PODSTAWOWE ZASADY

Polskie Wydawnictwo Muzyczne

J

Jan

Gawlas

K O N T R A P U N K T

T R E Ś Ć

OD AUTORA 7
U w a g i w s t ę p n e 9

Rodzaje kontrapunktu 9

Melodyka 10

Część I

KONTRAPUNKT POJEDYNCZY
Budowa linii melodycznej 11

Typy linii melodycznych w stylu polifonicznym

.

.

.

. 1 2

Cantus firmus 13

K o n t r a p u n k t d w u g ł o s o w y 1 4

Gatunki 15

Gatunek I — nuta przeciw nucie

.

.

.

.

.

.

.

. 1 5

Cantus firmus i jego baza harmoniczna 18

Ganek II —• dwie nuty przeciw nucie 19

Gatunek III — cztery nuty przeciw nucie 20

Gatunek IV — synkopy 22

Gatunek V — floridus 25

Imitacja dwugłosowa 27

Przykłady imitacji w ruchu prostym 28

Wyraz muzyczny 29

Imitacja a ćwiczenia w gatunkach 30

Dalsze rodzaje imitacji w kontrapunkcie dwugłosowym.

Swobodna imitacja w inwersji 30

Swobodna imitacja periodyczna 31
K o n t r a p u n k t t r z y g ł o s o w y 3 2

Gatunek I 32

Gatunek II 34

Gatunek III 36

Gatunek IV 38

Komplikacje przy rozwiązywaniu dysonansów

.

.

.

. 4 0

Gatunek V 42

Imitacja trzygłosowa 43

Przykłady swobodnej imitacji trzygłosowej 43

Uwagi ogólne do ćwiczeń z zakresu imitacji trzygłosowej . 45

K o n t r a p u n k t c z t e r o g ł o s o w y 4 6
Gatunek I 46

Gatunek II 48

5

Gatunek III 49

Gatunek IV 50

Nuta pedałowa 52

Gatunek V 53

Imitacja czterogłosowa 55

Cantus firmus w kontrapunkcie czterogłosowym z zastoso­

waniem imitacji 57

Część II

KONTRAPUNKT P O D W Ó J N Y I WIELOKROTNY
K o n t r a p u n k t p o d w ó j n y 6 0

Kontrapunkt podwójny w oktawie 61

Kontrapunkt podwójny w oktawie z trzecim głosem dopeł­

niającym 64

Kontrapunkt podwójny w oktawie z dwoma głosami dopeł­

niającymi 66

Kanon 67

Kanon dwugłosowy w prymie i w oktawie 67

Kontrapunkt podwójny w decymie 69

Kadencje w kontrapunkcie podwójnym w decymie . . . 7 2

Kontrapunkt podwójny w decymie z jednym i dwoma dopeł­

niaczami 73

Kanon dwugłosowy w różnych interwałach 73

Kontrapunkt podwójny w duodecymie 78

Kanon trzygłosowy w prymie (wokalny) 80

Kanon czterogłosowy w prymie (wokalny) 81

K o n t r a p u n k t p o t r ó j n y i p o c z w ó r n y

w o k t a w i e 8 3

Kontrapunkt potrójny w oktawie 84

Kontrapunkt poczwórny w oktawie 86
K o n t r a p u n k t s w o b o d n y 8 7

Kontrapunkt swobodny dwugłosowy 87

Traktowanie poszczególnych dysonansów w kontrapunkcie

swobodnym 88

Zastosowanie kontrapunktu swobodnego w dalszych ćwicze­

niach 91

Kanon trzygłosowy w kwincie i w kwarcie 91

Modulacja kontrapunktyczna 92

Inwencja dwu- i trzygłosowa 94

O D A U T O R A

Od dawna odczuwaliśmy brak krótko i przystępnie ujętego

podręcznika do nauki kontrapunktu, nadającego się do użytku
zarówno w średnich, jak i wyższych szkołach muzycznych. Niniej­
szy kurs nauki kontrapunktu powstał na podstawie materiałów
i doświadczeń zebranych w ciągu wieloletniej pracy pedagogicz­
nej w wyższej szkole muzycznej. Może on służyć częściowo, tj.
z uwzględnieniem tylko niektórych ćwiczeń, młodzieży średnich
szkół muzycznych, w całości zaś — z uwzględnieniem wszystkich
ćwiczeń aż do kontrapunktu wielokrotnego, trudnych kanonów
i kompozycji inwencji — młodzieży wyższych szkół muzycznych.
Studentom kompozycji, teorii i dyrygentury oraz gry na orga­
nach podręcznik ten może dać gruntowne przygotowanie do stu­
dium fugi, a studentom wydziału wychowania muzycznego do­
starczy wiadomości potrzebnych obok wiedzy z harmonii do opra­
cowań muzycznych, z którymi zetkną się oni w swej pracy peda­
gogicznej oraz działalności muzyczno-społecznej.

Podręcznik podzielony został na dwie części; pierwsza z nich

omawia zasady kontrapunktu pojedynczego, druga — kontra­
punkt podwójny i wielokrotny oraz jego zastosowanie w kanonie

i inwencji. Materiał uporządkowany jest według wzrastającego
stopnia trudności i opanowywanie cbraz bardziej zawiłych pro­
blemów z zakresu techniki kontrapunktycznej wymaga syste­
matycznego i sumiennego odrabiania kolejnych ćwiczeń.

Nauka kontrapunktu wymaga także odpowiedniego przygoto-

nia z zakresu przedmiotów teoretycznych, np. z zasad muzyki,

historii muzyki i form muzycznych. W drugiej części podręcznika
potrzebne będą również ogólne wiadomości z nauki o formach
polifonicznych, zwłaszcza o kanonie, inwencji i fudze.

Cieszyn 1964

J. G.

U W A G I W S T Ę P N E

K o n t r a p u n k t j e s t n a u k ą o t w o r z e n i u s a m o d z i e l n y c h linii

m e l o d y c z n y c h , ł ą c z ą c y c h s i ę w m u z y c z n ą c a ł o ś ć ( w i e l o g ł o s o ­
w a k o n s t r u k c j a p o l i f o n i c z n a ) . N a z w a „ k o n t r a p u n k t " p o c h o ­
dzi o d w y r a z u ł a c i ń s k i e g o „ c o n t r a p u n c t u s " ( p u n c t u m —
n u t a , p u n c t u m c o n t r a p u n c t u m — n u t a p r z e c i w
n u c i e ) . N a z w ę t ę s t o s u j ą w e p o c e a r s n o v a (w. X I V ) t e o r e ­
t y c y : J . d e M u r i s , P . d e V i t r y i J . d e G a r l a n d i a .

W w ę ż s z y m z n a c z e n i u k o n t r a p u n k t e m n a z y w a m y k a ż d ą

m e l o d i ę d o k o m p o n o w a n ą d o g ł o s u g ł ó w n e g o , z w a n e g o
c a n t u s f i r m u s ( s k r ó t : c . f.). G ł o s y d o k o m p o n o w a n e
m u s z ą s p e ł n i a ć d w a z a s a d n i c z e w a r u n k i : a ) t w o r z y ć z d a n ą
m e l o d i ą g ł ó w n ą ( c a n t u s firmus) w s p ó ł b r z m i e n i a h a r m o n i c z ­
n e z g o d n e z u s t a l o n y m i r e g u ł a m i , b ) s t a n o w i ć s a m e d l a

s i e b i e l i n i ę s a m o d z i e l n ą o c h a r a k t e r z e r o z w o j o w y m .

S t a r s z a s z k o ł a n a u k i k o n t r a p u n k t u , w y w o d z ą c a s i ę z k o n ­

t r a p u n k t u w i e k ó w ś r e d n i c h ( a w i ę c c z a s ó w , g d y n i e i s t n i a ł o
j e s z c z e p o j ę c i e t r ó j d ź w i ę k u ) , u z a l e ż n i a ł a n a k ł a d a n i e linii

m e l o d y c z n y c h o d i n t e r w a ł ó w w s p ó ł b r z m i ą c y c h w k a ż d e j
p a r z e g ł o s ó w ; r o z p o c z ę c i e ć w i c z e ń k o n t r a p u n k t y c z n y c h
m o g ł o w i ę c n a s t ą p i ć p o o p a n o w a n i u n a u k i o i n t e r w a ł a c h .

N o w s z a s z k o ł a r o z p o c z y n a n a u k ę k o n t r a p u n k t u p o o d b y ­

c i u k u r s u n a u k i h a r m o n i i , p r z y c z y m ć w i c z e n i a z z a k r e s u
f i g u r a c j i s t a n o w i ą fazę p o ś r e d n i ą p o m i ę d z y t y m i d w o m a
d y s c y p l i n a m i . Z n a j o m o ś ć h a r m o n i i n i e j e s t j e d n a k w a r u n ­
k i e m n i e o d z o w n y m d o r o z p o c z ę c i a n a u k i k o n t r a p u n k t u .

Rodzaje k o n t r a p u n k t u

R o z r ó ż n i a m y k o n t r a p u n k t w o k a l n y i k o n t r a p u n k t

i n s t r u m e n t a l n y (głos l u d z k i w y m a g a p r z y s t ę p n i e j ­
s z e g o p r o w a d z e n i a linii m e l o d y c z n e j a n i ż e l i i n s t r u m e n t y ) .
K o n t r a p u n k t w o k a l n y , k t ó r e g o n i e d o ś c i g ł y m w z o r e m j e s t

9

t w ó r c z o ś ć P a l e s t r i n y , n a z w a n o k o n t r a p u n k t e m ś c i s ł y m ,
k o n t r a p u n k t z a ś i n s t r u m e n t a l n y — k o n t r a p u n k t e m s w o ­
b o d n y m ( m o ż l i w o ś ć z n a c z n e j s w o b o d y w p r o w a d z e n i u
g ł o s ó w i t r a k t o w a n i u d y s o n a n s ó w ) . K o n t r a p u n k t s w o ­
b o d n y b y ł s t o s o w a n y w o k r e s i e o d C . M o n t e v e r d i e g o d o
G. F. H a n d l a i J. S. B a c h a .

Z e w z g l ę d u n a r o d z a j z a s t o s o w a n e j t e c h n i k i p o l i f o n i c z n e j

d z i e l i m y k o n t r a p u n k t n a s t a r o k l a s y c z n y (polifo­
n i a r e n e s a n s u , o p a r t a n a s y s t e m i e s k a l m o d a l n y c h ) i k o n ­
s t r u k c y j n y (polifonia n o w o ż y t n a , o p a r t a n a s y s t e m i e
d u r - m o l l ) .

M e t o d y c z n e p o s t u l a t y w y m a g a j ą p o d z i a ł u n a u k i k o n t r a ­

p u n k t u n a t r z y c z ę ś c i : 1 . t r a k t u j ą c ą o k o n t r a p u n k c i e p o j e ­
d y n c z y m ( w r a z z i m i t a c j ą ) , w k t ó r y m w z a j e m n y s t o s u n e k

g ł o s ó w j e s t n i e z m i e n n y . 2. t r a k t u j ą c ą o k o n t r a p u n k c i e w i e ­
l o k r o t n y m , w k t ó r y m g ł o s y m o ż n a p o m i ę d z y sobą z a m i e ­

n i a ć (np. k o n t r a p u n k t w o k t a w i e , d e c y m i e i d u o d e c y m i e ) ,
i 3. t r a k t u j ą c ą o fudze.

