

Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

1

M

ATERIAŁ

1:

J

EDNOSTKA A ZMIANA SPOŁECZNA

Przedmiotem badań współczesnej psychologii rozwoju człowieka jest rozwojowa zmiana w

zachowaniu się, procedurach i strukturach psychicznych człowieka, ale również zmiany roz-

wojowe zachodzące w psychice i zachowaniu w toku rozwoju gatunkowego i dziejów histo-

rycznych ludzkości (Tyszkowa, 1995 s.29, 31).

F

ILOGENEZA A ONTOGENEZA

Psychologia rozwoju docieka sposobu istnienia i rozwoju zjawisk psychicznych. Rozwo-

jem osobniczym zajmuje się ontogeneza a gatunkowym filogeneza. Istnieje ścisły wzajemnie
warunkujący się związek między oboma typami rozwoju. Rozwój osobniczy przekraczający
poziom rozwoju gatunku określa tendencję rozwojową gatunku.

I

NTERAKCJA SYMBOLOCZNA

(G.H.Mead)

Związki ludzkie są procesem interpretacji i definicji. Interakcja niesymboliczna bezpo-

średnia odpowiedź na gesty,
Interakcja symboliczna wzajemna interpretacja gestów i czynności w oparciu o znaczenia

wyłonione w wyniku interpretacji,

Interakcja symboliczna - proces twórczy, ciągła interpretacja linii działania, wzajemność

czynności (1) dostosować własne zamiary, pragnienia, uczucia i postawy (2) ocenić
zgodność norm, wartości i nakazów grupowych do sytuacji kształtowanych przez działa-
nia innych,

Interakcja symboliczna - obejmują współpracę, konflikt, niezgodę, wspólnotę przekonań itp.

Z

MIANA SPOŁECZNA A ZMIANA STYLU FUNKCJONOWANIA JEDNOSTKI

Wchodzące ze sobą w złożone związki zmiany makrospołeczne (historyczne) i mikrospo-

łeczne (lokalne) stawiają przed jednostkami wyzwania z jakimi nie spotykał się człowiek do-
tychczas. Nie tylko liczba zmian, ale i to przede wszystkim ich waga staje się centralną de-
terminantą ludzkiego rozwoju. Rozwój dotyczy tu przede wszystkim sprawności w zakresie
adaptacji do zmieniających się warunków życia.

Społeczna psychologia rozwoju zakłada, że jednostka jest aktywnym elementem środowi-

ska swojego życia, w toku swojego rozwoju: zdolna jest przejmować kontrolę nad procesami
swojego życia, nabiera społecznego znaczenia, możliwe są formy wsparcia powyższych pro-
cesów. Sprawności brania odpowiedzialności za własny los w swoje ręce i wywiązywanie się
z tej powinności w zgodzie z własnymi i innych oczekiwaniami wytwarzały się ewolucyjnie
wraz ze zmianami relacji w jakiej pozostawały ze sobą organizacja społeczna i organizacja
psychiczna tworzących ją jednostek.

M.Mead (1978) w analizie historycznej śledząc kolejne formy organizacji kultur (postfi-

guratywna, kofiguratywna, prefiguratywna) rozpoznała procesy i mechanizmy odpowiedzial-
ne, za zmianę pozycji jednostki względem procesów społecznych i kulturowych. Analiza ta
wykazała jak w toku rozwoju filogenetycznego jednostka z zależnej od wzoru swojej kultury
stała się wiodącą w kreowaniu nie tylko sobie, ale i innym, warunków życia i rozwoju.

