METODOLOGIA

BADAŃ

PEDAGOGICZNYCH

- WYKŁADY -

PROWADZĄCY:

dr Janusz Sobiecki

Luty – Maj 2013

2

Wykład I (11. III 2013).

M

ETODY

,

TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAWCZE

.

Metoda badawcza.

Wg A. Kamińskiego – to sposób zaplanowania i realizowania procesu badawczego, w którym techniki badawcze
stanowią bardzo ważny, ale nie jedyny składnik. Zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych (sposoby
zaplanowania badania) i instrumentalnych (sposoby realizacji badań) obowiązująca najogólniej całość działalności
prowadzącego do rozwiązania określonego problemu badawczego.

Przez metodę rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie teoretycznej
praktycznej działalności, do której się zmierza (za J. Sztumskim).

Wg St. Kamińskiego – metody są zespołem ogólnych założeń dotyczących celowych czynności
i środków przydatnych przy rozwiązywaniu określonych problemów badawczych.

Wg M. Łobockiego – „Najogólniej można powiedzieć, że metody i techniki…”

Wg A. Maszke – przez metodę badawczą rozumieć będziemy typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowania,
analizy i interpretowania danych empirycznych, służące do uzyskania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na
pytania badawcze.

Cechy metody:

•

Rozwiązuje problem badawczy;

•

Sprawdzona skuteczność;

•

Plastyczność/elastyczność;

•

Odpowiada na pytania badawcze.

Technika badawcza

Wg A. Kamińskiego – 1) technika badawcza to przede wszystkim sposoby zbierania materiału, oparte na starannie
opracowanych

dyrektywach

–

dokładnych,

ścisłych,

weryfikowanych

w badaniach różnych nauk społecznych; 2) technika badawcza to czynności praktyczne, regulowane starannie
wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych opinii, faktów.

Wg A. Maszke – technika to zespół konkretnych czynności praktycznych związanych ze zbieraniem i opracowaniem
materiałów niezbędnych do przeprowadzenia analizy i wysuwania na tej podstawie wniosków i uogólnień.

J. Sobiecki – to oparty na starannie opracowanych dyrektywach zespół czynności praktycznych konstytuujący dany
sposób pozyskiwania, gromadzenia lub opracowania, analizy i interpretacji materiału badawczego.

Narzędzie badawcze

J. Sobiecki – narzędzie badawcze to materialne środki – przedmioty o różnym stopniu złożoności, umożliwiające lub
ułatwiające pozyskanie/gromadzenie lub opracowania, analizę i interpretację materiału badawczego zgodnie
z dyrektywami uzgodnionymi z danymi technikami badawczymi.

Obserwacja jako metoda badawcza

To celowy i planowy sposób spostrzegania, gromadzenia i interpretowania danych empirycznych w naturalnym ich
przebiegu, a znajdujących się w bezpośrednim lub pośrednim zasięgu zmysłów obserwatora (za M. Łobockim, z pewną
modyfikacją).
By prowadzić obserwacje jako metodę badawczą należy ją zaplanować, tzn. odpowiedzieć na szereg pytań. Problem
badawczy

ma

formę

pytania,

a

odpowiedzią

na

nie

jest

wykazanie

i zgromadzenie odpowiednich danych, jak np.:

•

Przedmiot obserwacji (co obserwować?);

•

Miejsce obserwacji (gdzie obserwować?);

3

•

Czas obserwacji (kiedy obserwować?);

•

Technika obserwacji (w jaki sposób będziemy obserwować?);

•

Narzędzia obserwacji (przy pomocy czego obserwować będziemy?);

•

Zasady interpretacji materiału/danych;

•

Kto będzie realizował obserwację – czy sami, czy w zespole, jeżeli w zespole stawia się pytanie „jakie
informacje mamy członkom przekazać, by analogicznie dokonywali obserwacji?”.

Wyróżnia się: obserwację pośrednią, gdy np. znajduje się w innym pomieszczeniu, oraz obserwacje bezpośrednią.

