Czym jest emocja?

Mózgowe mechanizmy

emocji

Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała

SWPS 2014/15

2

Czym jest emocja?

Definicje emocji

„

Każdy wie, czym jest emocja,

dopóki nie poprosić go o definicję”

(B. Fehr i J. Russell, 1984)

3

POZNAWCZE

AFEKTYWNE

I INSTRUMENTALNE (USTOSUNKOWANIA)

recepcja, percepcja, emocje

pamięć, wyobrażenia, motywacje

uwaga, myślenie, mowa

(przetwarzanie

(deskryptywne kodowanie ewaluatywne,

i przetwarzanie informacji, postawy, ukierunko-

czynności wykonawcze) wanie zachowania)

PROCESY PSYCHICZNE

4

Teorie emocji

Trójskładnikowe teorie emocji

Emocje obejmują komponenty nerwowe, ekspresyjno-
motoryczne oraz subiektywne:



pobudzenie

– które odzwierciedla neurofizjologiczne

korelaty emocji, będące wynikiem aktywizacji ośrodkowego

i autonomicznego układu nerwowego



ekspresja

– która obejmuje:



wyrazy mimiczne

twarzy



tendencje do określonych

zachowań

(behawioralne

korelaty emocji)



doświadczenie

(uczucia) – subiektywne, psychiczne

odczucia (wyobrażenia).

5

Czym jest emocja?

Definicja emocji – Oatley i Jenkins

1.

Emocja spowodowana jest zazwyczaj przez

świadome lub

nieświadome

wartościowanie

przez podmiot jakiegoś

zdarzenia

jako

istotnego

dla jakiejś ważnej dla niego sprawy (celu); emocja

odczuwana jest jako pozytywna, jeżeli wydarzenie sprzyja tej

sprawie, a jako negatywna, jeżeli ją utrudnia.

2.

Rdzeniem emocji jest gotowość do działania i podsuwania planów;

konkretna

emocja nadaje priorytet

jednemu lub kilku rodzajom

działania, narzucając poczucie ich pilności – może więc zakłócać

alternatywne procesy umysłowe lub działania albo rywalizować z

nimi. Odmienne typy gotowości tworzą odmienne wyjściowe

zarysy relacji z innymi.

3.

Konkretna emocja jest zazwyczaj doznawana jako odrębny

typ

stanu umysłowego

, któremu niekiedy towarzyszą lub

następują po nim

zmiany somatyczne, akty ekspresji i działania

.

6

Afekt i zjawiska afektywne

3 sposoby użycia terminu „afekt”



Afekt to

synonim emocji



Afekt to

bardzo silna emocja

, która nie podlega samokontroli lub

podlega jej w niewielkim stopniu (np. „zbrodnia w afekcie”)



Afekt to

składowa emocji

– wzbudzana wskutek procesów

nadawania afektywnego znaczenia (wartościowanie) bodźcom

przez ciało migdałowate

My będziemy stosować te pojęcia w następującym znaczeniu:



Afekt to składowa emocji (i innych stanów afektywnych) –

wzbudzana wskutek procesów nadawania afektywnego

znaczenia (wartościowanie) bodźcom przez ciało migdałowate



Stany afektywne – szeroka kategoria zjawisk obejmująca

emocje, nastroje, uczucia i wszystko to, co zawiera w sobie

element wartościowania (nadawania znaczenia afektywnego)

7

Zjawiska emocjonalne a

czas

sekundy minuty godziny

dni

tygodnie miesiące lata

całe życie

Emocje

werbalizowane

Cechy

osobowości

Zaburzenia

emocjonalne

Nastroje

Ekspresje

Zmiany

autonomiczne

Według Oatley i Jenkins, 1996

8

Emocje podstawowe

Paul Ekman

Ewolucyjna geneza emocji:



emocje wytworzyły się w rozwoju ewolucyjnym gatunku



automatyczny mechanizm oceny



emocje występują też u innych naczelnych



szybkie wzbudzanie



krótkotrwałość



powstawanie mimowolne



zróżnicowanie wzorców reagowania fizjologicznego.



uniwersalny sygnał (ekspresja mimiczna)

Emocjami posiadający uniwersalny sygnał są:

gniew, strach,

wstręt, smutek

.

Emocje pozytywne

(rozbawienie, zadowolenie, podniecenie,

duma, satysfakcja, przyjemność, ulga) mają wspólny sygnał –

szczególny rodzaj uśmiechu.

