2011-10-06
1
Finanse publiczne
Dr Bożena Ryszawska-Grzeszczak
1
Nauka o finansach publicznych
• przedmiotem nauki o finansach publicznych są
zjawiska oraz procesy związane z powstawaniem i
rozdysponowywaniem pieniężnych środków
publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora
publicznego.
• przedmiotem zainteresowania tej dyscypliny wiedzy w
jej nowoczesnym ujęciu jest nie tylko zewnętrzna
pieniężna forma funduszy publicznych, lecz także ich
treśd ekonomiczna, społeczna, polityczna itp.
•
S. Owsiak, Finanse publiczne
2
Przyczyny i skutki gromadzenia środków publicznych
• Nauka o finansach publicznych bada zatem zarówno
przyczyny, dla których tworzy się fundusze publiczne,
jak też różnorodne skutki, jakie wywołuje tworzenie
funduszy publicznych.
• Nauka o finansach publicznych musi szukad odpowiedzi
m. in. na następujące podstawowe pytania:
– dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz w
takiej a nie innej wysokości,
– jakie czynniki kształtują wielkośd tego popytu,
– w jaki sposób popyt na pieniądz może byd zaspokojony
(podatki, pożyczki) i jakie są granice ciężarów fiskalnych,
– jakie skutki dla gospodarki i społeczeostwa spowoduje
kreowanie popytu na pieniądz przez władze publiczne,
– jakie skutki dla społeczeostwa i gospodarki przynoszą
wydatki dokonywane przez władze publiczne
3
Przyczyny i skutki – cd.
– jakie dziedziny życia społecznego i gospodarczego powinny byd
finansowane z funduszy publicznych, w jakich proporcjach itd.,
– jakie techniki wydatkowania funduszy publicznych powinny byd
zastosowane, aby wyznaczone cele społeczne, ekonomiczne,
polityczne itp. były jak najlepiej zrealizowane,
– jakie powinny byd relacje między różnymi szczeblami władz
publicznych, aby ich działalnośd była należycie skoordynowana z
punktu widzenia realizacji celów społecznych i gospodarczych,
– jaki udział w gromadzeniu i wydatkowaniu środków publicznych
powinny mied władze paostwowe, a jaki władze samorządowe, aby
zapewnid bezpieczeostwo finansowe kraju, rozumiane jako zdolnośd
władz paostwowych (centralnych) do realizacji fundamentalnych
funkcji publicznych, oraz aby tworzyd finansowe warunki rozwoju
samorządności,
4
Nowoczesna nauka o finansach publicznych
• nie ogranicza się do badania gospodarki funduszami
publicznymi, lecz wyjaśnia
treśd ekonomiczną i
społeczną
funduszy publicznych, stara się uchwycid
związki przyczynowo-skutkowe między
gromadzeniem pieniężnych środków publicznych a
procesami gospodarowania, procesami społecznymi i
procesami politycznymi.
5
Aspekt polityczny i społeczny finansów publicznych
• Finanse publiczne są instrumentem władzy, stąd też
muszą byd analizowane w kontekście funkcjonowania
mechanizmu politycznego. Chodzi np. o badanie
wpływu różnych czynników politycznych (doktryn,
programów) na wielkośd funduszy publicznych, źródła
ich powstawania i kierunki wydatkowania środków
publicznych.
• Procesy tworzenia funduszy publicznych (np. z
podatków) oraz ich wykorzystywanie (np. zasiłki, renty,
emerytury, bezpłatne świadczenia zdrowotne) mają
charakter nie tylko gospodarczy, lecz także społeczny.