P i e r w s z a c z ę ś ć n i n i e j s z e g o p o d r ę c z n i k a p o ś w i ę c o n a j e s t

n a u c e k o n t r a p u n k t u p o j e d y n c z e g o , w k t ó r y m u w z g l ę d n i o ­
n o ś c i s ł e t r a k t o w a n i e d y s o n a n s u i w o k a l n e p r o w a d z e n i e

g ł o s ó w w r a m a c h s y s t e m u d u r - m o l l .

M e l o d y k a

U p o r z ą d k o w a n e n a s t ę p s t w o d ź w i ę k ó w (w g ó r ę i w d ó ł ) ,

o p a r t e n a o k r e ś l o n y c h u g r u p o w a n i a c h r y t m i c z n y c h i t w o ­
r z ą c e p e w n ą z a m k n i ę t ą c a ł o ś ć , n a z y w a m y w m u z y c e m e-
1 o d i ą (gr. m e l o d i a a l b o m e 1 o s ). S a m o n a s t ę p s t w o

d ź w i ę k ó w , w o d e r w a n i u o d u k ł a d u r y t m i c z n e g o , n a z y w a ­
my m e 1 i k ą (gr. m e 1 i k ó s). R y t m w y s t ę p u j e r ó w n i e ż
w i n n y c h g a ł ę z i a c h s z t u k i , m e l i k a j e s t n a t o m i a s t specyficz­
n y m s k ł a d n i k i e m t y l k o m u z y k i .

W k r o k a c h s e k u n d o w y c h ( w i e l k i c h i m a ł y c h ) u j a w n i a

się n a j w i ę k s z a s i ł a m e l o d y c z n a i d l a t e g o n a z y w a m y j e
i n t e r w a ł a m i m e l o d y c z n y m i . P r z y w i ę k s z y c h k r o k a c h (ter­
c j o w y c h , k w a r t o w y c h itd.) z w r a c a n a s z ą u w a g ę c z y n n i k

h a r m o n i c z n y i n a z y w a m y j e i n t e r w a ł a m i h a r m o n i c z n y m i .
S t o p n i o w e n a r a s t a n i e w y s o k o ś c i d ź w i ę k ó w w y w o ł u j e n a ­
p i ę c i e , a j e j z m n i e j s z a n i e się — o d p r ę ż e n i e . I s t o t ą m e l o d i i
j e s t z a t e m p e w i e n p ę d d o r u c h u ( e n e r g i a k i n e t y c z n a ) , k t ó ­
ry w y r a ż a się w o w y c h n a p i ę c i a c h i o d p r ę ż e n i a c h .

10

Część I

KONTRAPUNKT POJEDYNCZY

B u d o w a linii m e l o d y c z n e j

R e g u ł y :

1 . N a l e ż y s t o s o w a ć p r z e d e w s z y s t k i m s e k u n d y w i e l k i e

i m a ł e , t e r c j e w i e l k i e i m a ł e , k w a r t y c z y s t e o r a z k w i n t y
c z y s t e j a k o k r o k i m e l o d y c z n e w g ó r ą i w d ó ł .

2. D o z w o l o n e są s k o k i o s e k s t ę w i e l k ą i m a ł ą o r a z

o o k t a w ę w g ó r ę i w d ó ł .

3. W b u d o w i e linii m e l o d y c z n e j n i e d o z w o l o n e j e s t u ż y ­

c i e : t r y t o n ó w , k w i n t z m n i e j s z o n y c h , s e p t y m w i e l k i c h i m a ­
ł y c h .

4 . T r y t o n m u s i b y ć w y p e ł n i o n y k r o k a m i s e k u n d o w y m i .

5 . P o w t a r z a n i e d ź w i ę k ó w l u b w p r o w a d z a n i e p a u z j e s t

n i e m o ż l i w e .

6 . Z m i a n y c h r o m a t y c z n e s t o p n i d i a t o n i c z n y c h n i e m a j ą

w k o n t r a p u n k c i e ś c i s ł y m z a s t o s o w a n i a .

7 . D w a s k o k i t e j s a m e j w i e l k o ś c i w t y m s a m y m k i e r u n ­

k u s ą n i e d o p u s z c z a l n e . P o w i n n y p r z e w a ż a ć k r o k i s e k u n d o ­
w e j a k o g ł ó w n e k r o k i m e l o d y c z n e .

8 . N a l e ż y u n i k a ć p o w t a r z a n i a j e d n a k o w y c h k r o k ó w m e ­

l o d y c z n y c h o r a z c z ę s t e g o p o w r o t u n a t e n s a m d ź w i ę k .

9 . R o z ł o ż o n y c h t r ó j d ź w i ę k ó w i a k o r d ó w s e p t y m o w y c h

n i e s t o s u j e się.

10. W k a d e n c j i s t o p i e ń V I I p r z e c h o d z i n a s t o p i e ń V I I I ,

a s t o p i e ń II na s t o p i e ń I.

11

T y p y linii m e l o d y c z n y c h w s t y l u p o l i f o n i c z n y m

P r z y z a s t o s o w a n i u p o d a n y c h r e g u ł m o g ą p o w s t a ć t r z y

r o d z a j e linii m e l o d y c z n y c h , a m i a n o w i c i e :

1 . L i n i a f a l i s t a z r ó ż n y m r o z m i e s z c z e n i e m p u n k t ó w

s z c z y t o w y c h (tj. n a j w y ż s z y c h d ź w i ę k ó w d a n e g o o d c i n k a ) ;
p o m i ę d z y t y m i p u n k t a m i p o w s t a j ą k r o k i s e k u n d o w e w g ó ­
r ę a ż d o p u n k t u k u l m i n a c y j n e g o (tj. n a j w y ż s z e g o w z n i e ­
s i e n i a linii), p o c z y m d a l s z y p r z e b i e g , r ó w n i e ż falisty, m a
k i e r u n e k o p a d a j ą c y ;

2 . l i n i a w z n o s z ą c a s i ę z d e c y d o w a n i e d o p u n k t u

k u l m i n a c y j n e g o i o p a d a j ą c a a ż d o p u n k t u w y j ś c i o ­
w e g o ;

3 . l i n i a p r z e d s t a w i a j ą c a k o m b i n a c j ę d w ó c h p o p r z e d n i c h

t y p ó w .

N a l e ż y z w r ó c i ć u w a g ę n a fakt, ż e z b y t d ł u g i e o d c i n k i

w r u c h u g a m o w y m w g ó r ę l u b w d ó ł n i e w p ł y w a j ą k o ­
r z y s t n i e n a r o z w ó j linii.

W stylu homofonicznym występują jeszcze inne rodzaje linii melodycznej,

np.: linia pozioma (powtarzająca jeden dźwięk ujęty rytmicznie), linia wstępu­
jąca, linia opadaJ4ca (obie oparte na postępie gamowym) oraz linia łącząca
dwa poprzednie typy (z postępem g a m o w y m w górę i w dół).

Ć w i c z e n i e 1

W o p a r c i u o p o z n a n e r e g u ł y i z a s a d y n a l e ż y u t w o r z y ć

t r z y t y p o w e l i n i e m e l o d y c z n e w r ó w n y c h w a r t o ś c i a c h r y t ­
m i c z n y c h (jako u k s z t a ł t o w a n i a m e l i c z n e ) .

R a d y i w s k a z ó w k i

1 . P o d o k o n a n i u w y b o r u t o n a c j i n a l e ż y t w o r z y ć l i n i ę

m e l o d y c z n ą (bez p o m o c y i n s t r u m e n t u ) , s t o s u j ą c d o z w o l o n e
k r o k i i o d p o w i e d n i o r o z m i e s z c z a j ą c p u n k t y s z c z y t o w e (dys­
t y n k c y j n e ) o r a z g ł ó w n y p u n k t k u l m i n a c y j n y . Ilość d ź w i ę ­
k ó w j e s t d o w o l n a . R o z p o c z ę c i e i z a k o ń c z e n i e s t a n o w i t o -
n i k a .

2 . N i e n a l e ż y n a r z u c a ć s o b i e z g ó r y d a n e g o t y p u l i n i i

m e l o d y c z n e j , g d y ż k r ę p u j e t o p o m y s ł o w o ś ć . W y s t a r c z y , ż e
p o n a p i s a n i u i d o k ł a d n y m „ w y s z l i f o w a n i u " m e l o d i i (na
p o d s t a w i e o c e n y s ł u c h o w e j ) n a s t ą p i o k r e ś l e n i e d a n e g o t y ­
p u linii.

12

W z o r y ć w i c z e n i a 1

C a n t u s firmus

C a n t u s f i r m u s j e s t t o ś p i e w s t a ł y , m e l o d i a g ł ó w n a (za­

z w y c z a j l i t u r g i c z n a , n i e u l e g a j ą c a z m i a n o m ) , s ł u ż ą c a z a
p o d s t a w ę w k o m p o z y c j i p o l i f o n i c z n e j . N a u k a k o n t r a p u n k t u
ś c i s ł e g o p o l e g a p r z e d e w s z y s t k i m n a p r ó b a c h d o t w o r z e n i a

g ł o s ó w g ó r n y c h i d o l n y c h d o o b r a n e g o c a n t u s f i r m u s , k t ó ­

r y w y s t ę p u j e w j e d n a k o w y c h , d ł u g i c h w a r t o ś c i a c h r y t m i c z ­
n y c h j a k o c a n t u s m a r t e l l a t u s , z w a n y t a k d l a t e g o , ż e w a r ­
t o ś c i r y t m i c z n e w y b i j a n e s ą t u j e d n o s t a j n i e j a k m ł o t e m .

P o d a j e m y g o t o w e m e l o d i e ( c a n t u s firmus), k t ó r e b ę d ą

s t a n o w i ł y p o d s t a w ę w s z y s t k i c h ć w i c z e ń z a w a r t y c h w p i e r w ­
s z e j c z ę ś c i t e j p r a c y . N u m e r a c j a m e l o d i i b ę d z i e o b o w i ą z y ­
w a ł a j a k o s t a ł y z n a k d a n e g o c a n t u s f i r m u s w e w s z y s t k i c h
ć w i c z e n i a c h i z a d a n i a c h .

13

12f

K O N T R A P U N K T D W U G Ł O S O W Y

W s p ó ł b r z m i e n i a d w ó c h g ł o s ó w t w o r z ą i n t e r w a ł y , k t ó r e

w k o n t r a p u n k c i e ś c i s ł y m d z i e l i m y na k o n s o n a n s e i d y s o ­
n a n s e . W ś r ó d i n t e r w a ł ó w k o n s o n u j ą c y c h w y r ó ż n i a m y p o ­
n a d t o d o s k o n a ł e ( p r y m a , k w i n t a i o k t a w a ) i n i e d o s k o n a ł e

(tercja, s e k s t a ) . D o d y s o n a n s ó w n a l e ż ą : s e k u n d a , k w a r t a ,
s e p t y m a i n o n a .

D w a g ł o s y m o g ą b y ć p r o w a d z o n e w s t o s u n k u d o s i e b i e :

a ) r u c h e m p r o s t y m ,
b ) r u c h e m p r z e c i w n y m ,
c ) r u c h e m b o c z n y m .
Z a g a d n i e n i e t o z n a n e j e s t z n a u k i h a r m o n i i .