To, że proces zmian jednostki pod wpływem zmian jej pola ma skomplikowaną, dwustron-

ną postać zostało docenione dopiero w latach 60-tych. Taki interakcyjny sposób ujmowania
relacji między jednostką i środowiskiem jej rozwoju, mimo, że głoszony już wiele lat wcze-
śniej np. przez L.S.Wygotskiego stał się podstawą nowoczesnych badań dotyczących procesów
i zjawisk dotyczących wzajemnego warunkowania się zmian jednostki i jej środowiska. Jed-
nostka jest tu ujmowana jako aktywny element swojego pola. M. Fortes pisze, że jednostka
tworząc swoją przestrzeń społeczną sama jest przez nią kształtowana. Zmiana w jednostce po-
ciąga za sobą zmiany w jej polu. Każda zmiana w zakresie umiejętności, wiedzy, świadomości
prowadzi do zmiany pozycji jednostki względem innych działających w polu sił. Człowiek
równocześnie sam się rozwija i jest zanurzony w rozwoju innych zjawisk; społecznych, histo-
rycznych itd. Tak, jak zjawiska te nie pozostają ze sobą bez związków, tak i linie ich rozwoju
wzajemnie od siebie zależą. Człowiek w każdym momencie swojego rozwoju tylko w jakimś
stopniu jest jego sprawcą. Przez całe swoje życie pozostaje pod wpływem sił działających w



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

2

polu w którym przebiega jego życie. W toku rozwoju zmianie (poszerzaniu, restrukturacji)
ulega zarówno owe pole, a więc treść, liczba, moc działających sił, jak i wzrasta moc kompe-
tencji człowieka odpowiedzialnych za organizowanie swojego życia „po swojemu”.

P

ROCES ADAPTACJI DO WARUNKÓW ŻYCIA

Człowiek w swoim rozwoju uczestniczy w długotrwałym procesie przekształceń w ramach

sposobu przeżywania swojej aktualności. Początkowe zatopienie dziecka w świecie zmysło-
wym i niemal całkowita zależność od niego jego zachowań (Piaget, 1966; Szuman, 1985; Erik-
son, 1980; Wygotski, 1984, 1992) ustępuje w kolejnych fazach rozwojowych takim sposobom
funkcjonowania w których coraz wyraźniej zaznacza się jego wola i społeczne nastawienie.
Proces ten prowadzi w kierunku poszerzania zakresu własnego wpływu na charakter własnych
przeżyć poprzez opanowanie kompetencji pozwalających na projektowania stanów świata i im
właśnie podporządkowywania własnych zachowań.

Ś

RODOWISKO NATURALNE

,

SPOŁECZNE

,

PROJEKTOWANE

Wraz ze wzrostem w zakresie kompetencji panowania nad warunkami swojego życia po-

przez najpierw opanowanie kulturowych narzędzi panowania nad elementami świata natural-
nego, potem panowania również nad własną kulturą człowiek opanował kompetencje nie-
zbędne do projektowania. Wraz ze wzrostem sprawności odpowiedzialnych za formułowanie
odległych i ambitnych celów człowiek opanował umiejętności potrzebne do tworzenia wa-
runków sprzyjających ich realizacji. Współczesny człowiek żyje w warunkach środowiska
zaprojektowanego (Bańka, 2002). Każdy jego element w mniejszym lub większym stopniu
jest efektem świadomych działań swoich lub kogoś innego. Centralnym problemem dla
współczesnych społeczności staje się koordynacja zamierzeń. Sprzeczność w tym zakresie,
owocuje konfliktem znaczeń bądź to elementów, bądź większych całości otoczenia jednostki.
Stać się to może przyczyną utrudnień, a nierzadko zaburzeń w rozwoju jej sprawności adap-
tacyjnych.

K. Lewin (1890-1947), psycholog niemiecki; od 1932 w USA, prof. Iowa State University

i Massachusetts Institute of Technology; twórca kierunku zw. psychologią topologiczną
lub psychologią pola; wywarł znaczny wpływ na rozwój współczesnej psychologii; A
Dynamic Theory of Personality (1935) twierdził, że człowiek jest w różnych momentach
w różnym stopniu zależny od sił działających w jego polu życiowym. W polu stabilnym
człowiek uzyskuje stosunkowo łatwo kontrolę, ale narzędzia kontroli są prymitywne. W
polu dynamicznym proces prowadzący do kontroli działających sił jest trudny, często
związany z niepowodzeniem, ale sukces prowadzi do nabycia złożonych narzędzi kontro-
li sytuacji.