Poprawnie przeprowadzona obserwacja powinna obejmować:

•

Zachowania i reakcje na nie uczestników;

•

Warunki, w jakich przebywają osoby uczestniczące;

•

Sytuacje, w jakich zachowania miały miejsce.

Podział rodzajów obserwacji:

•

Ze względu na sposób zachowania obserwatora:

o

Jawna – kiedy uczestnicy zostali poinformowani, że są obserwowani, lub tego się domyślają;

o

Ukryta – to obserwacja przeprowadzona w ten sposób, że uczestnicy nie domyślają się, ani nie
wiedzą, że są obserwowani.

Wykład II (8. IV 2013).

Podział rodzajów obserwacji cd.:

•

Ze względu na udział obserwatora w obserwacji:

o

Obserwacja bierna,

o

Obserwacja uczestnicząca – jest zarówno uczestnikiem i obserwatorem.

•

Ze względu na liczbę osób, których zachowania są przedmiotem obserwacji:

o

Indywidualna – przedmiotem jest jedna osoba,

o

Zespołowa – grupa osób.

•

Ze względu na zakres obserwacji:

o

Całościowa (kompleksowa),

o

Częściowa (fragmentaryczna).

o

Jednostkowa.

•

Ze względu na stopień kategoryzacji:

o

Skategoryzowana – badacz kierując się celem obserwacji wyróżnia kategorie zjawisk/zdarzeń, które
spostrzeże i będzie rejestrował – arkusz obserwacji;

o

Nieskategoryzowana – kieruje się celem wyróżnienia kategorii.

Błędy obserwacji:

•

Rejestruje interpretacje zamiast spostrzeżeń.

M

ETODA SONDAśU

Jest to sposób postępowania badawczego, w których do pozyskiwania i gromadzenia danych wykorzystuje się kontakt
słowny badacza lub osoby go reprezentującej z osobami uczestniczącymi – respondentami. Cechą konstruktywną
sondażu jest wypytywanie – badacz zadaje pytania respondentom, a materiałem są odpowiedzi. Kontakt może być
realizowany przez kontakt pisemny lub mówiony.
Metodą sondażu jest ankieta – kontakt słowny realizowany jest pisemnie. Drugą odmianą jest wywiad, w którym
wykorzystuje się kontakt słowny mówiony.

Rodzaje pytań sondażowych:

I.

Klasyfikacja ze względu na funkcje pełnione przez dane pytanie:

a.

Pytania wskaźnikowe - pytania, które mają na celu dostarczyć danych niezbędnych do rozwiązania
sformułowanych problemów badawczych – analiza problemów – jakie dane należy zebrać, by go
rozwiązać. Zbiór pytań powinien być zupełny – dane mają być kompletne, bez pytań zbędnych, tj.
takich, które są niezwiązane z badanym problemem;

4

b.

Pytania sprawdzające – mają na celu identyfikacje osób, które postępują nierzetelnie – postawienie
takiego samego pytania wskaźnikowego, tyle że przy użyciu innych zwrotów;

c.

Pytania filtrujące – mają na celu identyfikacje osób, które na dany temat nie mają nic do powiedzenia –
sprawdza wiedzę respondenta;

d.

Pytania metryczkowe – pytania o dane osobowe respondentów – umożliwiają charakterystykę danej
badanej zbiorowości, umożliwiają poznanie różnicy poglądów badanych.

II.

Klasyfikacja ze względu na stopień kategoryzacji danego pytania:

a.

Pytania zamknięte – pytania, do których dołączone jest kafeteria – zespół gotowych odpowiedzi;

b.

Pytania półotwarte/półzamknięte – dołączona jest kafeteria, jednak są także odpowiedzi typu „Inny,
jaki…?”;

c.

Pytania otwarte – pytania, po których zostawiono miejsce na własną odpowiedź respondenta.

III.

Klasyfikacja ze względu na liczbę odpowiedzi:

a.

Pytania pojedynczego wyboru;

b.

Pytania wielokrotnego wyboru,

1.

Pytania z wyborami hierarchizowanymi, odpowiedzi mają mieć nadaną odpowiednią
rangę/kolejność.

Wymagania stawione pytaniom sondażowym:

I.

Powinny być formułowane we właściwym języku do badanej grupy.

