PARAZYTOLOGIA – wykład 1
PASOŻYT - współbiesiadnik/darmozjad, organizm zwierzęcy lub pierwotniaki - protozoa( zaliczane do oddzielnego królestwa, niegdyś do zwierząt), płazińce- Plathyhelminthes, nicienie- Nematoda, mięczaki - Mollusca, pierścienice- Annelida, stawonogi - Arthropoda, grzyby- Fungi (kiedyś zaliczane do botaniki).
Klasyfikacja pasożytów:
Ze względu na niezbędność interakcji:
BEZWZGLĘDNY pasożytnictwo jest dla niego konieczne do zakończenia okresu lub okresów rozwoju osobniczego (bruzdogłowiec, zarodziec, włosień)/ WZGLĘDNY przygodny, który może rozwijać się bez styczności z żywicielem
Ze względu na czas trwania interakcji:
STAŁY prowadzi pasożytniczy tryb życia w ciągu całego procesu rozwoju osobniczego (świdrowiec, włosień) / OKRESOWY związany z żywicielem tylko w pewnym okresie swojego rozwoju (tęgoryjec) / CZASOWY spotyka się z żywicielem od czasu do czasu, jednorazowo lub wielokrotnie, na krótko (komar, pchła, pijawka, kleszcz)
Ze względu na ilość żywicieli:
MONOKSENICZNY pasożyt związany tylko z jednym gatunkiem żywiciela (glista ludzka, kocia, psia)/ POLIKSENICZNY żyjący w osobnikach wielu gatunków (toksoplazma, włosień)
Ze względu na zasięg:
W zależności od zasięgu bytowania: KOSMOPOLITYCZNY pasożyt zasadniczo znajdowany na całej kuli ziemskiej (lamblia, glista ludzka) / ENDEMICZNY pasożyt występujący na pewnym obszarze (zarodziec malarii)
Ze względu na miejsce bytowania
ZEWNĘTRZNY zewnętrzniak występujący na powierzchni ciała (pijawka) /WEWNĘTRZNE wewnętrzniak, występujący w organizmie żywiciela (KOMÓRKOWY/POZAKOMÓRKOWY)
Klasyfikacja żywicieli:
Podział tylko dla pasożytów rozmnażających się płciowo
OSTATECZNY w nim pasożyt rozmnaża się płciowo / POŚREDNI
Podział uwzględnia ekstensywność prewalencję, częstość występowania pasożyta i intensywność (liczebność populacji pasożyta w żywicielu) inwazji
GŁÓWNY gatunek w danych warunkach środowiska, w którego populacji zarówno ekstensywność (częstość) zarażenia i intensywność (liczebność populacji pasożyta w zarażonym osobniku) jest dla danego pasożyta największa/ WŁAŚCIWY jeśli ekstensywność i intensywność dla pasożyta jest największa w różnych warunkach biocenotycznych/ UBOCZNY w danych warunkach środowiska wykazuje inwazję o mniejszej ekstensywności i intensywności / SPORADYCZNY (PRZYGODNY) tylko w wyjątkowych warunkach ulega zarażeniu tym pasożytem
PASOŻYTNICTWO:
Interakcja antagonistyczna międzygatunkowa, w której osobniki populacji jednego gatunku (pasożyt) wykorzystują osobniki drugiego gatunku (żywiciel) jako źródło pokarmu i często jako środowisko życia, wyrządzając szkody tej populacji.
Bliski, stały związek metaboliczno–ekologiczny dwóch organizmów o charakterze eksploatacyjnym. PASOŻYT jest więc organizmem, który jest bezpośrednio lub pośrednio uzależniony od żywiciela. Stopień tego uzależnienia jest różny i jest najniższy w związkach wolnożyjących, a 100% najwyższy w przypadku tasiemców. Uzależnienie dotyczy nie tylko składników pokarmowych, ale także bodźców rozwojowych, enzymów trawiennych, regulacji dojrzewania, a nawet mitozy. Uzależnienie przejawia się już w momencie inwazji, np.:
wniknięcie larw (furkocerkaria) przywry krwi (Schistosoma haematobium) przez skórę żywiciela wymaga obecności pewnych kwasów tłuszczowych na tej skórze i jest to tzw. TRIGER – czynnik spustowy warunkujący zaistnienie pasożytnictwa.
encystacja (otorbienie) pierwotniaków przewodu pokarmowego zależy od składu żółci
Ponieważ środowisko stwarzane przez żywiciela uwarunkowane jest genetycznie, możemy powiedzieć, że pasożytnictwo jest interakcją powodującą uzależnienie się od co najmniej jednego genu żywiciela. Im bardziej swoisty pasożyt dla danego żywiciela, tym bardziej jest od niego uzależniony.