Rozwój związany jest ze: wzrostem zróżnicowania czynności, emocji, potrzeb, relacji

itd., wzrostem złożoności czynności, rozszerzeniem obszarów aktywności, wzajemnością
zależność specjalistycznych zachowań, wzrostem realizmu

S

YTUACJA

1

1

Tomaszewski, T. (1975). s. 35., Tomaszewski, T. (1984) s.126, Tomaszewski, T. (1985). s. 148, Tyszkowa, M.

(1986). s.11,12.

Osoba

Przestrzeń

psychologiczna

Przestrzeń

życiowa

Niepsychologiczne

aspekty świata



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

3

To zespół tych elementów środowiska (otoczenia społeczno - kulturowego i naturalnego) i
tych stanów psychicznych (nastroje, poczucia. sądy, przewidywania, wiedza, umiejętności
itd.) jednostki, które "tu i teraz" wywierają istotny wpływ na jakość jej funkcjonowania. Sy-
tuacja ulega przekształceniom w toku działań, jakie w niej podejmuje jednostka. Jest zawsze
CZYJAŚ (ma podmiotowe odniesienie).

S

YTUACJĘ

można analizować z perspektywy:



OBSERWATORA (osoby stojącej z boku, o ograniczonej przejawowej, zewnętrznej acz-

kolwiek obiektywnej (weryfikowalnej) dostępności do całości zjawisk)



AKTORA (osoby bezpośrednio będącej w sytuacji mającej subiektywny, nieweryfiko-

walny wgląd w jej całość - SYTUACJA PSYCHOLOGICZNA)

Rodzaje sytuacji psychologicznych
S

YTUACJA ZNANA

,

NORMALNA

- występuje w momencie DOSTOSOWANIA możliwości

wykonawczych człowieka do wymogów stawianych mu przez sytuację, w której się ak-
tualnie znajduje; gdy człowiek posiada zarówno adekwatne doświadczenie, jak i po-
żądany w danej sytuacji schemat czynnościowy. Jest to sytuacja stabilizacji, nierozwo-
jowa, nie tworząca okazji do zdobywania nowej wiedzy (doświadczeń) i umiejętności
(form działalności).

S

YTUACJA NOWA

- występuje w momencie NIEDOPASOWANIA aktualnie posiadanych

przez człowieka możliwości wykonawczych do wymogów, jakie stawia przed nim sy-
tuacja, w której się znajduje. Jest to sytuacja destabilizacji, zaburzenia relacji zadanie -
wykonanie. Gdy mamy do czynienia z sytuacją nową - stan ten ma jednak charakter
przejściowy. Utrzymuje się on do czasu, gdy jednostka posiądzie lub wytworzy
umiejętność wykorzystania, twórczego przekształcania już posiadanych doświadczeń lub
dostarczonych z zewnątrz (pomoc) dla zbudowania nowego, adekwatnego do sytuacji
schematu czynnościowego. Jest to więc sytuacja rozwojowa, prowadząca do przyrostu
wiedzy i umiejętności, zachowująca jednak ich ciągłość.

S

YTUACJA TRUDNA

- Układy warunków NIESPRZYJAJĄCYCH wykonywaniu czynności

oraz sytuacje PRZYKRE dla jednostki, określa się potocznie przymiotnikiem "trudne".
W psychologii pojęcie "sytuacja trudna" odnosi się przede wszystkim do wykonywania
czynności. Ogólnie mówiąc, za cechę wyróżniającą sytuacji zwanych trudnymi
uważa się to, że zawierają one jakiś czynnik [...] powodujący PRZECIĄŻENIE
systemu regulacji ja - otoczenie, które zmusza osobnika do nowej koordynacji w celu
osiągnięcia stanu umożliwiającego kontynuowanie czynności ukierunkowanej na reali-
zację dążenia. Jest to więc taka sytuacja rozwojowa, która może prowadzić:



jeżeli uda się osobnikowi uzyskać nową koordynację - do pozytywnych zmian jako-
ściowych w funkcjonowaniu człowieka.



w niesprzyjających osobnikowi warunkach - może prowadzić do przedłużającej się desta-
bilizacji układu lub zmian o charakterze regresywnym (powrót do rozwojowo wcze-
śniejszych form realizacji w otoczeniu swoich dążeń).

