Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie

Wprowadzenie

Przestrzeń jako interdyscyplinarny przedmiot nauki
•

Nauki społeczne:

– Filozofia i psychologia społeczna
– Socjologia miasta i obszarów wiejskich

•

Nauki humanistyczne:

– Geografia / Statystyka / Demografia
– Historia ekonomii i ustrojów politycznych

•

Nauki inżynieryjno-techniczne (m.in.):

– Architektura, urbanistyka i gospodarka przestrzenna
– Transport i inżynieria środowiska
– Mechanika i budownictwo

Główne koncepcje przestrzeni:
•

Filozoficzne

•

Geograficzne

•

Socjologiczne

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie

Wprowadzenie

Zagadnienia związane z przestrzenią:
•

Proces urbanizacji, industrializacji i postindustrializmu

•

Kryzys i rewitalizacja miasta, metropolii i aglomeracji miejskich

•

Megamiasta i proces globalizacji

•

Wiek 20 i proces kształtowania metropolii: „najbardziej wyrafinowaną postać
organizacji przestrzeni” (Majer 2010: 10)

Proces urbanizacji:
• Rozwój liniowy miast: progresywne zwiększanie obszaru i zaludnienia czy też

fenomen dezurbanizacji (rozlewania się miast, zatarcia granic miasta)

• Społeczeństwo nowoczesne: 80% to mieszkańcy miast, ale to nie miasto

(metropolia) wyznacza jakość życia

• Punkt ciężkości przesuwa się na przedmieścia
• Proces urbanizacji jako ekspansja przestrzenna przy jednoczesnym

zróżnicowaniu struktur wewnętrznych ludności miejskiej:

• Proces kształtowania miasta-metropolii
• Suburbanizacja
• Dezindustrializacja
• Depopulacja (fenomen wyludnienia śródmieścia)
• Dezurbanizacja (proces rozlewania miasta)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie

Wprowadzenie

Kryzys miasta z przestrzenią miejską jako czynnik:

• Generowania biedy i bezrobocia
• Zwiększenie przestępczości i patologii / anomii społecznych
• Kształtowanie segregacji rasowej, społeczno-ekonomicznej, kulturalnej, edukacyjnej
• Odnowa / rewitalizacja przestrzeni miejskiej poprzez ukierunkowanie polityki

społecznej i komunalnej na rozwój zrównoważony

• Renowacja zabudowy historycznej
• Kształtowanie nowych funkcji i proces demokratyzacji przestrzeni miejskiej

poprzez dywersyfikację funkcji, grup społecznych, usług w centrach i
dzielnicach

• Gentryfikacja (ang. ‚uszlachetnienie’) zdegradowanych obszarów miejskich

poprzez modernizację jak i wymianę mieszkańców

Nowe formy przestrzeni miejskiej:
• Proces globalizacji i proces glokalizacji
• Nowy podział funkcjonalny miasta na:

• Centra usługowe, gospodarcze
• Miasta / obszary przyległe do metropolii
• Zjawisko osiedli zamkniętych

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie

Wprowadzenie

Nowe formy przestrzeni miejskiej:

•

Proces urbanizacji w krajach rozwiniętych (bogatej Północy) i rozwijających
się (biednego Południa)

•

Proces dekoncentracji i suburbanizacji a proces segregacji społecznej
(osiedla zamknięte zarówno dla elit jak i w formie slumsów dla najuboższych)

•

Polaryzacja form osadnictwa na różnych skalach połączona z kwestią
wizerunku miasta i mody zamieszkiwania):

•

Miejskiej i lokalnej

•

Regionalnej i krajowej

•

Globalnej

•

Zróżnicowanie struktur osadniczych

•

Struktury społeczno-zawodowe (np. mieszkanie w loftach, adaptacja
obiektów przemysłowych, np. Łódź)

•

Struktury kulturowe: style życia, wzory konsumpcji

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Przestrzeń: Refleksja potoczna i przedmiot nauki

Potoczne rozumienie przestrzeni:

