zasługuje ich wrażliwość na piękno, aktywna

twórczość plastyczna, teatralna i muzyczna.

Osoby z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną, podobnie, jak osoby z

lekkim upośledzeniem umysłowym, są w stanie podjąć pracę zawodową.

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym

Występowanie wad w rozwoju fizycznym osób z upośledzeniem umysłowym w

stopniu znacznym nie jest regułą, jednak liczna grupa posiada wady fizyczne, neurologiczne,

oraz nieprawidłowości w funkcjonowaniu receptorów i analizatorów zmysłów.

15

Por. J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, w: Upośledzenie umysłowe –

Pedagogika, red. K. Kirejczyk, Warszawa 1981, s. 112.

16

Por. K. Mrugalska, Osoby z upośledzeniem dz. cyt.….s.128.

8

Rozwój poznawczy jest mocno zaburzony. Można wyróżnić niedokładne, bardzo

wolne spostrzeganie, uwagę mimowolną skupioną jedynie na silnych bodźcach, słabą

trwałość uwagi, oraz ograniczoną pamięć krótkotrwałą. Myślenie przebiega na poziomie

sensoryczno-motorycznym. Osoby te potrafią porównywać przedmioty pod względem

estetycznym i dostrzegają różnice między przedmiotami. Dzieci uczą się przede wszystkim w

toku powtarzających się doświadczeń życiowych i przez naśladownictwo w warunkach

domowych i szkolnych.

Ich mowa charakteryzuje się wieloma wadami (dyslalie). Często komunikują się używając

pojedynczych wyrazów lub pozawerbalnie - za pomocą gestów i mimiki.

W zakresie rozwoju emocjonalnego, podobnie jak u osób z umiarkowanym

upośledzeniem, potrzeby psychiczne są zbliżone do potrzeb osób sprawnych intelektualnie.

Częściej pojawiają się jednak zaburzenia zachowania, takie jak: zachowania gwałtowne i

destruktywne, nadpobudliwość, stereotypie ruchowe, apatia. Intuicyjne uczucia moralne

wynikają z narzuconego modelu postępowania w rodzinie (tzw. moralność zakazu). U osób ze

znaczną niepełnosprawnością intelektualną można zaobserwować wyraźne przywiązanie,

sympatię lub antypatię względem otaczających ich osób. J. Żuk-Lausch

17

zwraca uwagę na

rolę wzmocnień pozytywnych w terapii dziecka. Stosowanie nagród i pochwał w atmosferze

akceptacji i miłości, utrwala oczekiwane, poprawne zachowania, zanikają natomiast

stereotypie, autoagresja, impulsywność.

Niektóre z tych osób samodzielnie załatwiają potrzeby fizjologiczne, poruszają się w bliskiej

okolicy. Rozumieją proste sytuacje, wykonują podstawowe prace domowe. Potrafią

porozumieć się w prostych sprawach. Przy wsparciu ze strony otoczenia mogą dbać o siebie

w zakresie higieny i sporządzania posiłków. Pomocne w tym zakresie są zajęcia z

samoobsługi prowadzone w szkole życia, do której uczęszczają dzieci z głębszym

upośledzeniem umysłowym. Niestety, mimo umiejętności wykonywania prostych prac, osoby

te niezwykle rzadko mają możliwość podjęcia pracy zawodowej.

Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

U osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim bardzo często

występują sprzężenia ciężkich wad neurologicznych i fizycznych, takich jak niedowłady i

17

Por. J. Lausch-Żuk, Dzieci głębiej upośledzone w rodzinie, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I.

Obuchowska, Warszawa 1999, s.267.

9

porażenia, padaczki oraz uszkodzeń słuchu i wzroku. Dodatkowo osłabiona jest ich odporność

fizyczna, stąd częste infekcje stanowiące poważne zagrożenie dla życia.

18

W grupie tej są też

dzieci, u których dostrzec można jedynie osłabioną sprawność motoryczną.

W zakresie czynności orientacyjno-poznawczych u osób tych występuje duże

zróżnicowanie: od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich

występowania. Na ogół nie przekraczają w swym rozwoju okresu inteligencji zmysłowo-

ruchowej (manipulacyjnej). Okres ten przypada według J. Piageta na pierwsze dwa lata życia

dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym.

19

Pewnych nawyków uczą się przede

wszystkim w toku doświadczeń życiowych, w systematycznie powtarzających się sytuacjach.