9

Emocje podstawowe

Kontrola wyrazu mimicznego

Na którym z tych zdjęć Paul Ekman uśmiecha się szczerze?

orbicularis oculi

zygomaticus major

10

Emocje podstawowe

Uniwersalne ekspresje emocji

Duchenne de Bologne, 1862; Charles Darwin, 1872

Hipoteza: poszczególnym emocjom

odpowiada specyficzny dla nich

wzorzec ekspresji mimicznej

11

Emocje podstawowe

Uniwersalne ekspresje emocji - Ekman

Ekman, Friesen i Tomkins

prowadzili w latach 70. i 80.

badania obejmujące 21

krajów (różne kultury)

Badany dla każdego zdjęcia

wybierał nazwę emocji z listy

6-10 nazw

Wyniki:



pełna zgodność (21

krajów) dla radości,

smutku i wstrętu



w 20 krajach dla

zaskoczenia



w 19 krajach dla strachu



w 18 krajach dla złości

12

Emocje podstawowe

Uniwersalne ekspresje emocji - Ekman

zaskoczenie

złość

strach

zaskoczenie

pogarda

złość

radość

złość

strach

wstręt

strach

wstręt

wstręt

pogarda

smutek

13

Emocje podstawowe

Uniwersalne ekspresje emocji?

Joy (radość)



radość (54)



miłość (32)



zadowolenie (22)



spełnienie (13)



wesołość (11)

Sadness (smutek)



żal (35)



rozpacz (17)



przygnębienie (15)



samotność (14)



apatia (13)

Fear (strach)



lęk (25)



obawa (24)



przerażenie (16)



niepewność (16)



osamotnienie (15)

Anger (gniew)



wściekłość (27)



agresja (26)



gniew (12)



nerwowość (9)



nienawiść (7)

Surprise

(zdziwienie)



zdziwienie (33)



zdumienie (15)



niespodzianka (12)



osłupienie (9)



radość (8)

Disgust (wstręt)



obrzydzenie (36)



odraza (28)



niechęć (28)



odrzucenie (13)



awersja (11)

Nazwy nadawane emocjom na fotografiach z badania Matsuomoto i

Ekmana przez uczestników badania przeprowadzonego przez T.

Maruszewskiego i E. Zdankiewicz-Ścigałę:

14

Emocje podstawowe

Uniwersalne ekspresje emocji - Ekman

Dowody na uniwersalność wyrazów twarzy:



Ludzie z różnych kultur poprawnie (60-80% trafnych

rozpoznań) rozpoznają wyrażane twarzą emocje złości,

pogardy, wstrętu, strachu, smutku i zaskoczenia.



U ludzi z różnych kultur pojawia się taki sam wyraz

niektórych emocji – np. śmiechu podczas zabawy, złości

podczas kłótni, emocji negatywnych w trakcie oglądania

stresującego filmu



Duża zgodność opinii dotyczących tego, jakie ekspresje są

typowe dla poszczególnych emocji.

Ale: uniwersalność wyrazu twarzy to nie to samo, co

uniwersalność innych składników emocji!

15

Emocje podstawowe

Uniwersalne ekspresje emocji - Ekman

Dowody na kulturowe zróżnicowanie wyrazów twarzy:



Przedstawiciele różnych kultur przypisują różną

intensywność malującym się na twarzach emocjom



U ludzi pochodzących z różnych kultur podobne wyrazy

twarzy są wywoływane przez różne zdarzenia

poprzedzające



Istnieją też dowody na międzykulturowe różnice

rzeczywistych zachowań ekspresyjnych – np. zagryzanie

języka w przypadku emocji samoświadomościowych

(wstyd, zażenowanie).

16

Emocje podstawowe

Czy istnieją emocje podstawowe?



Gdy Ortony i Turner (1990) poprosili 14 wybitnych

psychologów o podanie listy emocji podstawowych, to:



9 z nich wskazało

strach



7 wskazało

złość



6 wskazało

wstręt



5 wskazało

smutek, radość i zaskoczenie



Poszczególni teoretycy (a niekiedy także kolejne wersje ich

teorii) podają listy od 4 do kilkunastu emocji podstawowych.

Wątpliwość: czy przy tak dużych rozbieżnościach

definicyjnych można twierdzić, że emocje podstawowe

istnieją?

17

Emocje podstawowe

Emocje podstawowe i pochodne

Zdaniem niektórych autorów połączenie emocji
podstawowych prowadzi do powstania emocji pochodnych



Zgodnie z wynikami uzyskanymi przez Plutchika (1980):



radość + akceptacja = miłość lub przyjaźń



strach + zaskoczenie = groza lub trwoga



strach + wstręt = niepokój i ostrożność



radość + strach = poczucie winy



złość + wstręt = wrogość



złość + radość = duma



Zgodnie z wynikami Kempera (1987) emocje pochodne powstają

wskutek pojawiania się emocji podstawowych w specyficznych

sytuacjach społecznych:



poczucie winy to strach przed karą za zabronione działania



wstyd to poczucie złości skierowanej na samego siebie



duma to radość z tego, że ktoś okazał się wartościowy we własnych

oczach

18

Lateralizacja

- inaczej "stronność" - asymetria

czynnościowa prawej i lewej strony ciała ludzkiego, która

wynika z różnic w budowie i funkcjach obu półkul

mózgowych.