II.

W pytaniach nie używamy terminów naukowych.

III.

Pytania powinny być jednoznaczne, nie używać słów wieloznacznych i nieostrych.

IV.

Pytania powinny być sformułowane stosunkowo prosto.

V.

Nie należy w pytaniach stosować koniunkcji – „i”, „oraz”.

VI.

Pytania formułujemy w formie grzecznościowej.

VII.

Należy unikać sugestywności.

VIII.

Liczba pytań nie może być za wysoka.

IX.

Muszą mieć odpowiednią kolejności:

a)

Powinny być uporządkowane tematycznie,

b)

Od pytań ogólnych do szczegółowych, od najprostszych do najtrudniejszych,

c)

Pytania drażliwe na początku formułujemy neutralnie,

d)

Pytania filtrujące stawiamy na początku grupy tematycznej,

e)

Pytania sprawdzających i wskaźnikowych nie stawiamy obok siebie.

X.

Nie stosować zaprzeczeń i podwójnych zaprzeczeń.

A

NKIETA

Nim zacznie się badanie należy przygotować kwestionariusz ankiety.

Kwestionariusz składa się z czterech części:

I.

Część informacyjno-instruktażowa – informuje się respondenta, kto organizuje ankietę, np. uniwersytet oraz temat
badania zapoznaje się badanego o dwóch podstawowych zasadach ankiety – anonimowość oraz poufność.

II.

Zasadniczy zbiór pytań – składają się na nie pytania wskaźnikowe, sprawdzające oraz filtrujące.

III.

Część metryczkowe.

IV.

Podziękowanie za udział.

Techniki ankietowe – kryteria:
Ze względu na sposób, jaki kwestionariusz dociera do badanego, a potem wraca do badacza:

•

Środowiskowe – może być realizowana w dwóch formach – audytoryjnej i indywidualnej;

•

Pocztowa – kwestionariusz dostarcza się pocztą i nią wraca do badacza.

W

YWIAD

Część informacyjno-instruktażowa nie jest zasadniczą częścią kwestionariusza. Pytania metryczkowe zadajemy na
początku.

Wykład III (29. IV 2013).

Dane można gromadzić na dwa sposoby – nagrywać/zapisywać wypowiedzi na nośniki techniczne (audio, wideo) lub
notować.

5

Ważne jest stworzenie odpowiedniej atmosfery do przeprowadzenia wywiadu, w przypadku niewłaściwej atmosfery
respondent może udzielać odpowiedzi „na odwal”.

Rodzaje wywiadów:

I.

Podział ze względu na miejsce znajdowania się uczestników.

a.

Wywiad bezpośredni – badacz i respondent w jednym pomieszczeniu;

b.

Wywiad pośredni – np. wywiad telefoniczny, należy zakładać, że respondent udziela rzetelnych

odpowiedzi.

II.

Podział ze względu postępowania badacza.

a.

Wywiad jawny;

b.

Wywiad ukryty.

III.

Podział ze względu na ilość osób uczestniczących w badaniu.

a.

Wywiad indywidualny;

b.

Wywiad zbiorowy – wady:

•

Respondenci na ogół udzielają odpowiedni zgodnych z poglądem grupy, a nie własnym,

•

Powielanie odpowiedzi,

•

Trudno uzyskać opinię dot. innej osoby.

IV.

Podział ze względu na miejsce przeprowadzenia badania.

a.

Wywiad naturalny – np. w domu, szkole/klasie;

b.

Wywiad laboratoryjny (sztuczny).

V.

Podział ze względu na stopień kategoryzacji.

a.

Wywiad skategoryzowany (kwestionariuszowy);

b.

Wywiad nieskategoryzowany (swobodny).

Wywiad bezpośredni jest najlepszy, bowiem zapewnia obserwacje badanego, jego reakcji na pytania itp.