14

Gatunki

W c e l u s t o p n i o w e g o w p r o w a d z a n i a i u t r w a l a n i a r e g u ł

d o t y c z ą c y c h r o z w o j u linii m e l o d y c z n e j i w s p ó ł b r z m i e ń h a r ­
m o n i c z n y c h s t o s u j e s i ę w n a u c e k o n t r a p u n k t u ć w i c z e n i a
w t z w . g a t u n k a c h .

T e o r e t y c z n e z a s a d y k o n t r a p u n k t u j a k o c a ł o ś c i s f o r m u ł o ­

w a ł j a s n o i z w i ę ź l e J o h a n n e s d e M u r i s ( * p r z e d 1 3 0 0 —

i

1351) w t r z e c h t e z a c h , w k t ó r y c h s t r e s z c z a się w s z y s t k o ,

c o d e c y d u j e o i s t o c i e t e j d y s c y p l i n y :

1. k o n t r a p u n k t d w u g ł o s o w y m u s i się r o z p o c z ą ć i za­

k o ń c z y ć k o n s o n a n s e m d o s k o n a ł y m ( u n i s o n o , o k t a w a l u b

w s z c z e g ó l n y m w y p a d k u n a p o c z ą t k u k w i n t a ) , k o n t r a p u n k t
t r z y - i c z t e r o g ł o s o w y •— t r ó j d ź w i ę k i e m p e ł n y m l u b n i e ­
p e ł n y m ;

2 . d y s o n a n s m u s i się r o z w i ą z a ć n a k o n s o n a n s ;

3 . w p r o w a d z e n i u g ł o s ó w m u s i p r z e w a ż a ć r u c h p r z e ­

c i w n y .

T e z y t e b ę d ą p r z e s t r z e g a n e i u t r w a l a n e w e w s z y s t k i c h

g a t u n k a c h k o n t r a p u n k t u dwu-, t r z y - i c z t e r o g ł o s o w e g o .

G a t u n e k I — n u t a p r z e c i w n u c i e

R e g u ł y :

1. P o m i ę d z y c a n t u s f i r m u s (c. f.) a g ł o s e m k o n t r a p u n k t u ­

j ą c y m m o g ą w y s t ą p i ć t y l k o k o n s o n a n s e .

2. Z a c z y n a m y i k o ń c z y m y u n i s o n e m l u b o k t a w ą ; g d y c. f.

j e s t w d o l n y m g ł o s i e , m o ż n a r o z p o c z ą ć k w i n t ą .

3 . C z t e r y g ł ó w n e r e g u ł y F u x a
a) D w a r ó ż n e k o n s o n a n s e d o s k o n a ł e (5 i 8) m o g ą n a s t ą ­

p i ć p o s o b i e t y l k o w r u c h u p r z e c i w n y m l u b b o c z n y m .

1

Johann Josef F u s (1660—1741, organista, teoretyk i kompozytor okresu

baroku w Austrii, zyskał przydomek „austriackiego Palestriny") jest autorem

s ł y n n e g o dzieła t e o r e t y c z n e g o , a raczej pierwszego podręcznika do nauki kontra-

c.f.

15

b ) Z k o n s o n a n s u n i e d o s k o n a ł e g o m o ż n a p r z e j ś ć n a k o n ­

s o n a n s d o s k o n a ł y t y l k o r u c h e m p r z e c i w n y m l u b b o c z n y m .

Z r e g u ł a) i b) w y n i k a k a r d y n a l n a z a s a d a , k t ó r a b r z m i :

g d y j e d e n głos s k a c z e , d r u g i m u s i się p o r u s z a ć k r o k i e m
s e k u n d o w y m w r u c h u p r z e c i w n y m .

c ) P r z y p r z e j ś c i u z k o n s o n a n s u d o s k o n a ł e g o n a k o n s o ­

n a n s n i e d o s k o n a ł y m o ż n a z a s t o s o w a ć w s z y s t k i e s p o s o b y
p r o w a d z e n i a g ł o s ó w .

d ) N a s t ę p s t w o k o n s o n a n s ó w n i e d o s k o n a ł y c h j e s t możli­

w e w e w s z y s t k i c h s p o s o b a c h p r o w a d z e n i a g ł o s ó w .

U w a g a : Gdy jeden g ł o s skacze, drugi postępuje krokiem sekundowym

w tym samym kierunku lub pozostaje na tym samym dźwięku (ruch boczny).

Skoki w obydwu g l o s a c h w r ó w n o l e g ł y c h tercjach lub sekstach (przykład wy­
żej) są niekontrapunktyczne. Zlewają się one w p e ł n e trójdźwięki lub akordy
s e p t y m o w e i mają z a s t o s o w a n i e tylko w technice homofonicznej.

4. K r o k z u n i s o n o w o b u g ł o s a c h w t y m s a m y m k i e r u n ­

k u ( w g ó r ę l u b w dół) j e s t n i e d o z w o l o n y .

punktu opartego na skalach kościelnych, pt. ,,Gradus ad Parnassum" (,,Droga
do mistrzostwa"), w y d a n e g o w języku łacińskim (1725), później w tłumaczeniu
niemieckim, włoskim, francuskim i angielskim. Książka napisana jest w formie
dialogu pomiędzy mistrzem (którym według pomysłu autora jest Palestrina)
a uczniem Józefem (tj. samym autorem). Przy p i e r w s z y m spotkaniu mistrz
stwierdza uzdolnienia i o g ó l n e przygotowanie ucznia do nauki kompozycji, po­
ruszając kwestie zawarte w czterech w y m i e n i o n y c h regułach. Bardzo dobre
odpowiedzi z a d e c y d o w a ł y o przyjęciu ucznia do nauki kompozycji, która
w o w y c h czasach była równoznaczna z nauką kontrapunktu.

16

5 . K o l e j n o p o s o b i e m o g ą n a s t ą p i ć t y l k o t r z y ( n a j w y ż e j

c z t e r y ) r ó w n o l e g ł e t e r c j e l u b s e k s t y .

6 . N i e d o p u s z c z a l n e j e s t u ż y c i e d w ó c h w i e l k i c h t e r c j i

l u b d w ó c h m a ł y c h s e k s t w k r o k u s e k u n d o w y m .

7 . N i e w o l n o s t o s o w a ć t a k i c h n a s t ę p s t w i n t e r w a ł ó w ,

w k t ó r y c h w y s t ę p u j e u k o ś n e b r z m i e n i e t r y t o n u .

8 . U k o ś n e b r z m i e n i e j e s t n i e d o p u s z c z a l n e .

9 . M a k s y m a l n ą o d l e g ł o ś ć p o m i ę d z y g ł o s a m i s t a n o w i o k t a ­

w a , w y j ą t k o w o d e c y m a ( g d y w y m a g a t e g o o d p o w i e d n i
r o z w ó j linii).

10. K r z y ż o w a n i e g ł o s ó w j e s t d o p u s z c z a l n e t y l k o w w y ­

p a d k u , g d y w y m a g a t e g o k o n s e k w e n t n e p r o w a d z e n i e linii
m e l o d y c z n e j .

11. M o ż l i w e s ą j e d y n i e n a s t ę p u j ą c e k a d e n c j e :

Kontrapunkt — 2

17

Ć w i c z e n i e 2

D o w o l n y c a n t u s f i r m u s o p r a c o w a ć w g a t u n k u I :
a) c. f. w g ł o s i e g ó r n y m ,
b) c. f. w g l o s i e d o l n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

1. J e ś l i c.f. z a n o t o w a n y j e s t w t o n a c j i za n i s k i e j d l a

g ł o s u g ó r n e g o , n a l e ż y g o t r a n s p o n o w a ć d o o d p o w i e d n i e j ­

szej t o n a c j i , p r z y c z y m n a j w y ż s z y d ź w i ę k n i e p o w i n i e n
w y k r a c z a ć w n o t a c j i p o z a p i ę c i o l i n i ę . P o d o b n i e n a l e ż y
p o s t ą p i ć , g d y c. f. ma w y s t ą p i ć w g ł o s i e d o l n y m .

2. Po z a n o t o w a n i u c. f. w g ł o s i e g ó r n y m c z y d o l n y m

m o ż n a z a s t o s o w a ć n a s t ę p u j ą c ą m e t o d ę p r a c y : n a j p i e r w
k o n t r a p u n k t o w a ć w e d ł u g o b o w i ą z u j ą c y c h s c h e m a t ó w d w a
p o c z ą t k o w e i d w a l u b t r z y k o ń c o w e k r o k i c. f. i p o t e m
d o p i e r o p r z y s t ą p i ć d o o p r a c o w a n i a t a k t ó w ś r o d k o w y c h .

3. G d y c. f. w y s t ą p i w g ł o s i e d o l n y m , n a l e ż y z b a d a ć , k t ó ­

r a z t r z e c h m o ż l i w o ś c i r o z p o c z ę c i a (tj. p r y m a , o k t a w a l u b
k w i n t a ) j e s t n a j k o r z y s t n i e j s z a d l a r o z w o j u l i n i i g ł o s u k o n ­
t r a p u n k t u j ą c e g o .

4. W t o n a c j a c h m o l o w y c h p o d w y ż s z a m y w g a t u n k u I

t y l k o s t o p i e ń V I I .

W z o r y ć w i c z e n i a 2 (c. f . n r 6 )

* Gdy jeden g ł o s skacze, drugi postępuje krokiem s e k u n d o w y m w ruchu

przeciwnym lub prostym.

C a n t u s firmus i j e g o b a z a h a r m o n i c z n a

K a ż d a l i n i a m e l o d y c z n a , a w i ę c i c a n t u s f i r m u s z a w i e r a

w s o b i e o k r e ś l o n e w a r t o ś c i h a r m o n i c z n e . W y n i k a s t ą d ge­
n e r a l n a z a s a d a d l a ć w i c z e ń w g a t u n k a c h , ż e g ł o s k o n t r a -

18

p u n k t u j ą c y m u s i d a n y c a n t u s f i r m u s h a r m o n i c z n i e o d p o ­
w i e d n i o i n t e r p r e t o w a ć . W ć w i c z e n i a c h d w u - i t r z y g ł o s o -
w y c h z a d a n i e t o m u s z ą s p e ł n i a ć d w a i t r z y g ł o s y k o n t r a ­
p u n k t u j ą c e . P o n i e w a ż t e n s a m c a n t u s f i r m u s z n a t u r y r z e ­
c z y d o p u s z c z a t y l k o n i e w i e l e m o d y f i k a c j i w s w y m p r z e b i e ­
g u h a r m o n i c z n y m , w i ę k s z a i l o ś ć o p r a c o w a ń k o n t r a p u n k -
t y c z n y c h j e d n e g o c . f . j e s t b e z c e l o w a . W s k a z a n e j e s t r a ­
c z e j , a ż e b y u c z e ń s k u p i ł u w a g ę n a j e d n y m ć w i c z e n i u , p o ­
p r a w i a j ą c i u d o s k o n a l a j ą c j e t a k d ł u g o , d o p ó k i n i e u d a m u

się w y d o b y ć p e w n y c h w a l o r ó w e s t e t y c z n y c h .