ŹRÓDŁO ZARAŻENIA:
osobnik chory
nosiciel (osoba:
u której proces się rozpoczął i przebieg jest bezobjawowy,
która chorowała i jest w okresie zdrowienia
która nie chorowała, ale jest w okresie wylęgania)
DROGI ZARAŻENIA:
droga wziewna / inhalacyjna
droga pokarmowa
droga płciowa / seksualna
przez uszkodzoną błonę śluzową lub skórę
WROTA ZARAŻENIA:
jama ustna
jama nosowa
ujście zewnętrzne cewki moczowej
pochwa
rectum
wenflony / kaniule żylne
TRANSMISJA PASOŻYTA:
międzyosobnicza
kontakt bezpośredni
człowiek/człowiek
matka / płód (z mlekiem matki lub przez łożysko)
samozarażenie
człowiek / środowisko / człowiek
człowiek / zwierzę / człowiek
zwierzę / środowisko / człowiek
transmisja wewnątrzosobnicza
z jedzeniem
fungemia krążenie przez krew
parazytemia wewnątrz osobnika
z żywiciela na żywiciela
w stanie aktywnym stadium inwazyjne miracidium i cerkarie poszukują przywr żywiciela (zakończenia zmysłowe)
przez kontakt (wszy, rzęsistki)
przez konsumpcję
z udziałem wektorów (komary)
bezpośrednia
Obecnie (człowiek jest żywicielem dla): ponad kilkaset (400) gatunków grzybów
ponad 100 gatunków pasożytów
Sami przyczyniamy się do śmierci (do tego, że prewalencja wzrasta):
niedożywienie
pasożyty
Na świecie żyje 7 miliardów ludzi prawie wszyscy ludzie na świecie są czymś zarażeni !!!
Są pewne strefy geograficzne, gdzie częstość zarażenia jest większa, bardzo wysoka:
Azja Płd.-Wsch.,
(Filipiny, Tajlandia,
Indonezja, Kambodża,
Wietnam, Malezja,
Singapur, Brunei, Laos)
Ameryka Płd.,
Afryka;
związane jest to z:
warunkami socjo – ekonomicznymi
brakiem wody pitnej
niedożywieniem
zachowaniami człowieka
Ponad 95% populacji na Filipinach zarażona glistą ludzką
przeciętnie 50 samic w ciągu 24h – 240 tyś. jaj -> 12 mln jaj
otoczka jaja: oporne na czynniki mechaniczne, temperaturę, wysychanie wilgotność mniejsza lub większa, (świetnie rozwija się w 10?% formalinie, wodzie morskiej), w glebie- dwa lata mogą zarażać
w ciągu 24h w 1g kału 70 mln cyst (lamblia jelitowa)
WHO (na świecie):
zarodźce malarii 2,5 mld ( 500 mln / rok)
rzęsistek pochwowy 2,0 mld ( 180 mln / rok )
Toxoplasma gondi 1,5 mld
glista ludzka 1,4 mld
filariosis 1,1 mld
tęgoryjec dwunastnicy 900 mln
włosogłówka 900 mln
pełzaki 500 mln
Schistosoma spp 250 mln
lambria jelitowa 200 mln
świdrowce 150 mln
węgorek jelitowy 100 mln
Kryptosporydioza – młodsze dzieci
Lamblioza ( 0-4 lat) 5,6 przypadków w UE – najwięcej
Toxoplazmoza (poniżej 1 r.ż. najczęściej) – najmniej
Włośnica
Malaria
starsi
Bąblowica
Jest obowiązek zgłaszania (ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach 1.01.2009 r. zgłaszać do stacji sanitarno-epidemiologicznej): <grzybów nie trzeba zgłaszać>
bąblowica,
węgrzyca,
lamblioza,
kryptosporidioza,
włośnica,
zimnica,
toksoplazmoza.