• Człowiek żyje w przestrzeni, co wyraża się w dwóch zasadniczych formach /

przestrzeniach zamieszkania: miejskiej i wiejskiej

• Człowiek operuje przedmiotami rozmieszczonymi w przestrzeni
• Nawiązuje kontakty i komunikuje w przestrzeni
• Potoczne i powszechne rozumienie przestrzeni oparte jest na sugestii zmysłów
• Pojęcia wyrażające potoczne, codzienne rozumienie przestrzeni:

• Miejsce, obszar, powierzchnia, terytorium
• Orientacja, odległość (góra, dół / prawo, lewo)

Pogłębiona refleksja nad przestrzenią
• Subiektywne a obiektywne rozumienie przestrzeni
• Przestrzeń fizyczna (empiryczna, doświadczalna bezpośrednio)
• Inne formy przestrzeni: kulturowa, międzyludzka, mentalna, symboliczna
• Związek między różnymi odmianami przestrzeni a sposobem ich poznania i

odbioru (percepcja przestrzeni)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Przestrzeń fizyczna i przestrzeń społeczna

• Przestrzeń jako obiektywny układ odniesienia, np. układ współrzędnych

geograficznych

• Subiektywny opis, subiektywne odczucie przestrzeni
• Nauki społeczne, socjologia, praktyki życia społecznego: zintegrowanie

przestrzeni fizycznej i społecznej w jedną całość: ludzki wymiar

przestrzeni

• Funkcje i znaczenie przestrzeni:

1. Wielorako oddziałuje na człowieka i jest przedmiotem oddziaływania
2. Zarazem łączy i dzieli
3. Wyznacza granice i określa dystanse

• Dwulicowość przestrzeni:

– Przestrzeń jako materialny, uplastyczniony atrybut materii, jedna z

cech charakterystycznych samej materii oraz jako jej integralna

część

– Przestrzeń jako abstrakcja, produkt kulturowy, wynik percepcji

świata i otoczenia przez człowieka

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Podobieństwo w rozumieniu przestrzeni: nauki ścisłe i humanistyczne

Przestrzeń jako:
•

Przestrzeń istnieje ‚między’ dwiema lub więcej dziedzinami / sferami / podmiotami

/ przedmiotami jako niesamodzielna odległość lub stosunek powstały poprzez

odniesienie jednej rzeczy (podmiotu lub przedmiotu) do drugiej

•

Jest to relacja między pewnymi obiektami bądź zbiorem obiektów (Majer 2010: 18)

•

Postmodernistyczne rozmycie rozumienia przestrzeni w postmodernizmie poprzez:

– Czynnik wielokulturowości oraz
– Swoistą polifonię teorii, m.in. Przestrzeni

Przestrzeń w naukach ścisłych (Nauki podstawowe – matematyka):
•

Sens relacyjny przestrzeni: „zbiór dowolnych obiektów (np. funkcji, wektorów, liczb,

figur geometrycznych lub stanów układu fizycznego), nazywanych punktami lub

elementami przestrzeni, między którymi zostały ustalone relacje (związki,

odniesienia itp.) natury geometrycznej, algebraicznej lub abstrakcyjnej” (Majer

2010: 18)

•

Forma: przestrzeń euklidesowa jako naturalny wyraz rzeczywistości i świata przyrody

jako

– Prosta euklidesowa: przestrzeń jednowymiarowa
– Płaszczyzna euklidesowa, przestrzeń dwuwymiarowa

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Znaczenie przestrzeni w naukach ścisłych:

Nauki podstawowe - Fizyka

•

Przestrzeń jako trójwymiarowa nieograniczona rozciągłość lub jej część wyznaczona

przez granice rozciągłości i miejsce zajmowane przez konkretny przedmiot

•

Przestrzeń: „to, co nas otacza i w czym przebiegają wszystkie zjawiska fizyczne”

(Majer 2010: 19)

•

Proces matematyzacji fizyki i abstrakcyjnego ujęcia przestrzeni w nauce nowożytnej