G a t u n e k II

—

d w i e n u t y p r z e c i w n u c i e

R e g u ł y :

1 . G ł o s k o n t r a p u n k t u j ą c y m o ż e w e j ś ć p o p a u z i e (na k o n ­

s o n a n s i e ) .

2 . N a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u m o g ą w y s t ą p i ć t y l k o k o n s o ­

n a n s e d o s k o n a ł e i n i e d o s k o n a ł e , n a s ł a b e j z a ś k o n s o ­

n a n s e l u b d y s o n a n s e p r z e j ś c i o w e .

3 . O k t a w y i k w i n t y k o l e j n o p o s o b i e n a s t ę p u j ą c e n a

m o c n y c h c z ę ś c i a c h t a k t ó w ( p a r a l e l e o k t a w i k w i n t ) s ą n i e ­
d o p u s z c z a l n e .

4 . P o s k o k u n a k o n s o n a n s p o w i n i e n n a s t ą p i ć k r o k sekun­

d o w y w p r z e c i w n y m k i e r u n k u .

2*

19

5 . S k o k m o ż l i w y j e s t t y l k o z k o n s o n a n s u n a k o n s o n a n s .
6 . O b o w i ą z u j ą n a s t ę p u j ą c e s c h e m a t y k a d e n c y j n e :

* W kadencji m o ż e wystąpić nuta przeciw nucie.

Ć w i c z e n i e 3

D o w o l n y c a n t u s f i r m u s o p r a c o w a ć w g a t u n k u I I :
a) c. f w g ł o s i e g ó r n y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d o l n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

1. T r z y r a d y i w s k a z ó w k i p o d a n e w z w i ą z k u z ć w i c z e ­

n i e m 2 s ą n i e o d z o w n e d o p r z y s w o j e n i a s o b i e o d p o w i e d n i e j
m e t o d y p r a c y . Będą o n e o b o w i ą z y w a ł y w e w s z y s t k i c h d a l ­
s z y c h ć w i c z e n i a c h w g a t u n k a c h (aż d o k o n t r a p u n k t u c z t e r o ­

g ł o s o w e g o w ł ą c z n i e ) .

2. W t o n a c j a c h m o l o w y c h p o d w y ż s z a m y w g a t u n k u II

s t o p n i e VI i V I I .

W z o r y ć w i c z e n i a 3 (c. f . n r 1 )

G a t u n e k III — c z t e r y n u t y p r z e c i w n u c i e

R e g u ł y :

1 . W s z y b s z y m n a s t ę p s t w i e d ź w i ę k ó w n a l e ż y s t o s o w a ć

p r z e d e w s z y s t k i m k r o k i s e k u n d o w e .

2 . G ł o s k o n t r a p u n k t u j ą c y m o ż e w e j ś ć p o p a u z i e ć w i e r ć -

n u t o w e j n a k o n s o n a n s i e .

20

3 . N a m o c n y c h c z ę ś c i a c h t a k t u ( p i e r w s z e j i t r z e c i e j ) m o ­

g ą w y s t ą p i ć t y l k o k o n s o n a n s e .

4 . N a s ł a b y c h c z ę ś c i a c h t a k t u ( d r u g i e j i c z w a r t e j ) m o g ą

w y s t ą p i ć k o n s o n a n s e l u b d y s o n a n s e p r z e j ś c i o w e .

5. W k o l e j n y m n a s t ę p s t w i e k r o k ó w ' s e k u n d o w y c h w g ó r ę

l u b w d ó ł m o ż e w y s t ą p i ć n a t r z e c i e j c z ę ś c i t a k t u \ t a k ż e
d y s o n a n s p r z e j ś c i o w y j a k o d y s o n a n s m i ę d z y d w o m a k o n ­
s o n a n s a m i .

6 . D y s o n a n s n a s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u o p u s z c z o n y s k o k i e m

n a z w a n o n u t ą z a m i e n n ą ( n o t a c a m b i a t a ) . F u x w y j a ś n i a j e j
p o w s t a n i e n a s t ę p u j ą c o :

P o n i e w a ż d r u g ą ó s e m k ę s k r e ś l o n o j a k o n i e z g o d n ą z r u ­

c h e m ć w i a r t k o w y m , p o w s t a ł s k o k z d y s o n a n s u n a s ł a b e j
c z ę ś c i t a k t u n a k o n s o n a n s .

7 . K a d e n c j e n a l e ż y t w o r z y ć k r o k a m i s e k u n d o w y m i l u b

p r z y n a j m n i e j z k r o k i e m s e k u n d o w y m n a V I i V I I s t o p n i u
p r z e d t o n i k ą .

* D y s o n a n s przejściowy p o m i ę d z y dwoma konsonansami.

Ć w i c z e n i e 4

D o w o l n y c a n t u s f i r m u s o p r a c o w a ć w g a t u n k u I I I :
a) c. f. w g ł o s i e g ó r n y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d o l n y m .

21

R a d y i w s k a z ó w k i

1 . J e d n y m z g ł ó w n y c h z a d a ń n a u k i k o n t r a p u n k t u j e s t r o z ­

w i j a n i e z d o l n o ś c i p ł y n n e g o p r o w a d z e n i a g ł o s ó w . W g a t u n ­
k u „ c z t e r y n u t y p r z e c i w n u c i e " w y s t ę p u j ą p o r a z p i e r w s z y
w a r u n k i d o s z e r s z e g o s t o s o w a n i a k r o k ó w s e k u n d o w y c h , o d

k t ó r y c h g ł ó w n i e z a l e ż y p ł y n n o ś ć g ł o s u k o n t r a p u n k t u j ą ­
c e g o . N a l e ż y w i ę c t w o r z y ć d ł u ż s z e l u b k r ó t s z e p o c h o d y
s e k u n d o w e o z m i e n n y m k i e r u n k u i p r z e r y w a ć j e s k o k a m i ,
a ż e b y o s i ą g n ą ć c o r a z t o i n n e p o z y c j e d l a d a l s z e g o k o n t y ­
n u o w a n i a k r o k ó w s e k u n d o w y c h .

2 . R y g o r y s t y c z n e s t o s o w a n i e p o z n a n y c h r e g u ł j e s t w a ­

r u n k i e m n i e o d z o w n y m , g d y ż w ł a ś c i w y w y r a z m u z y c z n y
k a ż d e g o ć w i c z e n i a ( w p r z y s z ł o ś c i k a ż d e j k o m p o z y c j i ) za­

l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m o d s t o p n i a o p a n o w a n i a p r a w i d e ł

t e c h n i c z n y c h . J e s t t o z a s a d a k a r d y n a l n a , w y s t ę p u j ą c a w e
w s z y s t k i c h ś c i s ł y c h d y s c y p l i n a c h m u z y c z n y c h z a w i e r a j ą ­
c y c h t e o r e t y c z n e p o d s t a w y k o m p o z y c j i .

W z o r y ć w i c z e n i a 4 (c. f . n r 8 )

G a t u n e k IV — s y n k o p y

R e g u ł y :

1 . S y n k o p a p o w s t a j e w s k u t e k p r z e t r z y m a n i a d ź w i ę k u o d

s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u d o m o c n e j .

2 2

2 . D ź w i ę k p r z e t r z y m a n y m o ż e t w o r z y ć z d r u g i m g ł o s e m

k o n s o n a n s ; j e g o d a l s z y p o s t ę p j e s t w t e d y d o w o l n y .

3 . J e ś l i d ź w i ę k p r z e t r z y m a n y t w o r z y z d r u g i m g ł o s e m

d y s o n a n s , m a m y d o c z y n i e n i a z o p ó ź n i e n i e m . O p ó ź n i e n i e
m u s i b y ć p r z y g o t o w a n e k o n s o n a n s e m n a s ł a b e j c z ę ś c i t a k ­
t u , a d y s o n a n s r o z w i ą z a n y t y l k o k r o k i e m s e k u n d o w y m
w d ó ł .

4 . W w s p ó ł b r z m i e n i u s e k u n d y d o l n y d ź w i ę k m u s i b y ć

p r z y g o t o w a n y i r o z w i ą z a n y n a t e r c j ę .

5 . W w s p ó ł b r z m i e n i u s e p t y m y g ó r n y d ź w i ę k m u s i b y ć

p r z y g o t o w a n y i r o z w i ą z a n y n a s e k s t ę .

6 . K w a r t a c z y s t a m o ż e w y s t ą p i ć t y l k o w g ł o s i e g ó r n y m

i m u s i się r o z w i ą z a ć n a t e r c j ę .

7. K w a r t ę z w i ę k s z o n ą i k w i n t ę z m n i e j s z o n ą m o ż n a za­

s t o s o w a ć w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y :

* Kwarta czysta przygotowana jest kwintą zmniejszoną (a w i ą c dysonansem),

co jest w y j ą t k o w o tutaj d o z w o l o n e .

8 . N o n ę m o ż n a z a s t o s o w a ć w g ł o s i e g ó r n y m a l b o d o l n y m .

2 3

9 . G ł o s k o n t r a p u n k t u j ą c y m o ż e w e j ś ć p o p a u z i e .

k.

* D y s o n a n s p r z y g o t o w a n y przed dźwiękiem prowadzącym, w c h o d z ą c y w skład

typowej kadencji stylu polifonicznego.

Ć w i c z e n i e 5

D o w o l n y c a n t u s f i r m u s o p r a c o w a ć w g a t u n k u I V :
a) c. f. w g ł o s i e g ó r n y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d o l n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

1 . G a t u n e k I V ( s y n k o p y ) o p i e r a s i ę n a r e g u ł a c h d o t y c z ą ­

c y c h t w o r z e n i a n a m o c n y c h c z ę ś c i a c h t a k t ó w d y s o n a n s ó w
p r z y g o t o w a n y c h . J e s t t o j e d y n y s p o s ó b s t o s o w a n i a d y s o ­

n a n s ó w w k o n t r a p u n k c i e ś c i s ł y m . D y s o n a n s e t e s t a n o w i ą
b a r d z o w a ż n ą c e c h ę s t y l u p o l i f o n i c z n e g o , d l a t e g o r e g u ł y
p o d a n e t u t a j w k o n t r a p u n k c i e d w u g ł o s o w y m , a u z u p e ł n i a ­
ne p ó ź n i e j w ć w i c z e n i a c h t r z y - i c z t e r o g ł o s o w y c h , w y m a ­

gają g r u n t o w n e g o o p a n o w a n i a .

2 . J a k w y n i k a z r e g u ł , n a j m n i e j s z e m o ż l i w o ś c i s t o s o w a ­

n i a d y s o n a n s ó w p r z y g o t o w a n y c h s ą w g ł o s i e d o l n y m . J e ś l i
k o n t y n u o w a n i e s y n k o p o k a ż e się w p e w n y m m i e j s c u w r ę c z

n i e m o ż l i w e a l b o w g ł o s i e k o n t r a p u n k t u j ą c y m p o j a w i ą się

p e w n e n i e p r a w i d ł o w o ś c i (np. r o z ł o ż o n y t r ó j d ź w i ę k ) , n a l e ż y
p r z e j ś c i o w o k o n t r a p u n k t o w a ć w g a t u n k u I I .

W z o r y ć w i c z e n i a 5 (c. f . n r 8 )

24

c.f.

