

Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

1

M

ATERIAŁ

6:

C

ENTRALNE POJĘCIA ROZWOJOWEJ ANALIZY

1. P

OJĘCIE ZMIANY ROZWOJOWEJ

Z

MIANA

Stanowi podstawową jednostkę analizy rozwoju. Charakteryzowalna dwukierunkowo, albo
jako postęp, albo jako regres (Piaget, 1981).

Z

MIANA ROZWOJOWA

Nie każda zmiana to zmiana rozwojowa. Z faktu, że coś uległo zmianie nie wynika, że miał
miejsce rozwój. Zmiana rozwojowa to zmiana jakościowa o charakterze postępu

Z

MIANA JAKOŚIOWA

Dotyczy przekształceń jednego stanu struktury w drugi.



Skomplikowanie (zachowanie, funkcja, psychika – np. sposób oglądania przedmiotów)



Uproszczenie (np. odruch Babińskiego)

Z

MIANA ILOŚCIOWA



Dotyczy prostego przyrostu lub ubytku, (np. przyrost doświadczeń z użyciem chwytu

czy w stawianiu literki “L”)

Z

MIANA UNIWERSALNA

Zależne od wieku i występu-
jące

u

każdego

przedstawiciela

gatunku.

Najczęściej

kojarzona

z

dojrzewaniem

organizmu

rozumianym zgodnie z suge-
stią A. Gesell (1925) jako
genetycznie
zaprogramowane sekwencje
zmian. To zmiany proporcji
ciała, zmiany hormonalne, w
układzie

mięśniowym,

kostnym,

krążenie

itd.

wyznaczane wskazówkami
zegara biologicznego. To
zmiany

niezależne

od

uczenia czy wychowywania.

Z

MIANY WSPÓLNE

Dotyczą rozwijających się
wspólnie członków pewnej
grupy kulturowej czy pokole-
niowej. Zdeterminowane tzw.
zegarem

społecznym

wskazującym

kolejność

uniwersalnych

doświadczeń

kulturowych

występujących

zwykle

w

określonych

grupach wiekowych (zadania
rozwojowe) lub czynnikami
których działanie w różny spo-
sób

odbija

się

na

funkcjonowaniu różnych grup
ludzi np. różne konsekwencje
wielkiego

kryzysu

na

sąsiadujące

grupy

po-

koleniowe.

Z

MIANY INDYWIDUALNE

Wywołane czynnikami działają-
cymi tylko na daną jednostkę
np. rozwód rodziców, utrata
przez nich pracy, nadużycia
seksualne itd. Istotne znaczenie
ma tu chronologia doświadczeń.
Moment w toku rozwoju w
którym dochodzi do pewnego
typu doświadczenia decyduje o
tym

jakiego

nabierze

ono

znaczenia. W okresach kry-
tycznych czy szerzej sensytyw-
nych zarówno pojawienie się
niepożądanych doświadczeń jak
i brak pożądanych powoduje
indywidualizację

procesu

rozwoju

(np.

problem

przywiązania).

Helen Bee (1994) wyróżnia trzy rodzaje zmian interesujących psychologię rozwoju człowieka:



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

2

O

NTOGENETYCZNE

1

ZMIANY ROZWOJOWE

Ciekawą klasyfikację ontogenetycznych zmian rozwojowych przedstawił J. H. Flavell (1972,
1977). Zmiany te to:














M

IARY ZMIENNOŚCI

Tempo – to szybkość z jaką dokonują się w organizmie i psychice człowieka różnorodne

zmiany.

Rytm – to stopień regularności zachodzenia zmian w czasie, ich względna równomierność

lub nierównomierność. To podstawowa miara służąca do porządkowania w czasie
zmienności jednostkowego rozwoju. Pozwala uporządkować dynamiczną, ciągłą
interakcję czynników dynamizujących rozwój jednostki w sekwencję znaczących
dla niej wydarzeń życiowych (Żebrowska, 1975; Rzepa, 1986)

2.

P

OJĘCIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO

Analiza rozwojowych ujęć zjawisk psychicznych ujawnia wewnętrzny problem psychologii
rozwojowej ze zdefiniowaniem, jak się wydaje, podstawowego dla jej tożsamości pojęcia -
pojęcia rozwoju. Różne koncepcje z bardzo różnym stopniem czytelności i nie zawsze bezpo-
średnio definiują pojęcie rozwoju.

R

OZWÓJ TO

:



Ruch w ogóle, czyli wszelka zmiana,



Kierunkowy, nieodwracalny czyli uporządkowany w jakiś sposób ciąg zmian,



Ciąg zmian jednokierunkowych,



Ciąg zmian jakościowych,



Przechodzenie od niższych do wyższych form organizacji zjawisk

O

PERACJONALIZACJA POJĘCIA ROZWÓJ

Pojęcie rozwoju nabiera praktycznej użyteczności jeżeli jego definicja ma postać operacyjną
tzn. kiedy wskazuje zjawiska po których w zmianie można rozpoznać rozwój. S. Krajewski
(1977) wyróżnia kilka cech zmiany po których można ocenić czy jest to zmiana rozwojowa.