R

ODZAJE SYTUACJI TRUDNYCH



D

EPRYWACJI

- bycie pozbawionym czegoś, co jest POTRZEBNE do normalnego życia

lub funkcjonowania.



P

RZECIĄŻENIA

- gdy trudność zadania jest na GRANICY sił fizycznych, umysłowych

lub wytrzymałości nerwowej podmiotu.



U

TRUDNIENIA

- gdy możliwość poradzenia sobie z zadaniem jest utrudniona na skutek

występowania jakichś PRZESZKÓD (elementów zbędnych) lub braku jakichś niezbęd-
nych elementów (np. środków, informacji, narzędzi)



K

ONFLIKTOWE

- gdy człowiek znajduje się w polu PRZECIWSTAWNYCH SIŁ (fizycz-

nych, społecznych, moralnych itd.)



Z

AGROŻENIA

- gdy istnieje zwiększone prawdopodobieństwo NARUSZENIA jakiejś

WARTOŚCI cenionej przez podmiot działający (np. życia, pozycji, poglądu)



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

4

A

KTYWNOŚĆ

Stanem normalnym każdej istoty żywej jest stan aktywności, a obniżenie się poziomu aktyw-
ności może być uznawane za przejaw patologiczny (Tomaszewski, 1984). Aktywność czło-
wieka ukierunkowana przez jego potrzeby, dążenia i zadania, które stają przed jednostką lub
które ona sama stawia przed sobą, przebiega w określonych warunkach zewnętrznych i przy
pewnym stanie możliwości i warunków wewnętrznych osobnika działającego (Tomaszewski,
1985).

R

EORGANIZACJA AKTYWNOŚCI

Rozwój w kierunku nowej organizacji aktywności stwarza zapotrzebowanie na doświadczenie
danego typu, a przygotowanie zmiany wymaga efektywności uczenia się, jak ma to miejsce w
tzw. okresach sensytywnych w rozwoju. Procesom szybkiej strukturacji lub restrukturacji
sprzyjają z kolei doświadczenia zmuszające do dokonywania nowej selekcji i odmiennej wa-
loryzacji doświadczeń uprzednich. Stąd też nazywa się je doświadczeniami krytycznymi lub
zdarzeniami krytycznymi (Tyszkowa, 1988).

D

OŚWIADCZENIE

Rozumiane jako ślad (reprezentacja, efekt) własnej uprzedniej aktywności człowieka. W sto-
sunkach ze światem przejawiałoby się głównie w modyfikowaniu przebiegu i rezultatów wła-
snych działań, zachowań i przeżyć w przekształceniach jej schematów czynnościowych i
wzorów aktywności wewnątrzpsychicznej. Obejmuje ślady wszystkich rodzajów i obszarów
aktywności, ważnych dla jednostki w ciągu życia. Wiąże się więc z pełnieniem ról społecz-
nych, z działalnością człowieka, z przeżyciami odnoszącymi się do jego sytuacji w świecie
oraz zmian dokonujących się w jego organiznie i w psychice (Tyszkowa, 1988).













P

RYMITYWIZM A WYŻSZE FORMY ZACHOWAŃ

2

Termin „prymitywizm” w odniesieniu do systemu społecznej czy psychicznej organizacji

opisuje funkcjonalną ograniczoność podstawy zachowania (Wygotski, 1971, s. 62-63; Erik-
son, 1963, s. 156 i 180). Prymitywnymi formami integracji są te, które są wysoce etnocen-
tryczne, skoncentrowane na dostosowaniu do określonego fragmentu przyrody (np. obrona
zajmowanego terytorium czy zdobywanie pożywienia) poprzez rozwój konkretnych narzędzi i
magii. W takich społecznościach cele działania dotyczą realnie występujących zjawisk i są
sztywno powiązane ze sposobami działania. Mimo, że tego typu formy integracji mogą trwać
tysiąclecia charakteryzują się tymczasowością, doraźnością. Znacząca zmiana warunków na-
turalnych, społecznych, kulturowych czy historycznych ujawnia ich ograniczoną funkcjonal-
ność, doprowadzając do poczucia bezsensu korzystania ze starego sposobu zorganizowania
zachowań w nowej, aktualnej sytuacji. Rozwinięta organizacja społeczna stanowi środowisko
rozwoju wysoce wyspecjalizowanych mechanizmów adaptacyjnych. Poprzez fakt, że takie