10. G d y p r z e t r z y m a n i e d ź w i ę k u j e s t n i e m o ż l i w e , m o ż n a

p r z e j ś c i o w o k o n t r a p u n k t o w a ć j a k w g a t u n k u I I ( d w i e n u t y
p r z e c i w n u c i e ) .

11. O b o w i ą z u j ą n a s t ę p u j ą c e s c h e m a t y k a d e n c y j n e :

* Przerwy w ruchu s y n k o p o w y m (reguła 10).

G a t u n e k V — floridus

1

R e g u ł y :

1. W g ł o s i e k o n t r a p u n k t u j ą c y m n a l e ż y s t o s o w a ć na p r z e ­

m i a n r ó ż n e w a r t o ś c i r y t m i c z n e d o ó s e m e k w ł ą c z n i e . O b o ­
w i ą z u j ą t u t a j w s z y s t k i e p o z n a n e r e g u ł y d o t y c z ą c e k r o k ó w
m e l o d y c z n y c h o r a z w s p ó ł b r z m i e ń k o n s o n u j ą c y c h i d y s o -

n u j ą c y c h .

2 . G ł o s k o n t r a p u n k t u j ą c y n a l e ż y w p r o w a d z i ć p o p a u z i e

( p ó ł n u t o w e j l u b ć w i e r ć n u t o w e j ) n a k o n s o n a n s i e .

3 . W k a d e n c j i o b o w i ą z u j e p r z e d d ź w i ę k i e m p r o w a d z ą

c y m d y s o n a n s p r z y g o t o w a n y .

4 . W s y n k o p a c h n i e n a l e ż y ł ą c z y ć n u t y k r ó t s z e j n a sła­

b e j c z ę ś c i t a k t u z n u t ą d ł u ż s z ą n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u ;
m o ż n a z a s t o s o w a ć a l b o t ę s a m ą w a r t o ś ć , a l b o w a r t o ś ć

o p o ł o w ę k r ó t s z ą .

5 . P o d w ó c h ć w i e r ć n u t a c h ( w t a k c i e f ) n i e n a l e ż y w p r o ­

w a d z a ć p ó ł n u t y n a 3 . i 4 . c z ę ś c i t a k t u , g d y ż w y t w a r z a t o
n i e p o ż ą d a n e z a t r z y m a n i e r u c h u .

1

F l o r i d u s — kwiecisty, ozdobny.

2 5

6 . Ó s e m k i s t o s u j e m y n a s t ę p u j ą c o : n a s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u

(a — d w i e ó s e m k i ) , na m o c n e j i na s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u
( b — c z t e r y ó s e m k i ) , n a m o c n e j c z ę ś c i p r z e d s y n k o p ą (c).

7 . R o z w i ą z a n i e d y s o n a n s u m o ż n a w y p r z e d z i ć s k o k i e m

w d ó ł na k o n s o n a n s .

Ć w i c z e n i e 6

D o w o l n y c a n t u s f i r m u s o p r a c o w a ć w g a t u n k u V :
a) c. f. w g ł o s i e g ó r n y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d o l n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

1 . G a t u n e k V w y m a g a z a s t o s o w a n i a w s z y s t k i c h d o t ą d

p o z n a n y c h r e g u ł . M o ż l i w o ś ć r o z w i j a n i a g ł o s u k o n t r a p u n k ­
t u j ą c e g o w r ó ż n y c h u k s z t a ł t o w a n i a c h r y t m i c z n y c h d a j e
s t u d i u j ą c e m u p e w n e p o l e d o p o p i s u .

2. C h o c i a ż c. f. ma s w o j ą n a t u r a l n ą b a z ę h a r m o n i c z n ą ,

k t ó r a n i e m o ż e u l e c z n a c z n e j m o d y f i k a c j i , w g a t u n k u flo­
r i d u s i s t n i e j ą w a r u n k i d o z r e a l i z o w a n i a w i ę k s z e j ilości
d o b r y c h o p r a c o w a ń . N a l e ż y p r z e t o w y m a g a ć w y k o n a n i a
p r z y n a j m n i e j d w ó c h ć w i c z e ń n a t e n t e m a t .

3 . W s k a z a n a j e s t n a s t ę p u j ą c a k o l e j n o ś ć c z y n n o ś c i :

a) w p r o w a d z e n i e g ł o s u k o n t r a p u n k t u j ą c e g o w t a k c i e 1,
b ) u s t a l e n i e n a t u r a l n y c h m i e j s c d l a o p ó ź n i e ń n a m o c n y c h
c z ę ś c i a c h t a k t ó w , c ) w y p r a c o w a n i e k a d e n c j i , d ) r o z w i n i ę ­
c i e k o n t r a p u n k t u z u w z g l ę d n i e n i e m p u n k t ó w d y s t y n k c y j ­
n y c h i p u n k t u k u l m i n a c y j n e g o (zob. r a d y i w s k a z ó w k i d o
ć w i c z e n i a 1).

2 6

W z o r y ć w i c z e n i a 6 (c. f . n r 8 )

I m i t a c j a d w u g ł o s o w a

T e c h n i k ę k o n t r a p u n k t y c z n ą p o l e g a j ą c ą n a n a ś l a d o w a n i u

t e m a t u ( m o t y w u ) n a z y w a m y i m i t a c j ą . G d y t e m a t p o ­
w t a r z a s i ę w t y m s a m y m g ł o s i e k i l k a k r o t n i e n a r ó ż n y c h
s t o p n i a c h , m ó w i m y o p o w t a r z a n i u t e m a t u . I m i t a c j a p o ­
w s t a j e d o p i e r o w t e d y , g d y t e m a t w y s t ą p i w i n n y m g ł o s i e .
J e s t o n a w t a k i m r a z i e m o ż l i w a w k o n t r a p u n k c i e d w u g ł o ­
s o w y m .

I m i t a c j ę m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć n a k a ż d y m s t o p n i u g a m y .

R o z r ó ż n i a m y i m i t a c j ę w p r y m i e , s e k u n d z i e , t e r c j i , k w a r ­
c i e , k w i n c i e , s e k ś c i e , s e p t y m i e i o k t a w i e . G d y g ł o s i m i t u ­
j ą c y p o w t a r z a t e m a t z z a c h o w a n i e m w i e l k o ś c i i n t e r w a ł ó w ,
p o w s t a j e i m i t a c j a ś c i s ł a ( z w y k l e w u n i s o n o i o k t a w i e —
c z y l i k a n o n ) , w i n n y m w y p a d k u p o w s t a j e i m i t a c j a s w o ­
b o d n a .

W u t w o r a c h s t a r y c h m i s t r z ó w w y s t ę p u j ą n a j r ó ż n i e j s z e

r o d z a j e i m i t a c j i . W n i n i e j s z y m k r ó t k i m k u r s i e n a u k i k o n ­
t r a p u n k t u u w z g l ę d n i o n e z o s t a n ą t y l k o n a j w a ż n i e j s z e z n i c h ,
a m i a n o w i c i e :

a) i m i t a c j a w r u c h u p r o s t y m ,
b) i m i t a c j a w r u c h u p r z e c i w n y m (w i n w e r s j i ) ,
c) i m i t a c j a w p o w i ę k s z e n i u (w a u g m e n t a c j i ) ,
d) i m i t a c j a w p o m n i e j s z e n i u (w d y m i n u c j i ) ,
e) i m i t a c j a p e r i o d y c z n a .

27

Przykłady imitacji w ruchu prostym

1 I m i t a c j a w o k t a w i e g ó r n e j

Orlando di Lasso

2 I m i t a c j a w s e p t y m i e d o l n e j

W. A. Mozart

itd.

bas

Ć w i c z e n i e 7

D w i e i m i t a c j e w r u c h u p r o s t y m :

a) w d o w o l n y m i n t e r w a l e d o l n y m ,
b) w d o w o l n y m i n t e r w a l e g ó r n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

P r z y w p r o w a d z e n i u g ł o s u i m i t u j ą c e g o o b o w i ą z u j ą n a s t ę ­

p u j ą c e z a s a d y :

1 . T e m a t r o z p o c z y n a j ą c y się p o p a u z i e ( a w i ę c n a s ł a b e j

c z ę ś c i t a k t u ) p o w i n i e n w g ł o s i e i m i t u j ą c y m w e j ś ć n a k o n ­
s o n a n s i e , i t o n a t l e d ł u ż s z e j w a r t o ś c i r y t m i c z n e j g ł o s u
p o p r z e d n i e g o .

2 . T e m a t r o z p o c z y n a j ą c y się n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u m o ­

ż e w g ł o s i e i m i t u j ą c y m w e j ś ć n a k o n s o n a n s i e l u b n a p r z y ­
g o t o w a n y m d y s o n a n s i e ; t a d r u g a s y t u a c j a j e s t b a r d z i e j
w ł a ś c i w a d l a s t y l u p o l i f o n i c z n e g o .

2 8

W z o r y ć w i c z e n i a 7

* punkty dystynkcyjne

W y r a z m u z y c z n y

Ć w i c z e n i a z z a s t o s o w a n i e m i m i t a c j i p o w i n n y j u ż p o s i a ­

d a ć s w ó j w y r a z m u z y c z n y . O s i ą g n i ę c i e t e g o c e l u z a l e ż y

w g ł ó w n e j m i e r z e o d u z d o l n i e ń s t u d i u j ą c e g o , a l e t a k ż e o d
p r a w i d ł o w e g o s t o s o w a n i a w s z y s t k i c h p o z n a n y c h ś r o d k ó w
t e c h n i c z n y c h o r a z p r z e s t r z e g a n i a n a s t ę p u j ą c y c h k a r d y n a l ­
n y c h z a s a d :

1 . G ł o s y m u s z ą k o n t r a s t o w a ć p o m i ę d z y s o b ą p o d w z g l ę ­

d e m r y t m i c z n y m i p o d w z g l ę d e m k i e r u n k u linii ( g ł ó w n i e
r u c h p r z e c i w n y i b o c z n y ) . S t o s o w a ć n a l e ż y r y t m i k ę k o m ­
p l e m e n t a r n ą (tj. u z u p e ł n i a j ą c ą ) .

2 . P o s z c z e g ó l n e g ł o s y m u s z ą m i e ć c h a r a k t e r r o z w o j o w y ,

k t ó r y p r z e j a w i a się w u k s z t a ł t o w a n i u i c h linii:

a ) l i n i a g ł o s u w z n o s i się d o p u n k t u k u l m i n a c y j n e g o

i o p a d a g w a ł t o w n i e l u b s t o p n i o w o ,

b ) l i n i a t a p r z e b i e g a p r z e z d ź w i ę k i w y r ó ż n i a j ą c e się

p o d w z g l ę d e m w y s o k o ś c i ( p u n k t y d y s t y n k c y j n e ) n a r ó ż ­
n y c h c z ę ś c i a c h t a k t ó w , k t ó r e t w o r z ą p o m i ę d z y s o b ą k r o k i
s e k u n d o w e w z n o s z ą c e się, a n a s t ę p n i e o p a d a j ą c e .

3 . N a l e ż y j a k n a j c z ę ś c i e j s t o s o w a ć p r z y g o t o w a n e opóź­

n i e n i a d y s o n u j ą c e n a m o c n y c h c z ę ś c i a c h t a k t ó w , g d y ż s ą

o n e j e d n ą z z a s a d n i c z y c h c e c h s t y l u p o l i f o n i c z n e g o .