6
2011-10-06
2
Trzy koncepcje filozoficzne finansów publicznych
Strategic Public Finance by Stephen J. Bailey Publisher: Palgrave Macmillan 2003
Cechy
charakterysty
czne
Przekonania
Liberalizm (Libertarianizm)
Klasyczna teorii liberalnej
Autonomia jednostki
nieregulowane rynki
Tylko negatywne prawa
Paostwo laissez-faire (stróż
nocny)
Kapitalizm
Paostwo jest korupcyjne
Podatki są konfiskata
dochodów
Hazard moralny/kultura
zależności
Brak etycznych podstaw dla
równości
Prywatne prawo własności
jest nienaruszalne
Neoliberalizm
Nowoczesna liberalna
teoria
Prymat jednostki
regulowane rynki prawa
negatywne i
ograniczone prawa
pozytywne
Paostwo wspierające
Gospodarka mieszana
Paostwo jest złem
koniecznym
Podatki efektywne
Promowanie kapitału
ludzkiego
Równośd w zakresie
możliwości (równy start)
Prawo własności
odzwierciedla cele
polityki
Kolektywizm
teoria obywatelska
Prymat społeczeostwa
Odrzucenie rynku
Pełnia pozytywnych
praw
Socjalizm
Paostwo służące
obywatelom
Paostwo opiekuocze
Podatki na cele
społeczne
Wspieranie kapitału
społecznego
Równośd dochodów
Własnośd prywatna to
kradzież
7
Liberalizm
Neo-liberalizm
Kolektywizm
Ogólny wpływ
Wpływ na
sektor
publiczny
Wpływ na
finanse
publiczne
Nie ma czegoś takiego jak
społeczeństwo
Prywatne przedsięwzięcia
Gwarantowane prawa jednostki
Jednostki są konsumentami a nie
obywatelami
Sektor publiczny zależy od
dobroczynności i aktywności
obywateli
Ograniczona aktywność państwa
Zapewnione tylko prawa
negatywne
Usługi publiczne dostarcza sektor
prywatny
Bardzo ograniczona rola państwa
dobrobytu (
głównie
bezpieczeństwo)
Prywatne ubezpieczenia
Finanse publiczne ograniczone
Wydatki prywatne zastępują
wydatki publiczne
Minimalne obciążenia podatkowe
Podatki regresywne
Ograniczony dług publiczny
Słaba rola społeczeństwa
Regulowane prawa rynkowe
Jednostki są głównie
konsumentami
Państwo uzupełnia
działalność dobroczynną i
wolontariat
Ograniczona aktywność
państwa
Ograniczone prawa
pozytywne
Sektor prywatny i publiczny
dostarcza usługi publiczne
Uwarunkowane państwo
dobrobytu
Publiczne i prywatne
ubezpieczenia
Ograniczone finanse
publiczne
Publiczne wydatki jako
dodatek do prywatnych
Podatki od złych aktywności
a nie dobrych
Podatki proporcjonalne
Dług publiczny dla ważnych
celów
Znacząca rola społeczeństwa
Państwo przyznaje prawa
Obywatel jest najważniejszy
Państwo zastępuje ludzką
dobroczynność
Rozbudowane państwo
Pełne prawa pozytywne
Dominujący sektor publiczny
Dobrobyt dla wszystkich
publiczne ubezpieczenia
Nieograniczone finanse
publiczne
Wydatki publiczne zastępują
wydatki prywatne
Podatki redystrybuują środki
by wspierać równość
Podatki progresywne
Dług publiczny dla
zapewnienia dobrobytu
8
Liberalizm (Libertalianizm)
• Liberalizm, ideologia polityczna oparta na
koncepcji indywidualizmu, priorytetu
interesów jednostkowych i własności
prywatnej.
• Za jej prekursora uchodzi J. Locke, angielski
pisarz polityczny (1632-
1704), a za klasyków:
J. Bentham, A. Smith, J.S. Mill, B. Constant i
A. de Tocqueville.
• Ma szereg odcieni i nurtów, m.in. liberalizm
klasyczny, socjalny, neoliberalizm.
9
Cechy charakterystyczne liberalizmu
•
Najważniejszy jest indywidualizm rozumiany jako odmiennośd ludzi, a zarazem
traktujący społeczeostwo jako zbiór jednostek (a nie byt zbiorowy).
•
Najwyższą wartością jest zawsze jednostka ludzka i jej szczęście. Oznacza to, że
człowiek ma zawsze prawo decydowad o sobie i byd wolny.
•
Wobec tego jedyną granicą wolności jednostki jest wolnośd innych ludzi, stąd
równe prawo jednostek do wolności.
•
Podstawą wolności dla liberałów jest wolnośd dysponowania własnością, która
uważana jest za gwarancję wolności jednostek.