Edukacja osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim odbywa się w

warunkach domowych (indywidualnie) lub w placówkach (w grupach 2-4 osobowych) w

ramach zajęć rewalidacyjno-wychowawczych,

20

których celem jest wspomaganie rozwoju

dzieci, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz uzyskiwanie niezależności od innych

osób w funkcjonowaniu w codziennym życiu.

Osoby te na ogół nie mówią i nie rozumieją mowy. Czasem porozumiewają się

pozawerbalnie, za pomocą gestów, wydają nieartykułowane dźwięki. Bywa, że operują

pojedynczymi wyrazami i rozumieją proste słowa i polecenia.

Emocje (zadowolenie lub jego brak) wyrażane są mimiką, płaczem, uśmiechem.

Nierzadko występuje wahanie nastroju, autoagresja i agresja, oraz zaburzenia kontaktu o

charakterze autystycznym. Szczególnie ważne jest zapewnienie realizacji najważniejszych

potrzeb psychicznych, takich jak poczucie bezpieczeństwa, miłości i akceptacji ze strony

środowiska.

Rozwój społeczny jest ograniczony. Osoby te wymagają stałej opieki, nie potrafią

dbać o swoje bezpieczeństwo. Konieczność mądrej, odpowiedzialnej troski ze strony rodziny,

umiejętność rozpoznawania potrzeb i ich realizacja jest niezbędnym elementem godnego

życia osób z głębokim upośledzeniem umysłowym.

18

Por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, Charakterystyka osób z niepełnosprawnością umysłową, w: Pedagogika

specjalna pracowników socjalnych, red. D.M. Piekut-Brodzka i J. Kuczyńska-Kwapisz, Warszawa 2004, s.46.

19

Por. J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, w: Upośledzenie umysłowe –

Pedagogika, red. K. Kirejczyk, Warszawa 1981, s. 99.

20

Zasady organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży w stopniu głębokim

zawarte w rozporządzeniu ministra edukacji narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. opublikowano w Dzienniku
Ustaw 1997, Nr 14, poz. 76.

10

Każde dziecko, bez względu na poziom inteligencji i stan rozwoju społecznego,

znajduje obecnie swoje miejsce w placówkach edukacyjnych. Zamieszczony poniżej schemat

organizacyjny edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną przybliża

strukturę szkolnictwa specjalnego w Polsce. Szereg reform w szkolnictwie przyczynił się do

wzrostu poziomu kompetencji nauczycieli, a przypadkowych, nieprzygotowanych zawodowo

opiekunów i wychowawców w placówkach opiekuńczo-wychowawczych zastąpiła kadra

wykwalifikowanych, świadomych swojego powołania pracowników. Terapeuci pracujący z

osobami niepełnosprawnymi podkreślają, że każdy z ich podopiecznych, podobnie jak osoby

sprawne intelektualnie, pragnie zrozumienia i realizacji swoich potrzeb. Najpiękniejsze,

najgłębsze uczucia wyraża niewerbalnie: dotykiem, gestem, spojrzeniem. W procesie

nauczania nauczyciel - terapeuta i jego uczeń podejmują trud tego dialogu i ubogacania się

pełnią miłości i godności ludzkiej.

11

1. Schemat organizacyjny edukacji dzieci i młodzieży dzieci z niepełnosprawnością intelektualną

Wczesna interwencja

Wczesne wspomaganie rozwoju

0-6 rok życia

Przedszkole

(masowe, integracyjne, specjalne)

3-6 rok życia – z możliwością przedłużenia

do 10. roku życia

Szkoła Podstawowa

1) dla uczniów z upośledzeniem umysłowym

w stopniu lekkim

2) dla uczniów z upośledzeniem umysłowym

w stopniu umiarkowanym i znacznym

6 lat z możliwością przedłużenia do 16. roku życia

Gimnazjum

1) dla uczniów z upośledzeniem umysłowym

w stopniu lekkim

2) dla uczniów z upośledzeniem umysłowym

w stopniu umiarkowanym i znacznym

3 lata z możliwością wydłużenia do 21. roku życia

Zasadnicza Szkoła

Zawodowa Specjalna

dla uczniów z upośledzeniem

umysłowym w stopniu lekkim

2 lata z możliwością wydłużenia do

24. roku życia

Oddziały

Przysposabiające do Pracy

dla uczniów z upośledzeniem

umysłowym w stopniu

umiarkowanym i znacznym

3 lata z możliwością wydłużenia do

24. roku życia

Za
ję

cia

re

wa
lid
a

cy
jno
-w

ycho
wa
wcz
e

dla
dzieci

i mło

dzież

y z

up
oś

ledzenie

m

um
ys

ło

wy
m w

sto

pn
iu g
łębo

kim