2 9

Imitacja a ć w i c z e n i a w g a t u n k a c h

Ć w i c z e n i a w z a k r e s i e i m i t a c j i s t a n o w i ą g ł ó w n y d z i a ł

n a u k i k o n t r a p u n k t u p o j e d y n c z e g o , g d y ż d a j ą p o d s t a w y d o
r o z w i j a n i a r z e c z y w i s t e j polifonii. Ć w i c z e n i a w g a t u n k a c h
m a j ą t y l k o z n a c z e n i e p o m o c n i c z e d l a u ł a t w i e n i a s z y b k i e g o

o p a n o w a n i a r e g u ł i d l a t e g o ilość ich, w b r e w t r a d y c j i , z r e ­
d u k o w a n o d o p i ę c i u .

N a t y m e t a p i e n a l e ż y p r z e j ś ć d o g a t u n k ó w w k o n t r a ­

p u n k c i e t r z y g ł o s o w y m , k o n t y n u u j ą c j e d n o c z e ś n i e ć w i c z e n i a
d w u g ł o s o w e z z a s t o s o w a n i e m r ó ż n y c h r o d z a j ó w i m i t a c j i .

D a l s z e rodzaje imitacji w k o n t r a p u n k c i e d w u g ł o s o w y m

S w o b o d n a imitacja w inwersji

P r z y t e g o r o d z a j u i m i t a c j i m i s t r z o w i e s t y l u k l a s y c z n e g o

s t o s o w a l i n a s t ę p u j ą c y ś r o d e k d l a u s t a l e n i a p u n k t ó w w e j ­
ś c i a g ł o s u i m i t u j ą c e g o : g a m i e w z n o s z ą c e j s i ę p r z e c i w s t a ­
w i a l i g a m ę o p a d a j ą c ą , n p . w C - d u r :

W t e n s p o s ó b m o ż n a u s t a l i ć p u n k t w e j ś c i a g ł o s u i m i t u ­

j ą c e g o w i n w e r s j i .

* Dźwięk prowadzący obniżony przy postępie w dół.

Ś r o d e k t e n m o ż e b y ć z a s t o s o w a n y w d u r i m o l l .

3 0

5 I m i t a c j a s w o b o d n a w a u g m e n t a c j i

G. P. Palestrina

6 I m i t a c j a s w o b o d n a w d y m i n u c j i

G. P. Palestrina

S w o b o d n a imitacja p e r i o d y c z n a

T e n r o d z a j i m i t a c j i p o l e g a n a i m i t o w a n i u t y l k o n i e k t ó ­

r y c h f r a g m e n t ó w ( m o t y w ó w ) g ł o s u g ł ó w n e g o . I m i t a c j a t a

o d b y w a s i ę w p e w n y c h o d s t ę p a c h czasu, z a w s z e p r z y w e j ­
ś c i u j a k i e g o ś c h a r a k t e r y s t y c z n e g o m o t y w u .

U w a g a : W oparciu o p o d a n e przykłady należy ć w i c z y ć imitację dwu­

g ł o s o w ą j e d n o c z e ś n i e z gatunkami w kontrapunkcie trzygłosowym.

3 1

K O N T R A P U N K T T R Z Y G Ł O S O W Y

G a t u n e k I

R e g u ł y :

1 . M o ż l i w e s ą n a s t ę p u j ą c e w s p ó ł b r z m i e n i a h a r m o n i c z n e :

t r ó j d ź w i ę k i d u r o w y i m o l o w y z d ź w i ę k i e m p o d s t a w o w y m
w b a s i e o r a z a k o r d y s e k s t o w e n a w s z y s t k i c h s t o p n i a c h ga­
m y . H a r m o n i e t e m a j ą z a s t o s o w a n i e r ó w n i e ż w w s z y s t k i c h
n a s t ę p n y c h g a t u n k a c h .

2 . Z a s a d y p r o w a d z e n i a g ł o s ó w u n i e m o ż l i w i a j ą c z ę s t o

z a s t o s o w a n i e p e ł n y c h t r ó j d ź w i ę k ó w i a k o r d ó w s e k s t o w y c h ;
w ó w c z a s n a w s z y s t k i c h s t o p n i a c h g a m y , z w y j ą t k i e m s t o p ­
n i a V I I , m o g ą w y s t ą p i ć n a s t ę p u j ą c e w s p ó ł b r z m i e n i a :

3 . N i e d o p u s z c z a l n e s ą a k o r d y k w a r t s e k s t o w e ( | ) .

4 . O b o w i ą z u j ą n a s t ę p u j ą c e s c h e m a t y k a d e n c y j n e :

3 2

5 . R e g u ł y s c h e m a t ó w k a d e n c y j n y c h :
a) G d y d ź w i ę k p r o w a d z ą c y w g ó r ę w y s t ę p u j e w g ł o s i e

t r z e c i m , w t e d y g ł o s n i e z a w i e r a j ą c y d ź w i ę k u p r o w a d z ą ­
c e g o w d ó ł p o z o s t a j e n a k w i n c i e l u b p r z e c h o d z i w d ó ł n a
t e r c j ę ( p r z y k ł a d y c, d, e, f, g).

b) G d y d ź w i ę k p r o w a d z ą c y w d ó ł w y s t ę p u j e w g ł o s i e

t r z e c i m , m o ż n a z a s t o s o w a ć t y l k o a k o r d s e k s t o w y V I I s t o p ­
n i a ( p r z y k ł a d y h , i , j , k ) .

c) W k a d e n c j i f r y g i j s k i e j w s z y s t k i e g ł o s y p o s t ę p u j ą k r o ­

k a m i s e k u n d o w y m i ( p r z y k ł a d y 1, m, n ,o).

6 . R u c h p r z e c i w n y i b o c z n y p o w i n i e n p r z e w a ż a ć ; r u c h

r ó w n o l e g ł y m o ż l i w y j e s t t y l k o w a k o r d a c h s e k s t o w y c h

( n a j w y ż e j 3 l u b 4 a k o r d y s e k s t o w e w d ó ł ) .

Ć w i c z e n i e 8

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w I g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

t r z y g ł o s o w e g o :

a) c. f. w g ł o s i e p i e r w s z y m ,

b) c. f. w g ł o s i e d r u g i m ,
c) c. f. w g ł o s i e t r z e c i m .
2. O p r a c o w a ć d w i e i m i t a c j e d w u g ł o s o w e w i n w e r s j i :

a) w d o w o l n y m i n t e r w a l e d o l n y m ,
b) w d o w o l n y m i n t e r w a l e g ó r n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

W s z y s t k i e z a g a d n i e n i a r o b o c z e p o r u s z o n e w z w i ą z k u

z ć w i c z e n i a m i w k o n t r a p u n k c i e d w u g ł o s o w y m są a k t u a l n e
z a r ó w n o w k o n t r a p u n k c i e t r z y g ł o s o w y m , j a k i c z t e r o g ł o ­
s o w y m . J e ś l i w d a l s z e j p r a c y w y ł o n i ą się n o w e p r o b l e m y
a l b o z a j d z i e p o t r z e b a d o k o n a n i a p e w n y c h u z u p e ł n i e ń , n a ­
s t ą p i t o n a o d p o w i e d n i m m i e j s c u w r a d a c h i w s k a z ó w k a c h .

W z o r y ć w i c z e n i a 8/1 (c. f . n r 2 )

* Ruch boczny można z a s t o s o w a ć na początku lub w kadencji; jest on nie­

kiedy konieczny przy w i ę k s z y c h krokach c. f.

8/2. W z o r y i m i t a c j i d w u g ł o s o w e j w i n w e r s j i p o d a n o

w p r z y k ł a d a c h 3 i 4.

G a t u n e k II

R e g u ł y :

1 . Z d w ó c h g ł o s ó w k o n t r a p u n k t u j ą c y c h j e d e n r y t m i z o -

w a n y j e s t c a ł y m i n u t a m i (jak c . f.), d r u g i p ó ł n u t a m i . O b o ­
w i ą z u j ą w s z y s t k i e r e g u ł y I I g a t u n k u k o n t r a p u n k t u d w u ­
g ł o s o w e g o .

2 . J e ś l i n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u u t w o r z e n i e p e ł n e g o t r ó j -

d ź w i ę k u j e s t n i e m o ż l i w e , b r a k u j ą c y d ź w i ę k n a l e ż y w p r o ­
w a d z i ć n a s ł a b e j c z ę ś c i .

3 . Z e w z g l ę d u n a d o b r e p r o w a d z e n i e g ł o s ó w k o n i e c z n e

j e s t n i e r a z o d c h y l e n i e o d p o w y ż s z e j r e g u ł y .

3 4

4 . O b o w i ą z u j ą n a s t ę p u j ą c e s c h e m a t y k a d e n c y j n e :

W k a d e n c j i m o ż e w y s t ą p i ć z a m i a s t d w ó c h n u t j e d n a n u t a

w z g l ę d n i e s y n k o p a .

Ć w i c z e n i e 9
1. D o w o l n y c.f. o p r a c o w a ć w II g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

t r z y g ł o s o w e g o :

a) c. f. w g ł o s i e p i e r w s z y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d r u g i m ,
c) c. f. w g ł o s i e t r z e c i m .
2 . O p r a c o w a ć d w i e i m i t a c j e d w u g ł o s o w e :
a) i m i t a c j ę w a u g m e n t a c j i ,

b) i m i t a c j ę w d y m i n u c j i .

W z o r y ć w i c z e n i a 9/1 (c.f. n r 11)

a)

9/2. W z o r y i m i t a c j i d w u g ł o s o w e j w a u g m e n t a c j i i d y ­

m i n u c j i p o d a n o w p r z y k ł a d a c h 5 i 6.

3*

3 5

Gatunek III

R e g u ł y :

O b o w i ą z u j ą p r z e d e w s z y s t k i m r e g u ł y III g a t u n k u k o n t r a ­

p u n k t u d w u g ł o s o w e g o o r a z p o n i ż s z e :

1 . N a p i e r w s z e j c z ę ś c i t a k t u n a l e ż y z a s t o s o w a ć p e ł n y

t r ó j d ź w i ę k l u b a k o r d s e k s t o w y ; j e ś l i t o j e s t n i e m o ż l i w e ,
n a t r z e c i e j c z ę ś c i t a k t u p o w i n i e n w y s t ą p i ć p e ł n y a k o r d .

2 . N a t r z e c i e j c z ę ś c i t a k t u m o ż n a w p r o w a d z i ć d y s o n a n s

p r z e j ś c i o w y (jak w k o n t r a p u n k c i e d w u g ł o s o w y m ) j a k o

o s t r e p r z e j ś c i e p o m i ę d z y d w o m a k o n s o n a n s a m i .

3 . D o z w o l o n y j e s t d y s o n u j ą c y d ź w i ę k z a m i e n n y n a s ł a ­

b e j c z ę ś c i t a k t u .

4 . N o t a c a m b i a t a m o ż e b y ć z a s t o s o w a n a w n a s t ę p u j ą c y

s p o s ó b :

5 . O b o w i ą z u j ą n a s t ę p u j ą c e s c h e m a t y k a d e n c y j n e :

36

U w a g a : W s z y s t k i e schematy kadencyjne należy dokładnie zapamiętać.