1

Ontogeneza w znaczeniu psychologicznym obejmuje całokształt zmian dokonujących się w psychice i

zachowania się człowieka w toku jego osobniczego życia

D

O

D

A

WA

N

IE

na

jprosts

za

z

mi

an

a, dołą

cz

enie

eleme

ntu, ni

e wpływa

ją

ce

na

składni

ki, ani na

c

ałość

S

U

B

ST

Y

T

U

C

JA

nowe

wła

śc

iwośc

i

psy

chicz

ne

cz

y z

ac

how

ania z

ast

ępują star

e

M

O

D

Y

FIK

A

C

JA

stan

póź

niejsz

y

pows

taje

w

efe

kc

ie

pr

ze

kszta

łc

eń

stanu

wc

ze

śniejs

ze

go

I

N

K

L

U

Z

JA

połąc

ze

ni

e e

leme

ntu

ze

s

trukturą

z

wytwor

ze

niem

nowe

j

za

sa

dy

or

g

aniza

cji

struktury

M

E

D

IAC

JA

stan

wc

ze

śniejszy

jest

ogniwe

m

pośre

dnim

w

pr

oc

esie

pr

owa

dz

ąc

ym

do

zmi

any

roz

w

o

jowe

j



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

3

P

ODEJŚCIA DO ROZUMIENIA ROZWOJU

Grupując różne ujęcia rozwoju, za Tyszkowa (1996) wskazać można dwa jego podstawowe
ujęcia:
Mechanistyczne – nawiązuje do pojmowania świata na wzór mechaniki newtonowskiej,

utożsamia rozwój ze zmianami, które są funkcją poprzedzających je czynników.

Organismiczne – zakłada systemowy (strukturalny) charakter zjawisk uczestniczących w

rozwoju, rozwój tu odnosi się do zmian w formie lub organizacji wewnętrznej danego
systemu i zmierzający ku określonym stanom końcowym lub celom.

P

RZEDMIOT ZMIANY ROZWOJOWEJ

 zachowanie
 funkcja psychiczna
 system funkcjonalny
 osobowość
 relacja jednostka - otoczenie

P

ROCES A ROZWÓJ

Proces to ukierunkowany, zmierzający do określonych efektów, ciąg połączonych ze sobą
przyczynowo – skutkowo zmian, przeobrażeń którym podlega struktura.
Rozwój jest specyficzną formą procesu. Jest takim procesem w którym określono pożądany
kierunek przeobrażeń którym podlega struktura.

W

SKAŹNIKI ROZWOJU

(...) rzeczywistość ma charakter ciągły, i to zarówno jeśli chodzi o jej trwanie w czasie, jak i
jej istnienie w przestrzeni. Istnieją płynne przejścia od jednego stanu do drugiego (...). Po-
rządkowanie rzeczywistości (np. tworzenie kategorii) następuje dopiero na poziomie tworze-
nia jej obrazu bądź na poziomie analizy tworzenia jej obrazu (Maruszewski, 1989)
Aby rozstrzygnąć, czy obserwowany proces ma charakter rozwojowy konieczny jest obser-
watorowi model rozwojowych przekształceń obserwowanego zjawiska. W sytuacjach natu-
ralnych do tego typu ocen dochodzi w wyniku wyróżnienia przedmiotu obserwacji i porów-
nanie tego co się z nim dzieje do własnych przekonań na temat pożądanego kierunku jego
przekształceń.

W sytuacji profesjonalnej diagnozy procesu rzecz wygląda analogicznie. Różnica dotyczy

z jednej strony kwestii technicznych – wykonawczych, z drugiej charakteru świadomości
działania i uczestniczących w jego przebiegu elementów. Centralne znaczenie ma tu precyzja
w określeniu przedmiotu obserwacji i świadomość przyjmowanego modelu rozwoju.

R

OZWÓJ

TO ZMIANA

Długotrwała

Ciąg jednokierunkowy

Tworząca ciąg

Jakościowa

Względnie nieodwracalna

Spontaniczna



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

4

M

ODELE ROZWOJU

Modele są efektem rozstrzygnięć badaczy dotyczących problemu ciągłości vs nieciągłości
rozwoju. Różnica dotyczy dwóch aspektów; (1) zwolennicy ciągłości zakładają, że rozwój
przebiega w sposób równomierny i stabilny, że nowe zdolności, umiejętności i wiedza przy-
bywają w stosunkowo jednolitym tempie, zwolennicy nieciągłości uważają, że rozwój prze-
biega w różnym tempie, że więc są okresy w których niewiele się dzieje i okresy burzliwych
zmian. (2) zwolennicy ciągłości uważają, że nowe formy rozwojowe bazują na osiągnięciach
faz wcześniejszych, przeciwnicy, że niektóre zjawiska pojawiają się bez związku z fazami
wcześniejszymi.



model liniowy



model stadialny



model spiralny

R

EGRES

Zmiany wsteczne w rozwoju jakiegoś organizmu (lub jego elementu), związane zwykle z
przystosowaniem się do nowych warunków.

