Stres i radzenie sobie w sytuacjach

trudnych

Dr Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała

SWPS 2014/15

2

Co to jest stres?

Stres psychologiczny to złożona

reakcja emocjonalno-

behawioralna

, która pojawia się wtedy, gdy wymagania

sytuacji (środowiska) przewyższają możliwości poradzenia

sobie z nimi przez człowieka. Stres obejmuje szereg zjawisk:



stres fizyczny

– wynikający z przeciążenia organizmu

narażonego na takie bodźce jak hałas czy praca w pośpiechu



stres incydentalny

– reakcja na konkretne zdarzenie będące

źródłem stresu, zwykle o charakterze zagrożenia



stres organizacyjny

– związany z obecnością czynników

specyficznych dla środowiska pracy



stres chroniczny

– będący konsekwencją długotrwałego

przeciążenia organizmu



stres traumatyczny

– pojawiający się w sytuacjach

bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia osoby

3

Czynniki stresowe

Wśród czynników stresu można wyróżnić:



dramatyczne zdarzenia

(zwykle obejmujące całe grupy), czyli

różnego rodzaju katastrofy, wiążące się z bezpośrednim

zagrożeniem życia lub zdrowia jednostki – charakteryzują się

przeżywaniem ekstremalnie silnych emocji negatywnych,

przeciążeniem systemu samoobrony psychologicznej i

neurofizjologicznej oraz specyficznymi konsekwencjami reakcji

pourazowej, w tym zespołu stresu pourazowego PTSD



poważne wyzwania i zagrożenia

, często o charakterze

krytycznych wydarzeń życiowych – dotyczą one spraw o ważnym

znaczeniu dla celów życiowych jednostki i zakłócają jej

funkcjonowanie w otoczeniu w na tyle radykalny sposób, że

wymagają prowadzenia względnie istotnych i trwałych zmian w

mechanizmach przystosowania jednostki



drobne,

codzienne utrapienia

4



Emocja powstaje w rezultacie

oceny

poznawczej

wydarzenia (sytuacji) w

kontekście relacji jednostki z otoczeniem.



Najpierw dokonywana jest

ocena pierwotna

znaczenia zdarzenia dla dobrostanu i

możliwości realizacji celów jednostki. W

wyniku tej oceny zdarzenie może być uznane

za nieistotne, pozytywne (sprzyjające), bądź

negatywne (niesprzyjające).



Następnie dokonywana jest

ocena wtórna

,

w której podmiot analizuje możliwości

poradzenia sobie z sytuacją. Ocenie poddane

zostają zasoby, jakimi dysponuje jednostka i

ich adekwatność w danej sytuacji

Teorie emocji

Relacyjna teoria Lazarusa i Folkman

5

zdarzenie

Wpływ na osiąganie
celu (adekwatność)

Sprzyjanie osiągnięciu
celu (spójność)

Zaangażowanie ego

emocja

TAK

brak emocji

NIE

emocja negatywna

NIE

emocja pozytywna

TAK

duma

szczęście

miłość

gniew

smutek

strach

Teorie emocji

Relacyjna teoria R. Lazarusa

6

Teorie emocji

Relacyjna teoria R. Lazarusa

EMOCJA Funkcja adaptacyjna Rdzeniowy

temat relacji

Najważniejsze elementy

procesu oceny

gniew

Usunąć źródło czynników

szkodliwych z otoczenia i

przeciwdziałać szkodzie

przypisywanie

winy innym

adekwatność (wpływ na cel)
niespójność z celem
przenoszenie odpowiedzialności

na innych

nadzieja

Podtrzymać zaangażowanie

i radzić sobie

możliwość

poprawy lub

sukcesu

adekwatność (wpływ na cel)
niespójność z celem
wysoki poziom oczekiwań dot.

przyszłości

poczucie

winy

Naprawić krzywdę

wyrządzoną innym ludziom

/ pobudzić do społecznie

odpowiedzialnego zadania

obwinianie siebie adekwatność (wpływ na cel)

niespójność z celem
Przenoszenie odpowiedzialności

na siebie

smutek

Uzyskać pomoc i wsparcie

w obliczu szkody

strata

Adekwatność, niespójność
Niski potencjał radzenia sobie
Niski poziom oczekiwań dot.

przyszłości

7

Stres psychologiczny – zmiany występujące w

psychologicznych mechanizmach regulacyjnych i

czynnościach pod wpływem różnego rodzaju trudnych

sytuacji.