2

Smykowski, B. (2000). Prymitywizm a wyższe formy organizacji zachowań. W: A. Brzezińska (red.), Z Wy-

gotskim w tle (w serii: Nieobecne dyskursy). (s. 9 – 23). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja
Kopernika.

Sytuacja znana

Sytuacja nowa.

Reorganizacja

aktywności

Doświadczenie

Sytuacja trudna

Deprywacji

Przeciążenia

Utrudnienia

Konfliktowe

Zagrożenia

Aktywność

Nauczanie



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

5

społeczności dopuszczają do osobistego rozpoznania i modyfikowania znaczeń strukturo-
twórczych elementów organizacji systemu współuczestniczą one w wyzwalaniu potencjału
ludzi potrzebnego do podporządkowywania zmienności swoim zamiarom i jednocześnie za-
sadom etycznym, związanym z etosem kultury, w której i z której wyrośli

3

.

T

EORETYCZNE INSPIRACJE EKOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA

Celem psychologii ekologicznej jest badanie procesów progresywnej i wzajemnej akomo-

dacji między aktywnym, rozwijającym się człowiekiem a zmieniającymi się właściwościami
siedliska w którym żyje (Bronfenbrenner, 1979 za: Brzezińska,2000).

Punktem wyjścia natomiast psychologii ekologicznej

4

jest założenie iż zachowanie się

jednostki jest powiązane na różne, złożone sposoby zarówno z czynnikami wewnętrznymi
(takimi jak jakość funkcjonowania organizmu, czy psychiki) jak i z zewnętrznym kontekstem
(np. sposób zorganizowania środowiska fizycznego i społecznego jednostki). Rozpoznanie
sensu zachowania jednostki wymaga więc jego interpretacji w kontekście warunków jej ży-
cia. Poza tym kontekstem, lub umieszczone w innym kontekście zachowanie to może być
błędnie interpretowane. Środowisko życia człowieka jest w znacznej mierze środowiskiem
ukształtowanym i regulowanym przez kulturę. Jednostka ludzka od urodzenia znajduje się w
środowisku wytworzonym przez kulturę, żyje wśród ludzi przez nią ukształtowanych, wśród
przedmiotów będących wytworami ludzi i stworzonych przez nich instytucji, podlega od-
działywaniu wzorów i norm obowiązujących w danym społeczeństwie i reprezentujących
określone wartości itd. (za: Tyszkowa, Przetacznik-Gierowska, 1996).

3

Do ustaleń w zakresie znaczeń (np. przedmiotów zmysłowych czy idei) z ludźmi, którzy od tej chwili stają się

członkami tej samej kultury dochodzi w efekcie koordynowania linii indywidualnych działań jednostek
(Schaffer, 1994d; Schieffelin, Ochs, 1995). Zanim przedmiot stał się elementem znaczącym w relacji między
ludźmi musiał już wcześniej być w jakimś sensie przedmiotem indywidualnego przeżycia. Taka sytuacja ma
miejsce zarówno, kiedy dochodzi do wytworzenia znaczenia przedmiotu w relacji rówieśniczej, jak i w relacji
dziecko - dorosły. Inna jednak jest rozwojowa waga każdej z tych relacji. Istotnym, podstawowym zadaniem
obu relacji jest ustalenie zasad, zgodnie z którymi zarówno w przeżyciu jednego, jak i drugiego występuje
przedmiot przeżycia. Istotą ustalania znaczeń jest integracja z innymi. Bezpośrednio obserwujemy jedynie pro-
ces dochodzenia do porozumienia między uczestnikami interakcji, pośrednio „widzimy” proces wzajemnego
wprowadzania się uczestników relacji w strukturę znaczeń, w wytwarzaniu której każdy z nich już wcześniej
uczestniczył współdziałając z innymi ludźmi.