•
Liberałowie pragną ograniczenia roli paostwa, którego funkcje muszą się
sprowadzad do zapewnienia obywatelom porządku i bezpieczeostwa.
•
Paostwo liberalne nie powinno "wtrącad się" w sprawy swoich obywateli, a
podstawą budowania praw powinny byd prawa naturalne
•
Ekonomicznie klasyczny liberalizm był za polityką lessez faire. Uważał, że ingerencja
paostwa w gospodarkę jest niepotrzebna a nawet bardzo szkodliwa, gdyż biedzie
najlepiej potrafi zaradzid szybko rozwijająca się gospodarka.
•
10
Liberalizm – cechy – cd.
• Paostwo powinno świadczyd usługi z zakresu ochrony "negatywnych
praw", czyli powinno zajmowad się wymiarem sprawiedliwości i
związanymi z nim prawami, porządkiem, bezpieczeostwem wewnętrznym i
zewnętrznym , utrzymywaniem policji, sądów, więzieo , resocjalizacją.
Istnieje zatem tylko minimalna potrzeba istnienia finansów publicznych
• Dla liberałów nie ma czegoś takiego jak sprawiedliwośd społeczna: życiowe
szanse danej osoby są po prostu wynikiem gry rynkowej. Ten wynik może
byd szczęśliwy dla jednych, a niepomyślny dla innych, ale to jest okej.
•
Nie ma w tym niesprawiedliwości. Na rynku i w życiu ujawniają się
wrodzone zdolności do zarabiania przez jednostki obdarzone sprytem,
inicjatywą i zdolnością do ciężkiej pracy.
• Dobroczynnośd i działalności charytatywna (zamiast działao paostwa)
powinny byd rozwijane by pomóc tym, którzy z różnych względów brakuje
wrodzonych zdolności do samodzielnego życia.
11
Liberalizm cd.
•
Nie ma zatem moralnych powodów do równości, nie ma czegoś takiego jak:
społeczeostwo, nie potrzebne jest nowoczesne paostwo opiekuocze, nie ma
potrzeby istnienia finansów publicznych (poza utrzymaniem aparatu
sprawiedliwości i porządku oraz pewnej ilości środków niezbędnych by ulżyd
nędzy).
•
Zamiast tego sektor prywatny powinien zapewnid jednostkom i ich gospodarstwom
domowym korzystanie z usług, za które są skłonne i zdolne zapłacid.
•
Finanse prywatne
są więc dominującą formą finansowania, rezygnuje się niemal
całkowicie z konieczności istnienia finansów publicznych.
•
Nawet jeśli, interwencja rządu ( finansowa) realizowana jest dobrych intencjach to
często przynosi skutek odwrotny do zamierzonego. Działania rządu hamują
indywidualną inicjatywę obywateli, niszczą skłonnośd do działao charytatywnych w
zamian za to tworzą
"kulturę zależności".
Jednostki, ich rodziny i całe społeczności
stają się niepotrzebnie zależne od wsparcia ze strony paostwa i w efekcie tracą
zdolnośd do samodzielnego utrzymania odpowiedniego standardu życia.
•
Zależnośd od paostwa stwarza sytuację
"moralnego hazardu",
w którym ludzie
zmieniają swoje zachowanie w wyniku poczucia bezpieczeostwa, a ich zachowanie
staje się mniej ostrożne i nie są w stanie ponosid odpowiedzialności w sytuacjach
trudnych czy ryzykownych.
12
2011-10-06
3
"polityka swobody działania".
• Indywidualna odpowiedzialnośd stwarza
mniejsze zapotrzebowanie na działania
paostwa, zachęca do rozwoju sektor usług
prywatnych i tak stopniowo zmniejsza
potrzebę interwencji paostwa i istnienia
finansów publicznych wzmacniając obszar
samopomocy, samodzielności i samorozwoju
poprzez prywatne finansowanie.
13
Neoliberalizm
• Podobnie jak liberałowie , Neoliberałowie podkreślają indywidualną
odpowiedzialnośd jednostki.
• Jednak uważają, że efekty gry rynku mogą byd niesprawiedliwe,
ponieważ nie każdy ma takie same możliwości zarabiania na
utrzymanie i wykazywania się sprytem, inicjatywą i możliwośd
wykonywania ciężkiej pracy.