Tworzenie innych schematów jest niedopuszczalne; możliwe są tylko nieznaczne
odchylenia od ustalonych w z o r ó w w stylu polifonicznym.

Ć w i c z e n i e 1 0

1. D o w o l n y c.f. o p r a c o w a ć w III g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

t r z y g ł o s o w e g o :

a) c. f. w g ł o s i e p i e r w s z y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d r u g i m ,
c) c. f. w g ł o s i e t r z e c i m .

2 . O p r a c o w a ć d w i e d w u g ł o s o w e i m i t a c j e p e r i o d y c z n e :
a) w d o w o l n y m i n t e r w a l e d o l n y m ,
b) w d o w o l n y m i n t e r w a l e g ó r n y m .

W z o r y ć w i c z e n i a 10/1 (c.f. n r 11)

U w a g a : W tonacjach m o l o w y c h stosuje się moll melodyczne. Zakończyć

można trójdźwiękiem durowym.

10/2. W z o r y d w u g ł o s o w e j i m i t a c j i p e r i o d y c z n e j p o d a n o

w p r z y k ł a d a c h 7 a i b.

37

d a t u n e k I V

P r z y z a s t o s o w a n i u s y n k o p n a l e ż y z w r ó c i ć u w a g ą :
a ) c z y o b a g ł o s y g ó r n e t w o r z ą z b a s e m d y s o n a n s , k o n -

s o n u j ą c m i ę d z y sobą, l u b

b ) c z y o b a g ł o s y g ó r n e t w o r z ą z b a s e m k o n s o n a n s , d y -

s o n u j ą c m i ę d z y sobą.

1. S e k u n d z i e w b a s i e d y s o n u j ą c e j z j e d n y m z g ł o s ó w

g ó r n y c h t o w a r z y s z y j e j k w a r t a , k w i n t a l u b n o n a ( o k t a w a

p o m i ę d z y g ł o s a m i g ó r n y m i ) .

2. K w a r c i e w j e d n y m z g ł o s ó w g ó r n y c h d y s o n u j ą c e j

z b a s e m t o w a r z y s z y w p o z o s t a ł y m g ł o s i e k w i n t a l u b s e k s t a

( w y j ą t k o w o o k t a w a ) .

3 . S e p t y m i e d y s o n u j ą c e j z b a s e m t o w a r z y s z y t e r c j a

w s t o s u n k u d o b a s u ; p o r o z w i ą z a n i u s e p t y m y p o w s t a j e
a k o r d s e k s t o w y . S e p t y m i e m o ż e t e ż t o w a r z y s z y ć o k t a w a .

3 8

a) b) c)

4 . S e p t y m i e d y s o n u j ą c e j z b a s e m m o ż e t o w a r z y s z y ć

k w i n t a w s t o s u n k u d o b a s u ; p o r o z w i ą z a n i u s e p t y m y p o ­
w s t a j e a k o r d k w i n t s e k s t o w y ( n o w y d y s o n a n s ) , w y m a g a ­
j ą c y d a l s z e g o r o z w i ą z a n i a .

U w a g a : Praktyczne z a s t o s o w a n i e tego problemu może wystąpić dopiero

w imitacji.

5 . N o n i e , p r z y g o t o w a n e j d e c y m ą l u b i n n y m i n t e r w a ł e m ,

t o w a r z y s z y t e r c j a w s t o s u n k u d o b a s u .

Z p o w y ż s z y c h p r z y k ł a d ó w w y n i k a n a s t ę p u j ą c a r e g u ł a

g ł ó w n a : D y s o n a n s p o m i ę d z y b a s e m a j e d n y m z g ł o s ó w
g ó r n y c h m u s i z o s t a ć r o z w i ą z a n y k r o k i e m s e k u n d o w y m
w d ó ł . W w s z y s t k i c h t y c h w y p a d k a c h p o r o z w i ą z a n i u d y ­
s o n a n s u m u s i p o w s t a ć t r ó j d ź w i ę k p e ł n y l u b n i e p e ł n y a l b o
t e ż a k o r d s e k s t o w y (jak w I g a t u n k u k o n t r a p u n k t u t r z y -

g ł o s o w e g o ) .

3 9

K o m p l i k a c j e p r z y r o z w i ą z y w a n i u d y s o n a n s ó w

Z r o z w i ą z a ń o p ó ź n i e ń d y s o n u j ą c y c h w y n i k a j ą n i e k i e d y

n o w e d y s o n a n s e , w y m a g a j ą c e d a l s z y c h r o z w i ą z a ń . A c z k o l ­
w i e k t a k i e w y p a d k i n i e m a j ą z a s t o s o w a n i a w g a t u n k u IV,
t r z e b a j e t u t a j o m ó w i ć z e w z g l ę d u n a z w i ą z e k z a g a d n i e ń .

W a k o r d z i e k w i n t s e k s t o w y m d y s o n u j ą d w a g ł o s y g ó r n e

m i ę d z y sobą, t w o r z ą c j e d n a k z b a s e m k o n s o n a n s e . Rozwią­
z a n i e d y s o n a n s u p o m i ę d z y g ł o s a m i g ó r n y m i d a j e w r e z u l ­

t a c i e n o w y d y s o n a n s w p o s t a c i a k o r d u k w a r t s e k s t o w e g o .
D o p i e r o g d y b a s p r z e j d z i e k r o k i e m s e k u n d o w y m w g ó r ę ,

p o w s t a j e t r ó j d ź w i ę k p o d s t a w o w y .

K w a r t ę u w a ż a m y z a s a d n i c z o z a d y s o n a n s ( r o z w i ą z u j ą c y

się n a t e r c j ę ) ; p r z y z a t r z y m a n y m b a s i e ( n u t a p e d a ł o w a
w k a d e n c j i ) m o ż n a j ą t r a k t o w a ć j a k o k o n s o n a n s , w p r o w a ­
d z a j ą c j ą n a s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u k r o k i e m s e k u n d o w y m
w g ó r ę l u b w d ó ł , p o c z y m n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u p o ­
w s t a j e d y s o n a n s , r o z w i ą z u j ą c y się n a s ł a b e j części. K w a r t a
p r z y g o t o w u j e się w i ę c t u t a j s a m a p r z e z się.

Ć w i c z e n i e 1 1

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w IV g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

t r z y g ł o s o w e g o :

a) c. f. w g ł o s i e p i e r w s z y m ,
b) c. f. w g ł o s i e d r u g i m ,
c) c. f. w g ł o s i e t r z e c i m .

2 . O p r a c o w a ć w e d ł u g w ł a s n e g o p o m y s ł u d w i e d o w o l n e

i m i t a c j e d w u g ł o s o w e .

4 0

* Rozłożony trójdźwięk nie budzi w tym wypadku żadnych zastrzeżeń, gdyż

występuje tuż przed kadencją i na tle kroków s e k u n d o w y c h w pozostałych

głosach, a j e g o dźwięki należą do różnych funkcji harmonicznych.

Ć w i c z e n i e 1 2

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć z j e d n o c z e s n y m z a s t o s o w a ­

n i e m g a t u n k u III i IV.

2 . W y k o n y w a ć d a l s z e ć w i c z e n i a z z a k r e s u i m i t a c j i d w u ­

g ł o s o w e j ( i m i t a c j e d w u g ł o s o w e p i s a ć w e d ł u g w ł a s n e g o p o ­

m y s ł u ) .

W z ó r ć w i c z e n i a 12/1 (c. f . n r 8 )

41

G a t u n e k V

W z ó r ć w i c z e n i a 13/1 (c. f . n r 8 )

Ć w i c z e n i e 1 4
D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w V g a t u n k u k o n t r a p u n k t u t r z y ­

g ł o s o w e g o (c. f. w k a ż d y m z t r z e c h g ł o s ó w , f l o r i d u s z a w s z e

w d w ó c h g ł o s a c h k o n t r a p u n k t u j ą c y c h ) .

W z ó r ć w i c z e n i a 1 4 (c. f . n r 4 )

Ć w i c z e n i e 1 5

W y k o n a ć t r z y ć w i c z e n i a z z a s t o s o w a n i e m k o n t r a p u n k t u

f l o r i d u s w w s z y s t k i c h t r z e c h g ł o s a c h j e d n o c z e ś n i e .

W z ó r ć w i c z e n i a 1 5

4 2

W t y m g a t u n k u n a l e ż y p r z e s t r z e g a ć w s z y s t k i c h d o t y c h ­

c z a s p o z n a n y c h r e g u ł .

Ć w i c z e n i e 1 3

1. D o w o l n y c.f. o p r a c o w a ć w V g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

t r z y g ł o s o w e g o . C. f. i k o n t r a p u n k t f l o r i d u s n a l e ż y z a s t o ­

s o w a ć w k a ż d y m z t r z e c h g ł o s ó w .

2 . O p r a c o w a ć d o w o l n ą i m i t a c j ę d w u g ł o s o w ą .

Imitacja t r z y g ł o s o w a

W s z y s t k i e p o z n a n e r o d z a j e i m i t a c j i m a j ą z a s t o s o w a n i e

w k o n t r a p u n k c i e t r z y - i c z t e r o g ł o s o w y m . S p o s o b y w p r o ­

w a d z a n i a g ł o s ó w i m i t u j ą c y c h s ą t a k i e s a m e j a k w i m i t a c j i
d w u g ł o s o w e j ( t e m a t w c h o d z i n a s ł a b e j l u b n a m o c n e j czę­

ś c i t a k t u ) . O s i ą g n i ę c i e d o b r e g o b r z m i e n i a z a d a n i a w y m a ­

ga — o p r ó c z p e w n y c h u z d o l n i e ń t w ó r c z y c h •— p r z e s t r z e ­
g a n i a p r a w i d ł o w o ś c i t e c h n i c z n e j . P o l e g a o n a n a : a ) ści­
s ł y m z a c h o w a n i u r e g u ł d o t y c z ą c y c h w s p ó ł b r z m i e ń h a r m o ­

n i c z n y c h i t r a k t o w a n i a d y s o n a n s ó w , b ) s t o s o w a n i u z a s a d
r o z w ó j o w o ś c i i p ł y n n o ś c i linii ( p u n k t y d y s t y n k c y j n e i p u n k t
k u l m i n a c y j n y w w s z y s t k i c h g ł o s a c h ) i c) w y p r a c o w a n i u
o d p o w i e d n i e g o p r z e b i e g u h a r m o n i c z n e g o . W i m i t a c j a c h ,
w k t ó r y c h n i e w y s t ę p u j e c. f., p o d ł o ż e h a r m o n i c z n e o p r a ­
c o w u j e m y w e d ł u g w ł a s n e g o p o m y s ł u i z g o d n i e z z a s a d a m i

h a r m o n i i f u n k c y j n e j ( a k o r d y p o d s t a w o w e i s e k s t o w e d a n e j
t o n a c j i s y s t e m u d u r - m o l l ) l u b h a r m o n i i s y s t e m u m o d a l n e -

go ( m o ż l i w o ś ć p o ł ą c z e n i a s t o p n i a V z I V ) .

K o l e j n o ś ć w e j ś c i a g ł o s ó w m o ż e b y ć r ó ż n a , n p . : s o p r a n ,

alt, t e n o r (bas); t e n o r , alt, s o p r a n ; alt, s o p r a n , t e n o r (bas)
itd. I m i t a c j a w p o s z c z e g ó l n y c h g ł o s a c h m o ż e p r z e b i e g a ć
w r ó ż n y c h i n t e r w a ł a c h , l e c z z a w s z e t a k , a ż e b y u k ł a d g ł o ­
s ó w n i e b y ł z b y t r o z l e g ł y .