(17-19 wiek): przestrzeń ujęta jako każdy zbiór punktów i związane z nimi określone

wielkości

•

Teoria względności (A. Einstein 1879-1955): przestrzeń związana z czasem tworzy

wspólną czasoprzestrzeń, która jest wyznaczona przez rozkład i ruch mas ciał

•

Przestrzeń w ogólnej teorii względności: najbliższy rzeczywistości i najszerszy opis

zachodzących zjawisk

•

Sprzężona zwrotnie czasoprzestrzeń ukazuje przestrzeń jako atrybut materii, „że nie

istnieje żadna bezwzględna natura czy struktura przestrzeni, a sama przestrzeń nie

jest bytem absolutnym, lecz wymiarem względnym w stosunku do szybkości i ruchu

obserwatora” (Majer 2010: 19)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Proces relatywizacji przestrzeni

Geometria fraktali i teoria chaosu

•

Geometria klasyczna (euklidesowa): odwzorowanie przestrzenności za pomocą linii

prostych i krzywych: przestrzenne wymiary prostolinijne i sferyczne (np. w kartografii)

•

Fraktale: zastosowanie złożonych krzywych zgiętych w wielu skalach, sama wielkość

zależy od zastosowanej skali, co prowadzi do zachwiania jednorodności przestrzeni:

– Wielość wymiarów i skali
– Odrzucenie skali / wymiarów w sensie absolutnym jako jednoznaczne kryterium

wielkości / rozciągłości i pojemności

•

Przestrzeń przyjmuje formę nieprzejrzystej tekstury, tzn. „żadna skala nie ma

znaczenia, a każda wielkość może być podzielona na nieskończoną liczbę mniejszych

składników, odnoszonych z kolei do nieskończonej liczby wzorników, do których można

je przykładać” (Majer 2010: 20)

•

Dynamika przestrzeni:

1) Relatywizacja wszystkich skali i odległości
2) Teoria globalnego chaosu: najmniejszy element ma wpływ na całość

(przysłowiowe trzepiące skrzydła motyla)

3) Zanegowanie bezwzględnego wymiaru oznacza zanegowanie bezwzględnej

przestrzeni: małe przyczyny sprawcze mogą prowadzić do skutków o dużym

zasięgu

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Przestrzeń w filozofii

Koncepcje idealistyczne i materialistyczne

•

Przestrzeń jako próżnia (Demokryt i atomiści, V w. p.n.e.)

•

Przestrzeń absolutna (Newton, 1643-1727)

•

Przestrzeń względna (Leibniz, 1646-1716)

•

Przestrzeń logiczna wyrażająca stan rzeczy (Wittgenstein, 1889-1951)

Dwie koncepcje przestrzeni adekwatnie do dwóch głównych nurtów w historii

filozofii:
•

Idealistyczna: przestrzeń jako wytwór poznającego umysłu, świadomości i myśli z

materią jako ich pochodną i rzeczą wtórną

•

Materialistyczna: przestrzeń jest materialna i obiektywna, związana z

istniejącymi w niej obiektami

Koncepcje pochodne:
•

Absolutystyczna (absolutyzm idealistyczny lub mechanistyczny): przestrzeń jako

byt absolutny istnieje niezależnie od obiektów, zjawisk i ludzi, jest niezmienna i

wieczna

•

Relatywistyczna: przestrzeń jest relatywna, wyraża powiązania i zależności

między występującymi w niej obiektami – przestrzeń wynika niejako z

wzajemnych powiązań obiektów znajdujących się w przestrzeni

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Przestrzeń w filozofii

Koncepcje idealistyczne i materialistyczne

• Koncepcja subiektywna (Platon): przestrzeń jako wyobrażenie umysłu

istnieje jako kategoria poznania, która pośredniczy między światem idei

i rzeczy, które charakteryzuje przestrzenność i rozciągłość

• Koncepcja obiektywna, realistyczna (Arystoteles): przestrzeń jako realny

byt obiektywny istnieje sama przez się – Arystoteles wiąże przestrzeń z

materią i ruchem – obiektywna istota przestrzeni jako konieczna i

powszechna właściwość rzeczy

• Koncepcja pustej przestrzeni Kartezjusza (1596-1650): przestrzeń jako

rozciągłość jest głównym, obiektywnym atrybutem materii: przestrzeń

nie może istnieć bez materii, a wiec nie istnieje próżnia

• Przestrzeń to „całość stosunków między współistniejącymi obiektami

(przedmiotami) materialnymi, ich rozmieszczeniem, rozmiarami i

kształtami, określonymi przez rozkład, porządek lub rozplanowanie

materii w ruchu” (Majer 2010: 21)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Przestrzeń w filozofii