B

ADANIA TESTOWE

Pojęcie testu nie jest jednoznaczne, używa się jej określając narzędzie badawcze oraz jako sposób postępowania
badacza (metoda, technika).
Jako postępowanie jest to ilościowe badanie interesujących badacza treści u respondenta na podstawie
rozwiązywanych przez nich zbioru odpowiednio dobranych zadań.
Jako narzędzie badawcze test jest formularzem odpowiednio dobranych zadań, których rozwiązanie pozwala w sposób
ilościowy orzekać o interesujących badacza właściwościach badanych osób.
W testach pedagogicznych bada się umiejętności i wiedzę osób badanych.

Wymagania stawiane testom:

I.

Test powinien mieć określony jednoznacznie przedmiot testowania – jaką właściwość i w jakim zakresie

chcemy badać.

II.

Każdy test powinien mieć określonego jednoznacznie adresata – jego wiek, poziom kształcenia, warunki

kulturowe, w jakich kształtował się. W przypadku testów pedagogicznych bierze się pod uwagę także płeć.

III.

Trafność – test jest trafny, gdy pozwala mierzyć to, co badacz zakładał mierzyć.

IV.

Rzetelność – jeżeli ten sam test przeprowadzony w krótkim odstępie czasu daje w tej samej grupie podobne

wyniki, niewiele odbiegające od poprzednich, wówczas jest rzetelny.

V.

Czułość – test powinien wychwytać różnice pomiędzy badanymi. Uzyskuje się ją poprzez odpowiedni dobór

zadań – musi zachodzić symetria między ilością osób z taką samą ilością poprawnych odpowiedzi, jeżeli
występuje asymetria, zadania były zbyt łatwe (a. lewostronna) lub zbyt trudne (a. prawostronna).

6

0

1

2

3

4

5

6

7

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Symetria

Asymetria lewostronna

Asymetria prawostronna

VI.

Dla każdego zadania należy stworzyć skale ocen.

VII.

Każdy test powinien zawierać dwuczęściową instrukcje – cz. I – dla badanych, cz. II – dla prowadzących

badania.

VIII.

Zadania powinny być sformułowane w języku zrozumiałym dla adresata, należy go dostosować do niego, tak

aby mógł go zrozumieć.

Klasyfikacja testów pedagogicznych:

I.

Kryterium merytoryczne – mierzone cechy osiągnięć badanego.

a.

Testy wiadomości,

b.

Testy umiejętności, w tym testy umiejętności podstawowych – pisanie, czytanie, proste zadania

matematyczne,

c.

Testy osiągnięć szkolnych,

d.

Testy praktycznego stosowania wiedzy,

e.

Testy kompetencji.

II.

Kryterium testów pedagogicznych wg układu odniesienia wyników testu.

a.

Testy sprawdzające:

•

Testy postępu – punkt odniesienia jest wiedza aktualna i dotychczasowa,

•

Testy osiągnięć.

b.

Testy różnicujące – punkt odniesienia to inne osoby.

III.

Testy wg stopnia zastosowania na populacji.

a.

Standaryzowane,

b.

Niestandaryzowane (nieformalne) – nie przeprowadzono go wcześniej na populacji.

IV.

Testy wg zasięgu zastosowania.

a.

Nauczycielskie (niestandaryzowane),

b.

Powszechnego stosowania.

Testy zamknięte dzieli się na następujące zadania:

I.

Zadania pojedynczego wypełnienia.

II.

Zadania jednostronnego pojedynczego wyboru.

III.

Zadania jednostronnego wielokrotnego wyboru.

IV.

Zadania pojedynczego szeregowania.

V.

Zadania dwustronnego wyboru.

VI.

Zadania typu „prawda/fałsz”.

E

KSPERYMENT

Eksperyment jako metoda badań naukowych to powtarzalny zabieg badawczy, w którym badacz dąży do ustalenia
zależności między zmiennymi na podstawie analizy stwierdzonych przez niego zmian, jakie zaszły w co najmniej dwóch
badanych przez niego układach (grupach) po wprowadzeniu do jednego zmian lub zmierzeniu w jednym z nich
określonego czynnika tj. zmiennej eksperymentalnej przy zapewnieniu tego, by czynnik ten nie wystąpił lub nie uległ
zmianie w drugim z badanych układów oraz tego, by skutecznej kontroli poddane były również inne niż zmienna
eksperymentalna i zależna czynniki.
Zmienna eksperymentalna jest zmienną niezależną.