Stres to „określona relacja między osobą, a

otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako

obciążająca lub przekraczająca jego zasoby i

zagrażająca jego dobrostanowi” (Lazarus i Folkman,

1984).

Transakcyjna teoria stresu

(Lazarus i Folkman)

8

Ocena sytuacji stresowej

To, czy dana sytuacja (zdarzenie) stanie się źródłem stresu, oraz

poziom i intensywność reakcji stresowej, zależy od wyniku

subiektywnej oceny sytuacji stresowej:



ocena pierwotna

– ocena stawki wchodzącej w grę w danej

sytuacji, tzn. tego, czy zdarzenie jest ważne dla jednostki, jej

dobrostanu oraz możliwości realizacji celów, oraz czy zdarzenie

to jest sprzyjające (pozytywne), czy niesprzyjające (stresujące).

Jeśli w wyniku oceny pierwotnej relacja łącząca jednostkę z

otoczeniem zostanie uznana za stresującą, uruchamia się:



ocena wtórna

– w której człowiek analizuje możliwości

poradzenia sobie z sytuacją będącą źródłem stresu. Ocenie

poddane zostają zasoby, jaki dysponuje jednostka i ich

adekwatność w danej sytuacji.

Wszystkie poziomy oceny są ze sobą powiązane i wpływają na

siebie. Na jej przebieg i rezultat oprócz cech osoby oraz zdarzenia

wpływa też wiele czynników kontekstowych i sytuacyjnych

9

Reakcje na stres

WYZWANIE

ZAGROŻENIE

STRATA

ekscytacja, podniecenie

niepokój,

nadzieja

POZIOM REAKCJI

EMOCJE

lęk

strach

irytacja

depresja

smutek, rozpacz

poczucie winy

10

Założenia teorii zachowania zasobów (COR):



Ludzie dążą do uzyskania, utrzymania i ochrony tego, co

jest dla nich cenne.



Ludzie starają się dbać o to, co jest dla nich cenne



Stres pojawia się, gdy:



istnieje groźba utraty zasobów



dochodzi do faktycznej utraty zasobów



zainwestowanie znacznej ilości zasobów jednostki nie

przynosi oczekiwanego zysku

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Stres w ujęciu teorii Hobfolla

11

Kategorie zasobów:



Zasoby materialne

– obiekty fizyczne (dom, samochód)

mające bezpośredni związek z przetrwaniem, ale też

mające znaczenie dla samooceny (np. brylanty)



Zasoby osobiste

– umiejętności oraz cechy osobowości



Zasoby stanu

– obejmują zdrowie, zatrudnienie, pozycję

społeczną, staż pracy, małżeństwo. Zasoby te dają dostęp

do puli innych zasobów.



Zasoby energii

– pieniądze, wiarygodność kredytowa i

wiedza. Zasoby te można inwestować lub gromadzić oraz

wymieniać na zasoby z pozostałych 3 kategorii.

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Typologia zasobów

12

Zasady działania zasobów na przestrzeni czasu:



Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej narażone

na ich utratę i mają większe szanse na uzyskanie zysku

(przyrost zasobów)



Osoby pozbawione zasobów są bardziej narażone na

skrajne konsekwencje straty



Niedostatek zasobów sprawia też, że strata początkowa

pociąga za sobą kolejne



Ludzie posiadający zasoby są bardziej zdolni do osiągania

zysków



Ludzie pozbawieni zasobów są skłonni przyjmować

postawę defensywną i chronić to, co posiadają.