4

Próby ustalenia zależności między rozwojem człowieka a czynnikami środowiskowymi spowodowały wykrysta-

lizowanie się specjalnego kierunku badań nad procesami społecznymi, określanego mianem szkoły ekologicz-
nej (Szczepański, 1961, s.215-221). Opiera się na założeniach dotyczących zależności organizmów żywych od
środowiska organicznego i nieorganicznego (E. Haeckel). W latach dwudziestych w Chicago za sprawą takich
badaczy jak R. E. Park, E. W. Burgess, czy R. D. McKenzie w badaniach ekologicznych rozwinął się kierunek
społeczny. Kierunek ten w początkowej fazie swojego rozwoju, podobnie jak wczesne studia antropologiczne
nad kulturami pierwotnymi czy geograficzne nie ustrzegł się jednostronności analiz wpływu jedynie środowiska
na styl funkcjonowania i organizowania życia jednostek. Filozoficznych podstaw dla dwustronnych analiz do-
starczył dopiero K. Marks pisząc, że „Warunki tak samo tworzą ludzi, jak ludzie tworzą warunki” zamykając w
tym sformułowaniu istotę dialektycznej współzależności między człowiekiem i środowiskiem (cytat z pracy:
Niemiecka ideologia)

Wioska Masajów na pograniczu z Tanzanią



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

6

U. Bronfenbrenner prekursor rozwojowego podejścia do związków między jednostką a

środowiskiem jej życia analizując wpływ otoczenia na działania jednostek pisze, że (1)
elementami środowiska jednostki są te, które nabrały dla niej znaczenia, zostały przez nią
psychicznie odzwierciedlone, (2) wpływ ten może mieć charakter bezpośredni bądź po-
średni, (3) jednostka w ciągu swojego życia zmienia siedliska (przesunięcie ekologiczne),
(4) środowisko rozwoju człowieka składa się z zawierających się systemów (mikrosys-
tem, mezosystem, egzosystem, makrosystem).

S

POŁECZNY EKOSYSTEM

K.J. Tillmann

5

analizując proces wymiany między jednostką a jej otoczeniem doszedł do wniosku,

że jednostka poruszając się w tzw. płaszczyznach społecznych pola socjalizacji powiązanych ze sobą
w większe układy wytwarza, indywidualną strukturę zależności między ich elementami. Również
inni badacze ujmują proces socjalizacji jako relacje między dynamicznie, dwustronnie oddziaływują-
cymi na siebie systemami. R.A. Hinde i J. Stevenson-Hide wyróżniają trzy poziomy tzw. złożoności
społecznej (1) osób i interakcji, (2) związków grupowych, (3) relacji między grupowych. F.D. Ho-
rowitz opisując konteksty społeczne w których zanurzony jest system funkcjonowania jednostki pisze
o środowisku jako (1) układzie stymulatorów, (2) tworzącym okazje do uczenia się, (3) wspierającym
systemie społecznym, (4) kontekście kulturowym. A. Brzezińska (2000 s.208) rozdziela powiązane
ze sobą systemy na warunkujące rozwój jednostki (1) poziom społeczny, (2) poziom instytucjonalny,
(3) poziom grupowy, i wyznaczające rozwój jednostki (4) poziom interpersonalny, (5) poziom intra-
personalny.

5

korzysta tu ze strukturalnego modelu warunków socjalizacji D. Geulen i K. Hurrelmanna – płaszczyzna intrap-

sychiczna, interpersonalna, środowisk socjalizujących, ogólnospołeczna)

Interpersonalny

Intrapsychiczny

Instytucjonalny

Grupowy

Społeczny

A

C

B

Mikrosystem

Mezosystem

Egzosystem

Makrosystem