7

Cechy specyficzne eksperymentu:

I.

Czynna ingerencja badacza, polegająca na wprowadzeniu zmiennej eksperymentalnej lub zmianie jej wartości.

II.

Kontrola skutków wywołanych przez ingerencję badacza.

III.

Występowanie grup w eksperymencie – kontrolnej i eksperymentalnej.

IV.

Eksperyment można realizować w wielu schematach:

a.

Schemat klasyczny – podstawowa technika eksperymentalna i przeprowadza się go w trzech fazach:

•

Pretest – pomiar zmiennej zależnej przed ingerencją badacza,

•

Wprowadzenie zmiennej eksperymentalnej – „+” – wprowadzono, „-” - nie wprowadzono.

•

Posttest – pomiar końcowy zmiennej zależnej.

Pretest

Wprowadzenie zm. eksperyment.

Posttest

GE

P

1

+

P

3

GK

P

2

-

P

4

Z

E

≠ Z

Z

)

(

)

(

2

4

1

3

P

P

P

P

d

−

−

−

=

Wykład IV (13. V 2013).

b.

Eksperyment rotacyjny (schemat krzyżowy)

I etap

II etap

Pretest

Wprowadzenie

zm.

eksperyment.

Posttest

Pretest

Wprowadzenie

zm.

eksperyment.

Posttest

GA

P1

+

P3

P5

-

P7

GB

P2

-

P4

P6

+

P8

d

1

= (P

3

-P

1

) -(P

4

- P

2

)

d

2

= (P

8

- P

6

) - (P

7

- P

5

)

d =

2

2

1

d

d

+

c.

Schemat Solomona

Odbywają się trzy losowania – wyłonienie 4 grup (I), podział na dwie grupy eksperymentalne i kontrolne (II) oraz
przydział tym grupom numeracji – G

E1

, G

E2

, G

K1

, G

K2

.

Pretest

Wprowadzenie zm.

eksperymentalnej

Postest

G

E1

P1

+

P3

G

K1

P2

-

P4

G

E2

-

+

P5

G

K2

-

-

P6

E

EP

P

E

EP

d

d

d

P

P

d

P

P

P

P

d

−

=

−

=

−

−

−

=

6

5

2

4

1

3

)

(

)

(

d.

Metoda socjometryczna

Podstawowe założenia:

•

W każdej grupie społecznej kształtuje się hierarchia społeczna (konstytuują ją pozycja społeczna członków oraz
nieformalne podgrupy w niej funkcjonujące);

8

Nazwisko
…………………………
Sytuacja
…………………………
…………………………
…………………………

Podjęte decyzje
…………………………
………………………..

•

Zarówno o pozycji społecznej konkretnego członka w danej grupie oraz o jego atrakcyjności interpersonalnej,
jak i o strukturze socjometrycznej danej grupy można orzekać na podstawie dokonanych przez członków grupy
wyborów personalnych;

•

Aby uzyskać niezbędne dane do analizy socjometrycznej badacz powinien przedstawić członków badanej
grupy w takiej sytuacji, w której będą oni musieli dokonać określonych wyborów personalnych w sposób
umożliwiający badaczowi zapoznanie się z nimi.

Metoda socjometryczna to sposób ilościowego badania stosunków interpersonalnych w grupach społecznych na
podstawie wyborów personalnych zgodnych z przedstawionymi przez badacza kryterium socjometrycznych dokonanych
przez wszystkich członków.

Mianem kryterium socjometrycznego określa się zaprezentowaną przez badacza sytuacje społeczną, stanowiącej
podstawę do dokonywania wyborów personalnych członka danej grupy odpowiadającego wymaganiom podanym przez
badacza.

Kryteria socjometryczne lokuje się na jednej z trzech możliwych osi:

•

Osi sympatii – antypatii,

•

Osi chcenia – nie chcenia,

•

Osi nadawania się – nie nadawania się.

Typy stosunków socjometrycznych:

I.

Wzajemny wybór pozytywny.

II.

Wybór pozytywny jednostronny.

III.

Wzajemny wybór pozytywno-negatywny.