Asymetria półkul ma związek z:



ASYMETRIĄ POZYTYWNO-NEGATYWNĄ emocji oraz



odrębnością dwóch systemów wartościowania:

AUTOMATYCZNEGO i REFLEKSYJNEGO

Lateralizacja mózgu

19

Michael. S. Gazzaniga

Roger W. Sperry

Podzielony mózg

20

Podzielony mózg

Pole widzenia

21

reakcja werbalna:

„nożyczki”

W prawym polu widzenia obiekt jest
rozpoznawany i identyfikowany.

Podzielony mózg

reakcja werbalna:

„nic”

W lewym polu widzenia pacjent nie

potrafi nic powiedzieć, ale potrafi
wybrać odpowiedni przedmiot.

Badania Gazzanigi: Lateralizacja mózgu a rozpoznawanie obiektów

22

Podzielony mózg

Badania Gazzanigi: Różnice w zakresie przetwarzania bodźców

przez obydwie półkule.

LEWA PÓŁKULA

Analitycznie, więcej

szczegółów

PRAWA PÓŁKULA

Bardziej ogólny zarys

23

Podzielony mózg

Badania Gazzanigi: Różnice w zakresie przetwarzania bodźców

przez obydwie półkule.

PRAWA PÓŁKULA

(lewa ręka, lewa

część pola widzenia)

rozpoznawanie

kształtu

LEWA PÓŁKULA

(prawa ręka, prawa

część pola widzenia)

rozpoznawanie

słów, nazywanie

24

Podzielony mózg

W sytuacji, gdy „emocjonalna”

prawa półkula

nie potrafi

właściwie rozpoznać obiektu, „racjonalna”

lewa półkula

obserwując reakcje emocjonalne organizmu tworzy

konfabulacje (wypełnianie luk pamięci przez zmyślanie sobie

historii, wydarzeń, których naprawdę nie było), ab zachować

ciągłość narracji wewnętrznej.

25

Podzielony mózg

LEWA PÓŁKULA



Ruchy prawej strony

ciała



Zdolności językowe



Postrzeganie

szczegółów



Przetwarzanie

werbalne,

symboliczne i

analityczne



Mówienie, pisanie,

liczenie, czytanie

PRAWA PÓŁKULA



Ruchy lewej strony

ciała



Zdolności przestrzenne



Postrzeganie

całościowe, kształty i

schematy,

rozpoznawanie twarzy



Funkcje emocjonalne,

abstrakcyjne



Myślenie symboliczne



Doświadczeniowy

system jaźni

26



Udar lewej strony może prowadzić do paraliżu prawej

strony ciała i utraty zdolności mowy, zaś udar prawej

strony może powodować niezdolność do rozpoznawania

ekspresji emocji u innych ludzi



Pacjenci z uszkodzeniami lewej strony lepiej, niż ci z

uszkodzeniami prawej strony, oraz lepiej niż pacjenci bez

uszkodzeń, rozpoznają mimiczne sygnały kłamstwa



Pacjenci po lewostronnych udarach uszkadzających okolice

czołowe kory z większym prawdopodobieństwem zapadają

na depresje kliniczne, a u pacjentów po udarach

prawostronnych częstsze są objawy manii

Lateralizacja mózgu

Badania i obserwacje ludzi

27



Rozpoznawanie emocji jest lepsze dla twarzy

umieszczonych w lewej części pola widzenia

Lateralizacja mózgu

Rozpoznawanie ekspresji emocji

28



W przypadku niesymetrycznych ekspresji twarzy

obserwowana jest skłonność do interpretacji ekspresji

zgodnie z wyrazem prawej strony twarzy (po lewej stronie

pola widzenia z punktu widzenia obserwatora)

Lateralizacja mózgu

Rozpoznawanie ekspresji emocji

29



Dla

negatywnych

epizodów emocjonalnych silniejsza jest

rejestrowana techniką EEG aktywacja

prawej

półkuli

(okolicy czołowej)



Napinanie mięśni twarzy lub dłoni z

prawej

strony

wywołuje emocje

pozytywne

, a napinanie mięśni twarzy

lub dłoni z

lewej

strony wywołuje emocje

negatywne

– bez

udziału świadomości



Napinanie mięśni twarzy lub dłoni z

prawej

strony

wywołuje niekiedy

zachowania asertywne

(tendencja do

zbliżania się?)