W Polsce:
| LAMBLIOZA |
2013 1880 |
| BĄBLOWICA |
2013 39 |
| MALARIA |
2013 36 |
| TOKSOPLAZMOZA WRODZONA |
2013 19 |
Bąblowica:
- zapadalność 0,05/100 000
- woj. podlaskie 1,34
- warm.-maz. 0,7
- mazowieckie 0,41
Włośnica:
- zapadalność 0,06/100 000
- wielkopolskie 1,99
- kuj.-pom. 1,74
- warm.-maz. 0,7
- pomorskie 0,41
- zarażenie: mięso dzika w 100% (mięso powinno być badane)
MALARIA zimnica: PRZYPADKI ZAWLEKANE
zapadalność 0,03/100 000
najwięcej Plasmodium falciparum
po powrocie z AFRYKI, Azji, Australii z Oceanią, były też przypadki w Hiszpanii i w Turcji
12 przypadków w 2011
36 przypadków w 2010, w tym 11 zgonów ( w tym 4 lekarzy)
Świerzb:
- zapadalność 29,1/100 000
Najczęstsze parazytozy u dzieci ( 1 klasa podstawówki):
- owsica
-lamblioza
- włosogłówka
- pełzakowica
-glistnica
W Polsce inwazje:
- zlikwidowane: malaria
- zanikające: tasiemczyca T. Solium (uzbrojony)
pełzakowica
difylobiotrioza (bruzdogłowiec)
- stabilne lub prewalencji: glistnica
owsica
lamblioza
tasiemczyca T. saginata (nieuzbrojony)
świerzb
- rozprzestrzeniające: toksokaroza
alweokokoza
bąblowice
inwazje importowane:
malaria
leiszmanioza skórna / trzewna
paragonizmoza płucna
schistosomoza (przywra krwi)
ankylostomoza (tęgoryjec tęgoryjczyca)
filarioza
strongyloidoza (węgorek węgoryczyca)
Inwazje importowane:
- nie muszą się szybko ujawniać
- mogą pozostac niezauważone przez parę lat
GRZYBICE:
- dermatomykozy (grzybice skóry, przydatków) 11,6/100 000
- kandydozy 2,08/100 000
- inne 4,7/100 000
Grzybice układu trawiennego:
- jama ustna 10,0 – 96%, a nawet do 100%
- przełyk 48,3 – 60%
- żołądek 51,7 – 60%
- dwunastnica 5,2 – 26,1% (środowisko zasadowe)
- jelito grube 30,1 – 44,4%
- odbytnica 38,3 – 52,4%
Ocena mikologiczna przetworów mlecznych: (% posiadających grzyby chorobotwórcze)
- jogurty 13,1%
- ser biały 87,9%
- serki homogenizowane 35,2%
-śmietana 95,7%
- kefir 60%
- maślanka 25%
Inwazje wieloogniskowe:
- zaburzenia wchłaniania
- cukrzycy
- morbus ulcerosus
Najlepszy antybiotyk przeciwgrzybiczy to nystatyna (nie podaje się w grzybicach jamy ustnej).
Pasożyt – człowiek:
- brak inwazji
- inwazja bez zakończenia cyklu rozwojowego
zarażenia jednoogniskowe
niekoniecznie łagodny przebieg, może skończyć się zgonem
toksokaroza, anisakaroza
grzybice skóry, glistnica przez glistę psią, kocią
- inwazja z zakończeniem cyklu
zarażenia wieloogniskowe
uogólnione ( w przypadku grzybów)
Czynniki sprzyjające zarażeniu PASOŻYTA:
- stan odporności ustroju: wrodzone lub nabyte uszkodzenie układu odpornościowego (HIV, radioterapia, chemoterapia, antybiotykoterapia, steroidoterapia)
- rozległe rany, uszkodzenia skórne błon śluzowych
- częste podawanie antybiotyków lub ich zmiany
- pobyty na oddziałach
- uzależnienia
hodowla zwierząt, kontakt ze zwierzętami
ZOONOZY choroby odzwierzęce ze zwierząt przekazywane na człowieka, dla których rezerwuarem są zwierzęta domowe, stanowią zagrożenie dla hodowców, weterynarzy, mieszkańców wsi, wynikające bezpośredniego z kontaktu ze zwierzętami lub ich odchodami. Niebezpieczeństwo zarażenia wynika też z odławiania dzikich zwierząt, istnienia ZOO, utrzymywania naturalnych parków czy prowadzenia olbrzymich hodowli zwierząt (100 tys. bydła, 2 mln kur). Istnieje możliwość zarażenia pasożytami, których w warunkach naturalnych zarażenie byłoby niemożliwe, np. epidemie włośnicy po spożyciu zwierząt roślinożernych (krowy)
rozwój zasobów wodnych
budowanie sztucznych zbiorników wodnych, tam, systemów nawadniających sprzyja rozwojowi pasożytów związanych ze środowiskiem wodnym, np.: przywra krwi, schistosoma, onkocerkoza, zarodziec malarii. Również niebezpieczne są skażenia termiczne wód (zrzuty wody ciepłej przemysłowej z elektrociepłowni do zbiorników wodnych), ponieważ powodują to, że giną organizmy zimnolubne, rozwijają się organizmy ciepłolubne (PEŁZAKI Z RODZINY NAEGLERIA- dostają się z wody przez nos przez nabłonek węchowy do OUN stany zapalne OUN, zagrożenie nawet śmiertelne)