IV.

Brak powiązań socjometrycznych (obojętność).

V.

Wybór negatywny jednostronny.

VI.

Wzajemny wybór negatywny.

Klasyczny test socjometryczny
Badacz tworzy pytania socjometryczne (od 3 do 5), jeżeli badane są dzieci pytań powinno być mniej niż 3. Pojedyncze
pytania umiejscawia się na pojedynczej kartce – kwestionariusz.

Można także zrobić miejsce wyłącznie na wybory negatywne.

Badania zaczyna się od zapoznania respondentów z informacjami związanymi z
badaniem, rozdaje się im kwestionariusze z pytaniem socjometrycznym, a po zebraniu
robi się przerwę (niezwiązaną z pytaniem, by nie przenosić decyzji z poprzedniego
pytania na następne), po czym rozdaje się kwestionariusz z drugim pytaniem itd. aż do
końca badania.

Wykład V (27. V 2013).

Metody analizy w klasycznym teście socjometrycznym:

1.

Sposób tabelaryczny.

Wskaźniki indywidualne

Status pozytywny

Status negatywny

Status mieszany

1

−

=

n

n

PW

w

i

1

−

=

n

n

PO

o

i

i

i

i

i

PO

PW

O

PW

−

=

−

Gdzie:
n – liczba członków danej grupy.
n

w

– liczba wyborów pozytywnych.

n

o

– liczba wyborów negatywnych.

i – indeks dla danej osoby z grupy (i = 1, 2, 3, …, n – 1, n).

9

Wskaźnik ekspansywności pozytywnej

Wskaźnik ekspansywności negatywnej

1

−

=

n

n

PE

p

i

1

−

=

n

n

PE

n

i

Gdzie:
n – liczna członków grupy.
n

p

– liczba pozytywnych wyborów dokonanych przez osobę 1.

n

n

– liczba negatywnych wyborów dokonanych przez osobę 1.

i – indeks dla danej osoby z grupy (i = 1, 2, 3, …, n – 1, n).

Przedstawione typy stosunków można uporządkować od silnej więzi do silnej niechęci; jeżeli silną więź oznaczymy „1”,
obojętność „3”, a silną niechęć „5”.

Wartość wyboru osoby A

Wartość wyboru osoby B

Suma wartości wyborów

Średnia wartość wyborów

I

1

1

2

1

II

1

3

4

2

III

1

5

6

3

IV

3

3

6

3

V

3 lub 5

5 lub 3

8

4

VI

5

5

10

5

2.

Sposób graficzny.

Rodzaje socjogramów:

Socjogram nieuporządkowany grupowy:
Ustalamy osoby, które uzyskała najwięcej wyborów, umieszczając jej symbol w centrum płaszczyzny.
Uwzględniając typ stosunków łączących poszczególne osoby z osobą, której symbol wykreśliliśmy, wyznaczamy
położenie kolejnych symboli, starając się, jak najwierniej zachować odległości między symbolami. Zaczynamy od silnej
więzi, a kończymy na silnej niechęci.

Socjogramy

Grupowe

Indywidualne

Nieuporządkowane

Hierarchiczne

Kołowe

Nieuporządkowane

Hierarchiczne

Kołowe

10

Socjogram kołowy:

11

Socjogram hierarchiczny:

Plebiscyt życzliwości i niechęci.
To technika socjometryczna, w przypadku której każda osoba z badanej grupy powinna dokonać oceny wszystkich
pozostałych jej członków, kierując się przedstawionym jej kryterium socjometrycznym i dołączonej do niej skali ocen.
Stosuje się w niej zwykle pięciostopniowe skale, np.: bardzo lubię, lubię, jest mi obojętne, nie lubię, bardzo nie lubię, itp.
Skala jest symetryczna przedmiotowa. Dla potrzeb analiz statystycznych można przypisać stopniom wartości liczbowe w
przedziale od 1 do 5 lub od -2 do 2. Do ukazania stosunku do określonego członka grupy dwóch i więcej osób
niezbędnym jest zastosowanie średniej. Aby nie rodziło to wątpliwości stosuje się skalę Likerta.