Lateralizacja mózgu

Doznawanie i ekspresja emocji

negatywnych i pozytywnych

30

31

Mózg emocjonalny

Metody badania aktywności mózgu

Główne (wybrane) metody:



Analiza urazów powypadkowych



Kontrolowane uszkodzenia mózgu – wykonywane

tylko w badaniach na zwierzętach, pozwalają na analizę

tylko prostych zachowań



Elektoencefalografia (EEG) oraz podobne techniki –

badania potencjałów wywołanych (ERP),

magnetoencefalografia (MEG)



Tomografia rentgenowska CAT (osiowa tomografia

komputerowa)



Emisyjna tomografia komputerowa (wykorzystująca

substancje promieniotwórcze) – np. PET



Obrazowanie rezonansem magnetycznym MRI

32

Mózg emocjonalny

Pozytonowa tomografia emisyjna PET)



PET wykrywa

wprowadzony do krwi

promieniotwórczy

znacznik podlegający

rozpadowi beta i

wysyłający pozytony.



W badaniach aktywności

mózgu wykorzystuje się

fakt, że zwiększona praca

danego obszaru zwiększa

zapotrzebowanie na

energię, a zatem dopływ

krwi.

33

Koncepcja Paula MacLeana

„mózg
neossaków”

kora nowa

„mózg
paleossaków”

układ limbiczny,
przegroda i in.

„mózg gadzi”

prążkowie,
pień mózgu

34

Struktury pnia mózgu

wzgórze

móżdżek

most

rdzeń przedłużony

twór
siatkowy

35

podwzgórze

ciało migdałowate

hipokamp

wzgórze

Mózg emocjonalny

Układ limbiczny i wzgórze

36

Mózg emocjonalny

Układ limbiczny i wzgórze

Układ limbiczny:



Kontroluje autonomiczny układ nerwowy odpowiedzialny za

zmiany somatyczne (tętno, pocenie się, rytm i głębokość

oddechu itp.)



Za pomocą gruczołu przysadkowego kontroluje system

hormonalny



U człowieka uczestniczy w subiektywnym odczuwaniu

emocji

37

Mózg emocjonalny

Układ limbiczny i wzgórze



Wzgórze –

wstępne

rozpoznawanie bodźców na podstawie

ich parametrów zmysłowych



Ciało migdałowate – rozpoznaje i zapamiętuje znaczenie

afektywne

bodźca (obiektu)



Hipokamp – rozpoznaje i zapamiętuje znaczenie

kontekstowe

bodźca (obiektu)

„...

hipokamp

pozwoli

rozpoznać

w prezentowanej twarzy

np. twarz cioci. Ale

ciało migdałowate

wzbogaca ten fakt o

emocjonalny stosunek

do niej”

(LeDoux)

38

rytm serca,

ciśnienie krwi itd.

ciało

migdałowate

wzgórze

wzrokowe

Kora

wzrokowa

Mózg emocjonalny

Układ limbiczny i wzgórze

39

Niska i wysoka droga

do ciała migdałowatego

Kora

sensoryczna

wzgórze

sensoryczne

ciało

migdałowate

droga wysoka

droga niska

bodziec emocjonalny

reakcja emocjonalna

reakcja emocjonalna

40

Mózg emocjonalny

Co wynika z odkryć LeDoux?



POSTRZEGANIE obiektu i jego EWALUACJA są oparte o

informacje przetwarzane przez mózg oddzielnie.



Bodziec wywołuje w mózgu rozpoczęcie procesu wartościowania,

zanim systemy spostrzegania w pełni przetworzą bodziec.



Jest zatem możliwe, że

- twój mózg będzie wiedział, co jest dobre a co złe,

- zanim ty dowiesz się szczegółowo, co to jest.



Mechanizmy mózgu, które wywołują emocje są związane

z różnymi strukturami mózgu, ale AFEKT jako składowa emocji

pochodna jest od procesów wzbudzanych w obszarze ciała

migdałowatego.

41

Mózg emocjonalny

Badania i obserwacje zwierząt

Usunięcie ciała migdałowatego powoduje:



Upośledzenie zdolności do określenia i uczenia się

znaczenia motywacyjnego bodźca (nagradzająca wartość

bodźca)



Zwierzęta z uszkodzonym ciałem migdałowatym nie

odczuwają strachu w sytuacji zagrożenia



U małp – zespół Klüvera-Bucy’ego (utrata strachu przed

ludźmi, pozbawienie ekspresji mimicznej, jedzenie

surowego mięsa i ekstrementów itp.)

42

Bibliografia

Literatura obowiązkowa:

Oatley K., Jenkins, J.M. (2005).

Zrozumieć emocje

. (s. 133 – 160).

Warszawa - Wyd. Naukowe PWN.

Literatura dodatkowa:

LeDoux, J. (2000). Mózg emocjonalny. Poznań: Media Rodzina