przegęszczenie populacji i migracje ludności
Choroby importowane, np. malarie
behawioryzm człowieka
Behawior (zachowanie) człowieka zależy od wieku, rozwoju, zwyczaj, np.:
HIGIENA OSOBISTA świerzb, wszawica
mycie rąk po defekacji lub moczu -> przywra krwi (schistosomoza), wszawica, świerzb
zarażenie przywrą (cysticerkoza), gdy ścieki zanieczyszczone kałem odprowadzane są do rzek, jezior
echinokokoza, bąblowica: u szewców na bliskim wschodzie, zanurzają skórę butów w wodzie z odchodami psa
zwyczaje religijne: żydzi, muzułmanie nie jedzą wieprzowiny -> brak włośnicy, tasiemca uzbrojonego
islam: obowiązek obmycia się -> możliwość zarażenia przywrą krwi Schistosomoza
hindusi: wchodzą do rzeki Ganges -> zarażenie robakiem drakunkulozą (robak medyński)
użyźnianie pól szambem (ściekami)
dzieci, bawiące się w piasku glistnica, włosogłówka, tęgoryjczyca
ogryzanie paznokci --> owsica
zwyczaje kulinarne
sposób przygotowywania jedzenia (kiedyś peklowano szynkę, dzisiaj niewłaściwa obróbka tasiemce, włosień)
higiena pożywienia
tatar, befsztyki, krwiste mięso
rozwój techniki przemysłu spożywczego sprzyja zakażeniu (anisakiz – nicień w rybach w przewodzie pokarmowym w czasie wrzucenia do chłodni wędruje do tuszy mięśni ryby ANISAKOZA)
Stadia inwazyjne zanieczyszczające pożywienie:
jaja warzywa i owoce tasiemiec bąblowcowy, glista
ludzka/kocia / psa, włosogłówka
kiełki – cryptosporidium NAJWIĘCEJ !!
w marketach mniej 13%
larwy woda
robak medyński
cysty woda
Lamblia jelitowa, pełzak czerwonki
oocysty warzywa
Toxoplasma gondi
Stadia inwazyjne występujące w sposób naturalny w pożywieniu:
bradyzoity, tachyzoity - > surowe, niedosmażone mięso: toxoplasma gondi
plerocerkoidy - > surowe, niedosmażone ryby: bruzdogłowiec szeroki
metacerkarie - > surowe raki, kraby: przywra płucna, motylica wątrobowa (surowa sałata, warzywa)
cysticerkus - > surowe, niedosmazone mięso: tasiemiec uzbrojony, t. nieuzbrojony
larwy - > surowe, niedosmażone ryby: Anisakis sp; surowe, niedosmażone mięso: włosień kręty
medycyna ludowa i współczesna
Medycyna:
ludowa:
tasiemiec uzbrojony - > wągrzyca mózgu
Paragonimus westermani -> przywra płucna (sok z żywego kraba)
współczesna: % potransfuzyjne w czasie transfuzji mogą zostać przeniesione zarodźce
pobranie krwi w stacji krwiodawstwa ( nie badana na obecność grzybów i pasożytów)
Plasmodium malariae ( 40% przypadków bezobjawowych przez całe życie), Plasmodium falciparum (25%, 5 lat bezobjawowo), P. vivax ( 20%, 3 lata bezobjawowo), P. ovale (15%, 7 lat bezobjawowo)
krew do szybkiego przetoczenia (temp. przechowywania Ok. 4o na kilka dni) 3 tygodnie zarodźce mogą przetrwać
gdy krew zamrożona – w ciągu dwóch lat od zamrożenia mogą być inwazyjne (nadal przeżywają formy życiowe zarodźca)
Trypanosoma cruzi ( 3 tyg w 40 i tak może być inwazyjny), np. po przetoczeniu krwi
Toxoplasma gondi: 14 miesięcy krąży we krwi po zarażenia (parazytemia), najczęściej bezobjawowa, ma zdolność pasożytowania na wszystkich komórkach organizmu oprócz erytrocytów;
90% Paryżan ma przeciwciała przeciwko T. gondi
MOŻNA SIĘ ZARAZIĆ:
Transfuzja krwi tylko w okresie parazytemii
W tkankach (przeszczep narządu) ale oprócz erytrocytów
Acanthamoeba sp. w wodzie (kranówa) powodował zapalenie rogówki u osób, które noszą soczewki
Paecilomyces sp. grzyb, zapalenia rogówki u osób, które noszą soczewki
Grzyby mogą powodować ropnie narządów
CHOROBY JATROGENNE związane ze służbą zdrowia