K

RYZYS



Jako przedmiot wspólnych zainteresowań psychologii klinicznej, społecznej, rozwojowej
to zjawisko lub stan, które charakteryzują się takim stopniem niezrównoważenia elemen-
tów i dysproporcji, że wymaga to istotnych zmian. Jest to często stan, punkt zwrotny w
jakimś procesie.



Jako przedmiot interwencji to okres przejściowy, który dla jednostki stanowi zarówno
szansę na jej rozwój, jak i podwyższoną jej podatność na psychiczne zaburzenie



Jako element rozwoju stanowi punkt zwrotny, rozstrzygający okres w którym jednostka

charakteryzuje się zarówno wzmożonym potencjałem rozwojowym, jak i wzrostem wraż-
liwości na uszkodzenia. (Sęk, 1991)

P

ROGRES

“postęp to zmiana (...) stanowiąca przejście od szczebli niższych do wyższych” (Such, J.).
Wg. Engelsa w celu określenia formy za wyższą rozwojowo można stosować kryteria: pro-
stoty, historycznej kolejności powstawania, zawierania się (struktura charakteryzuje się no-
wymi właściwościami zawierając zarazem w sobie elementy struktury pierwotnej - zorgani-
zowane teraz wg. nowych zasad).

K

RYTYCZNE WYDARZENIE ŻYCIOWE

Dotyczą ważnych cenionych spraw, są więc emocjonalnie znaczące. Najistotniejszą cechą
krytycznych wydarzeń jest to, że zaburzają one funkcjonowanie układu jednostka – otoczenie
powodując taki stan destabilizacji, takie zaburzenia równowagi w ustalonych formach przy-
stosowania jednostki, które sprawiają, że dotychczasowe formy zachowania są niewystarcza-
jące i nieprzydatne. Krytyczne wydarzenie więc wymaga istotnych zmian w mechanizmach
przystosowania i w tym właśnie wyraża się jego najbardziej krytyczny charakter (Sęk, 1991).

cykl I cykl II cykl III
.....

faza I II III
.....



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

5

3.

P

ROBLEM PODZIAŁU PROCESU ROZWOJU NA FAZY

F

AZY ROZWOJOWE

Podział na fazy ma korzenie w tradycji. Możemy go obserwować już w najwcześniejszych
społecznościach. Spotykamy się z nim także we współczesnych prymitywnych społeczno-
ściach przy obrzędach inicjacyjnych, ceremoniach wtajemniczenia, w społecznych i religij-
nych obyczajach itd. Znajdujemy go w starożytnej filozofii indyjskiej, u Platona, Arystote-
lesa, w prawie rzymskim, gdzie przynależność do danej grupy wiekowej określa pozycję
społeczną, zadania, zachowanie, wygląd, ubiór itd.
Fazy są odzwierciedleniem poziomu kultury – świadczą o dostępności dla niej jakości rozwi-
jającej się psychiki.

P

ODSTAWY WYRÓŻNIANIA FAZ ROZWOJOWYCH



Obraz człowieka w danej fazie,



Najważniejsze fakty rozwojowe,



Okresy krytyczne,



Kryzysy rozwojowe,



Warunki pomyślnego rozwoju,



Zagrożenia prawidłowości rozwoju

U

NIWERSALNA LOGIKA ROZWOJU I

I

NDYWIDUALNA LOGIKA ROZWOJU

Jednym z podstawowych dylematów psychologii rozwoju człowieka jest decyzja o przedmio-
cie badań. Czy ma nim być rozwój normatywny (prawidłowości dotyczące rozwoju ludzi w
ogóle), czy rozwój idiograficzny (poznawanie różnic indywidualnych.

C

ZYNNIKI ROZWOJU



Wewnętrzne: genetyczne, biologiczne, własna aktywność,



Zewnętrzne: środowisko, wychowanie, kultura

Aktualny

stan psychiki

Zadatki

biologiczne

Środowisko

naturalne wychowawcze

Własna aktywność

ROZWÓJ PSYCHICZNY



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

6

S

PRZECZNOŚĆ JAKO ŹRÓDŁO ROZWOJU



Niezrównoważenie – zrównoważenie,



Pobudzenie – uspokojenie,



Dezintegracja – integracja,



Potrzeba – zaspokojenie.

POLIS

wymiar społeczny

SOMA

wymiar fizyczny

PSYCHE

wymiar psychiczny

ROZWÓJ

PSYCHICZNY

dzieciństwo

dorosłość

dorastanie

CZYNNIKI POWODZENIA

CZYNNIKI RYZYKA

0 - 11 lat

12 - 20 lat

21 - ...... lat