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Spirale zasobów i powiązania

13

Symptomy stresu incydentalnego

Symptomy (objawy) stresu incydentalnego to:



Symptomy fizjologiczne – zmiany w funkcjonowaniu

organizmu związane z jego pobudzeniem do działania

(walki lub ucieczki)



Symptomy emocjonalno-behawioralne – silna reakcja

emocjonalna powodująca mobilizację rezerw ustrojowych

(opóźnienie zmęczenia fizycznego oraz zmniejszenie

odczuwania bólu jako rezultat działania emocji).



Symptomy poznawcze – stres wpływa na procesy

poznawcze w ten sposób, że obniża sprawność myślenia i

zdolność uczenia się.

14

Symptomy stresu incydentalnego

Symptomy fizjologiczne stresu incydentalnego to:



Zwiększona aktywność bioelektryczna mózgu (możliwość

rejestracji za pomocą EEG)



Zwiększony poziom pobudzenia obwodowego układu

nerwowego związany z ogólną mobilizacją zasobów

energetycznych organizmu:



Oczy – wytrzeszcz oczu, rozszerzenie źrenic



Twarz – bladość twarzy (odpływ krwi, skurczenie się

drobnych naczyń krwionośnych)



Dłonie – pocą się w celu zwiększenia swojej lepkości



Mięśnie – napinają się w wyniku rozszerzenia naczyń

krwionośnych zaopatrujących włókna mięśniowe



Usta – zwiększona częstość oddechu, suchość w ustach

15

Symptomy stresu incydentalnego



Zwiększony poziom pobudzenia obwodowego układu

nerwowego (cd.) – objawy trudniej dostrzegalne:



Serce i układ krążenia – wzrasta częstość uderzeń serca,

zwężenie naczyń w jamie brzusznej i rozszerzenie w

kończynach, zwiększenie krzepliwości krwi oraz ilości

tlenu i glukozy we krwi, zwiększenie ciśnienia krwi



Układ trawienia – czynności trawienia i wydzielania

ulegają zahamowaniu, zwężenie się naczyń

krwionośnych w układzie trawiennym (odczucie ściskania

w żołądku)



Pęcherz – pojawia się uczucie parcia



Nadnercza – zwiększenie wydzielania adrenaliny i innych

hormonów

16



Styl radzenia sobie ze stresem

– trwała,

osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego
zmagania się z sytuacjami stresowymi.



Strategia radzenia sobie ze stresem

– poznawcze i

behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w
konkretnej sytuacji stresowej



Proces radzenia ze stresem

– ciąg zmieniających się w

czasie strategii, związanych ze zmianami sytuacji i
zmianami stanu psychofizycznego jednostki

Stres i radzenie sobie ze stresem

Style, strategie, procesy

17

Radzenie sobie ze stresem (coping) to „stale zmieniające się

(dynamiczne), poznawcze i behawioralne wysiłki mające na

celu opanowanie określonych zewnętrznych wymagań,

ocenianych przez osobę jako obniżające lub przekraczające

jej zasoby” (Lazarus i Folkman, 1984).

Proces radzenia sobie ze stresem pełni dwie funkcje:



instrumentalną

– zorientowaną na rozwiązanie problemu,

który był źródłem stresu, poprzez podjęcie (lub zmianę)

określonego działania, albo zmianę zagrażającego

otoczenia



uregulowanie emocji

– obniżenie przykrego napięcia i

innych negatywnych stanów emocjonalnych, oraz

stymulowanie emocji w celu mobilizacji ich działania

Stres i radzenie sobie ze stresem

Proces radzenia sobie (Lazarus i in.)

18

Style radzenia sobie ze stresem (copingu):



Nastawione na problem (zadaniowe) –

tendencja do

podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu

poprzez poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji. Główny

nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu



Nastawione na emocje –

tendencja do koncentracji na sobie,

na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak złość, poczucie

winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia

życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu

zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową.

Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, powodować wzrost

napięcia lub przygnębienie.



Nastawione na unikanie –

tendencja do wystrzegania się

myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Styl ten może

przyjmować dwie formy: a) angażowanie się w czynności zastępcze

(np. oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach

przyjemnych, sen); b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Stres i radzenie sobie ze stresem

Style radzenia sobie (CISS)

19

Według S. Miller zasadniczą rolę w radzeniu sobie ze stresem

odgrywa stosunek jednostki do informacji o sytuacji

stresowej. Wyróżniono dwa niezależne wymiary (style):



Tendencja do poszukiwania informacji (

high

monitoring

)



Tendencja do unikania informacji (

high blunting

)

Do pomiaru tych stylów opracowano

Miller Behavioral Style Scale

Stres i radzenie sobie ze stresem

Style radzenia sobie (S. Miller)

20

W C.S. Carver i współpracownicy proponując

wielowymiarowy model zmagania się ze stresem

argumentują, iż analiza procesu zmagania się ze stresem i roli

w nim czynników poznawczych i osobowościowych wymaga

wyodrębnienia większej różnorodności strategii.



Dla przykładu – w ramach stylu skoncentrowanego na emocjach

wyróżnić można zarówno tendencję do akceptowania, jak i

odrzucania wiedzy o sytuacji trudnej. Obydwie te klasy reakcji

prowadzą do podobnych rezultatów na poziomie samokontroli

emocjonalnej, lecz wiążą się z uruchamianiem czasem zupełnie

różnych zachowań, co prowadzi do odmiennych konsekwencji w

zakresie adaptacji i rozwoju.

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (Carver i in.)

21

C.S. Carver i współpracownicy wyróżniają następujące

strategie zmagania się ze stresem:



aktywne radzenie sobie

(koncentruję moje wysiłki, aby coś z tym

zrobić; podejmuję dodatkowe działanie, aby pozbyć się problemu)



planowanie

(tworzę plan działania, myślę intensywnie o tym, co

zrobić)



osłabianie konkurencyjnych aktywności

(odkładam inne

sprawy, aby skupić się na tym)



powstrzymywanie działania

(zmuszam się do poczekania, aż

nadejdzie właściwy czas na działanie; powstrzymuję się przed

zrobieniem czegoś zbyt szybko)



poszukiwanie instrumentalnego wsparcia społecznego

(pytam ludzi, którzy mieli podobne doświadczenia, co należy robić)



poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego

(mówię

komuś, co czuję; poszukuję zrozumienia i akceptacji u innych)

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (Carver i in.)

22



pozytywna reinterpretacja

(poszukuję dobrych stron tego, co się

stało; staram się rozwinąć w rezultacie tego doświadczenia)



akceptacja

(uczę się z tym żyć; akceptuję to, co się stało i to, że to

się już nie zmieni)



zwrot ku religii

(szukam pomocy Boga; modlę się więcej, niż

dotychczas)



skupienie się na emocjach

(wyrzucam z siebie swoje uczucia;

czuję się zaniepokojony i bardzo się tego obawiam)



wyparcie

(mówię sobie „to niemożliwe”; odrzucam wiarę, że to mogło

się stać)



unikanie działania

(po prostu rezygnuję z osiągania moich celów;

ograniczam wysiłek, jaki wkładam w rozwiązanie tego problemu)



unikanie myślenia

(oddaję się marzeniom o innych rzeczach; idę do

kina lub oglądam TV, żeby mniej o tym myśleć)



unikanie z wykorzystaniem używek

(piję alkohol, albo biorę

narkotyki, żeby mniej o tym myśleć)

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (Carver i in.)

Literatura:



Oatley K., Jenkins, J.M. (2003).

Zrozumieć emocje

(s.

338 – 346). Wyd. Naukowe PWN. W-wa.



Lewis, M., Haviland-Jones, J.M. (2005).

Psychologia

emocji

(s. 676 – 713). Gdańsk. GWP.

23