Koncepcje idealistyczne i materialistyczne

Transcendentalna, aprioryczna koncepcja przestrzeni (I. Kant 1724-1804)

• Przestrzeń i czas jako elementy estetyki transcendentalnej; Kant

zakwestionował obiektywna naturę przestrzeni: jest to dana a priori forma

zmysłowości, wyobrażenie i idea wytworzona przez umysł, która

jednocześnie jest warunkiem poznania i postrzegania

• Kant odrzuca obiektywny materializm przestrzeni (Kartezjusz): przestrzeń

jako forma poznania każdego podmiotu porządkuje poznanie rzeczywistości

w postaci fenomenów

• Przestrzeń jest to abstrakcyjna konstrukcja podmiotu wypełniona jego

przedstawieniami (tzw. zwrot kopernikański w epistemologii): „Przestrzeń

nie jest więc niczym innym jak tylko formą wszelkich zjawisk zmysłów

zewnętrznych, tj. podmiotowym warunkiem zmysłowości, pod którym

jedynie naoczność zewnętrzna jest dla nas możliwa. (…) O przestrzeni, o

istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze stanowiska

człowieka. Jeżeli pominiemy warunek podmiotowy (…), to przedstawianie

przestrzeni nic nie znaczy” (Kant, Krytyka czystego rozumu, 1781)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Przestrzeń w filozofii

Subiektywność przestrzeni

Bycie-w-przestrzeni (Heidegger, 1889-1978)
•

Różnica istotowa / bytowa między przestrzenią i zawartymi w niej obiektami z

trzema aspektami:

1) przestrzenność tego, co jest wewnątrz świata

2) przestrzenność bycia-w-świecie

3)przestrzenność jestestwa wobec przestrzeni

•

Indywidualna, podmiotowa przestrzenność jako oznaczoność z jednej i

współotwartość przestrzeni z drugiej strony: przestrzeń jest zarazem indywidualna i

ponadindywidualna – podmiotowość przestrzeni (Kant)

Aprioryczna, fenomenologiczna koncepcja przestrzeni (Husserl, 1859-1938) w dwóch

odsłonach:

1) postrzegana przestrzeń zjawiskowa: obiektywna i realna

2) świat przeżywany (niem. Lebenswelt) obejmuje przestrzeń, przedmioty w

niej zawarte i czas

Roman Ingarden (1893-1970) rozróżnia:

1) przestrzeń realną i 2) i przestrzeń zorientowaną na jej postrzeganie

3) idealną i 4) wyobrażeniową

5) przedstawioną, np. w dziele sztuki jako mieszanka wszystkich innych odmian

przestrzeni

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1

Dialektyka przestrzeni

Przestrzeń w ujęciu marksistowskim

•

Dialektyka Hegla, ewolucjonizm Darwina, dialektyczny materializm Marksa

•

Alternatywna do idealizmu materialistyczna koncepcja przestrzeni

•

Przedmioty, materia, przyroda jako niezależne od umysłu

•

Materialne warunki wyznaczają formy działania jednostek i społeczeństw

•

Przestrzeń przynależy do obiektywnego i niezależnego od człowieka materialnego

świata przyrody

•

Współzależność wszystkich rzeczy – przestrzeń jako dialektyczna i holistyczna

•

Koncepcja przestrzeni neomarksizmu jako paradygmat ekonomii politycznej, nowej

socjologii miasta i geografii humanistycznej / kulturowej

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1