• Dlatego paostwo powinno zapewnid każdemu ma
taką samą
szansę na uzyskanie odpowiedniego poziomu życia
.
• Tak więc niektóre
"ograniczone prawa pozytywne
" powinny byd
zapewnione przez paostwo w celu wsparcia "równości szans"
(edukację by wyrównad szanse ludzi na rynku pracy, służbę zdrowia,
by utrzymad ich zdolnośd do pracy, dostęp do rynku pracy wolne
od społecznej, rasowej, płciowej dyskryminacji, oraz systemu
zabezpieczenia społecznego)
14
Neoliberalizm –cd.
• Prawa jednostki do uzyskania pomocy paostwa są
jednocześnie związane z odpowiedzialnością za siebie i
zaspokajanie swoich potrzeb.
• Rolą paostwa jest umożliwienie osobom i rodzinom
dbania o siebie, a nie bycie pierwszą pomocą w
trudnych sytuacjach.
• Paostwo wspiera ludzi w inwestowaniu w siebie,
tworząc ich "kapitał ludzki" w ten sposób zapewnia
równości szans.
• Równośd nie zawsze będzie jednak osiągnięta. Mimo,
że nie ma dyskryminacji, to ludzie mają różne
umiejętności, talent i efekty ich pracy różnią się i różnią
się ich dochody.
15
Co człowiek może zrobid dla paostwa, a nie na to, co
paostwo może zrobid dla człowieka.
• Neoliberalna koncepcja społeczeostwa, nadal
kładzie nacisk na prymat jednostki.
• Rządy mogą byd kompetentne i dobrze działad,
ale istnieje przekonanie, że trzeba unikad zbyt
dalekich interwencji sektora paostwowego.
• Istnieją granice interwencji rządu.
• Finanse publicznych powinny byd
uzupełnieniem finansowania sektora
prywatnego, a nie je zastąpid.
16
Kolektywizm
• Kolektywistyczna filozofia nie akceptuje koncepcji
autonomicznej jednostki.
• Każdy jest częścią "wspólnoty" i nie może
funkcjonowad bez niej.
• Wzajemna zależnośd wymaga zbiorowego, a nie
indywidualnego sposobu zaspokojenia "potrzeb
społecznych".
• Ludzie mają pełne (a nie ograniczone) pozytywne
prawa obywatelskie, nie tylko negatywne prawa
konsumentów.
• Tylko życzliwe i wszechwiedzące paostwo może
przyczynid się do zaspokojenia tak rozległych praw
społecznych i ekonomicznych
17
Kolektywizm - Paostwo opiekuocze
• Zgodnie z kolektywizmem, prawa własności zastępuje się prawami
"własności społecznej" i tworzy się kapitał społeczny (a nie
prywatny).
• Prywatny zysk nie może byd realizowany kosztem dobrobytu
wspólnego.
• Dlatego też paostwo obejmuje swoim wpływem wszystko, staje się
odpowiedzialne za dostarczanie różnych dóbr i usług . Może to robid
dzięki pobieraniu wysokich podatków . Staje się paostwem
opiekuoczym. Tylko tą drogą można osiągnąd "sprawiedliwośd
społeczną"
• Poziom życia ludzi jest gwarantowany przez paostwo, ponieważ
wolny rynek nie może zapewnid równego standardu życia dla
wszystkich grup społecznych.
18
2011-10-06
4
Kolektywizm – cd.
• W kolektywistycznej filozofii politycznej, rola finansów
publicznych jest nieograniczona, musi ono w pełni
finansowad usługi publiczne w zależności od potrzeb.
• Planowanie rozwoju przez paostwo jest postrzegane jako
bardziej skuteczne niż swobodne działanie rynku by
osiągad wzrost gospodarczy i dobrobyt społeczny.
• społeczny(a nie tylko ekonomiczny) dobrobyt jest modus
operandi finansów publicznych i będzie najlepiej osiągnięty
poprzez skierowanie wydatków i usług publicznych do
słabszych grup o niskich dochodach w celu eliminacji
nierówności .
• Finanse publiczne całkowicie zastępują finanse prywatne.
19