Przykłady swobodnej imitacji trzygłosowej

8 K o l e j n o ś ć w e j ś c i a g ł o s ó w : s o p r a n , alt, t e n o r — w od­
s t ę p a c h t e r c j o w y c h w d ó ł . G ł o s y i m i t u j ą c e w c h o d z ą p o
p a u z i e n a k o n s o n a n s i e i n a t l e d ł u ż s z e j w a r t o ś c i r y t m i c z ­
n e j g ł o s u p o p r z e d n i e g o .

4 3

9 K o l e j n o ś ć w e j ś c i a g ł o s ó w : b a s , alt (w g ó r n e j k w i n c i e ) ,

s o p r a n ( w g ó r n e j k w a r c i e w s t o s u n k u d o a l t u ) . G ł o s y i m i t u ­
j ą c e w c h o d z ą n a m o c n y c h c z ę ś c i a c h t a k t ó w , n a p r z y g o t o ­

w a n y m d y s o n a n s i e .

1 0 K o l e j n o ś ć g ł o s ó w : t e n o r , a l t ( w g ó r n e j k w i n c i e n a

p r z y g o t o w a n y m d y s o n a n s i e ) , s o p r a n ( w g ó r n e j k w a r c i e
w s t o s u n k u d o a l t u , n a k o n s o n a n s i e ) .

1 1 K o l e j n o ś ć g ł o s ó w : alt, s o p r a n ( w g ó r n e j k w i n c i e , n a

p r z y g o t o w a n y m d y s o n a n s i e w h-moll), b a s ( w d o l n e j o k t a ­
w i e w s t o s u n k u do a l t u ) .

12 C. f. nr 9 w g ł o s i e t r z e c i m s t a n o w i o p a r c i e d l a i m i t a c j i

d w u g ł o s o w e j . T e m a t ( m o t y w ) i m i t a c j i w c h o d z i p o p a u z i e

ć w i e r ć n u t o w e j .

44

U w a g i o g ó l n e d o ć w i c z e ń
z z a k r e s u imitacji t r z y g ł o s o w e j

W k o n t r a p u n k c i e w s z y s t k i e g ł o s y m u s z ą b y ć m e l o d y c z ­

n i e a k t y w n e , r y t m i c z n i e s a m o i s t n e . Z e s p l o t u g ł o s ó w w y ­
n i k a j ą w s p ó ł b r z m i e n i a h a r m o n i c z n e , k t ó r e n i e s ą a k o r d a m i

b u d o w a n y m i w e d ł u g u s t a l o n y c h z a s a d , j a k b y w a w h a r m o ­
n i i . W s k a z u j e n a t o n p . d o w o l n o ś ć o p u s z c z a n i a l u b z d w a -
j a n i a s k ł a d n i k ó w t r ó j d ź w i ą k ó w i a k o r d ó w s e k s t o w y c h n a
p o s z c z e g ó l n y c h s t o p n i a c h .

J e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h c z y n n i k ó w p o l i f o n i i j e s t t e c h ­

n i k a i m i t a c y j n a . O p a n o w a n i e j e j s t a n o w i g ł ó w n y c e l n a u k i

k o n t r a p u n k t u . Ć w i c z e n i a z z a k r e s u i m i t a c j i t r z y g ł o s o w e j
b ę d ą p r z e r a b i a n e r ó w n o l e g l e z g a t u n k a m i k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o .

4 5

13 C. f. nr 6. G ł o s y i m i t u j ą c e t w o r z ą w s t ą p , po k t ó r y m
w c h o d z i c. f. w t e n o r z e .

W p r z y k ł a d a c h 8 — 13, k t ó r e m a j ą p o s ł u ż y ć j a k o w z o r y

ć w i c z e ń , w y s t ę p u j ą i m i t a c j e w r ó ż n y c h i n t e r w a ł a c h gór­
n y c h i d o l n y c h . T r z e b a t u j e s z c z e z w r ó c i ć u w a g ę n a imi­
t a c j ę r e a l n ą i t o n a l n ą ( p r z y k ł a d y 9, 10, 11). G d y g ł o s imi­
t u j ą c y w y s t ę p u j e w g ó r n e j k w i n c i e i z a c h o w u j e ś c i ś l e w i e l ­
k o ś c i k r o k ó w m e l o d y c z n y c h t e m a t u , c o p o w o d u j e w k r o c z e ­
n i e d o t o n a c j i d o m i n a n t y ( m o d u l a c j a ) , m ó w i m y o i m i t a ­
c j i r e a l n e j ( p r z y k ł a d 11). W i m i t a c j i t o n a l n e j
z m i e n i a m y w i e l k o ś c i n i e k t ó r y c h k r o k ó w m e l o d y c z n y c h t e ­

m a t u , a b y p o z o s t a ć w t o n a c j i g ł ó w n e j ( p r z y k ł a d y 9, 10).
I m i t a c j e r e a l n e i t o n a l n e w y s t ę p u j ą w k w a r c i e i k w i n c i e ,
c o o d p o w i a d a s t o s u n k o w i t o n i k i d o d o m i n a n t y i d o m i n a n t y
d o t o n i k i . W o b r ę b i e j e d n e g o u t w o r u m u z y c z n e g o m o g ą
w y s t ą p i ć w s z y s t k i e o d m i a n y i m i t a c j i o b o k s i e b i e . Z a g a d ­
n i e n i e t o b ę d z i e m y o p r a c o w y w a ć w ć w i c z e n i a c h p r a k t y c z ­
n y c h k o ń c o w e g o e t a p u n a u k i k o n t r a p u n k t u .

K O N T R A P U N K T C Z T E R O G Ł O S O W Y

G a t u n e k I

R e g u ł y :

1 . N a p o c z ą t k u p o w i n i e n w y s t ą p i ć p e ł n y t r ó j d ź w i ę k ; z e

w z g l ę d u n a ś p i e w n e p r o w a d z e n i e g ł o s ó w w n a s t ę p n y c h
t a k t a c h m o ż n a r o z p o c z ą ć n i e p e ł n y m t r ó j d ź w i ę k i e m .

2 . J a k o w s p ó ł b r z m i e n i a h a r m o n i c z n e s t o s u j e s i ę t r ó j -

d ź w i ę k i i a k o r d y s e k s t o w e p e ł n e i n i e p e ł n e ; z d w a j a n i e i c h

c z ę ś c i s k ł a d o w y c h r e a l i z o w a n e j e s t d o w o l n i e , m u s i o n o j e d ­

n a k z a w s z e w y n i k a ć z t r o s k i o d o b r e p r o w a d z e n i e g ł o s ó w .

3 . N a l e ż y u n i k a ć z b y t r o z l e g ł e g o i z b y t s k u p i o n e g o u k ł a ­

d u g ł o s ó w ( z w ł a s z c z a w s k a l i n a j n i ż s z e j ) .

4 . K r z y ż o w a n i e g ł o s ó w m o ż l i w e j e s t t y l k o w g ł o s a c h

g ó r n y c h .

4 6

5 . U k r y t e o k t a w y i k w i n t y ( t a k ż e p r y m y ) s ą d o p u s z c z a l ­

n e m i ę d z y g ł o s a m i ś r o d k o w y m i o r a z p o m i ę d z y j e d n y m g ł o ­

s e m s k r a j n y m a j e d n y m g ł o s e m ś r o d k o w y m .

6 . U k r y t e k w i n t y , w k t ó r y c h g ł o s g ó r n y p o r u s z a się k r o ­

k i e m s e k u n d o w y m , s ą z a w s z e d o p u s z c z a l n e (niem. H o r n -

q u i n t e n — f a n f a r y m y ś l i w s k i e ) .

7 . W s k r a j n y c h g ł o s a c h n a l e ż y u n i k a ć p r z e j ś c i a r u c h e m

p r o s t y m n a o k t a w ę l u b k w i n t ę , g d y ż p o w s t a j ą w t e d y n i e ­
d o z w o l o n e u k r y t e p a r a l e l e (8 i 5).

8 . O b o w i ą z u j ą n a s t ę p u j ą c e s c h e m a t y k a d e n c y j n e (V—I):

U w a g a : Kadencje V—I występują naturalnie również w tonacjach molo­

w y c h (w k o ń c o w y m akordzie tonicznym można w ó w c z a s wprowadzić tercję
wielką).

4 7

Ć w i c z e n i e 1 6

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w I g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (c. f. w y s t ą p i k o l e j n o w s o p r a n i e , a l c i e ,
t e n o r z e i b a s i e ) .

2 . I m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą o p r a c o w a ć w e d ł u g w z o r u 8 .

W z o r y ć w i c z e n i a 16/1 (c. f . n r 8 )

G a t u n e k II

R e g u ł y :

1 . A k o r d n i e p e ł n y n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u n a l e ż y w m i a ­

r ę m o ż n o ś c i u z u p e ł n i ć n a s ł a b e j c z ę ś c i .

2 . G ł o s k o n t r a p u n k t u j ą c y w p ó ł n u t a c h p r o w a d z i m y n i e ­

k i e d y z k o n i e c z n o ś c i p o r o z ł o ż o n y m t r ó j d ź w i ę k u .

3 . G ł o s k o n t r a p u n k t u j ą c y w p ó ł n u t a c h m o ż e w e j ś ć p o

p a u z i e .

4 . U k r y t e k w i n t y i o k t a w y m o ż n a t r a k t o w a ć s w o b o d n i e j

a n i ż e l i w k o n t r a p u n k c i e d w u - i t r z y g ł o s o w y m .

5 . W k a d e n c j i m o ż n a d a ć j e d n ą n u t ę z a m i a s t d w ó c h l u b

s y n k o p ę .

Ć w i c z e n i e 1 7

1. D o w o l n y c.f. o p r a c o w a ć w II g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (c. f. w s o p r a n i e , a l c i e , t e n o r z e i b a s i e ) .

2 . O p r a c o w a ć i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą w e d ł u g w z o r u 9 .

48

k.3

G a t u n e k III

R e g u ł y :

1 . N a p i e r w s z e j i t r z e c i e j c z ę ś c i t a k t u p o w i n i e n w y s t ą ­

p i ć p e ł n y t r ó j d ź w i ę k , l e c z z e w z g l ę d u n a ś p i e w n e p r o w a ­
d z e n i e g ł o s ó w m o ż n a o d t e j z a s a d y o d s t ą p i ć .

2 . P o z a t y m o b o w i ą z u j ą r e g u ł y j a k w III g a t u n k u k o n t r a ­

p u n k t u d w u - i t r z y g ł o s o w e g o .

Ć w i c z e n i e 1 8

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w III g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (c. f. w s o p r a n i e , a l c i e , t e n o r z e i b a s i e ) .

2 . O p r a c o w a ć i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą w e d ł u g w z o r u 10.

Kontrapunkt — 4

4 9

G a t u n e k I V

R e g u ł y :

1 . W k a ż d y m t a k c i e p o w i n i e n w y s t ą p i ć p e ł n y a k o r d n a

m o c n e j l u b n a s ł a b e j c z ę ś c i .

2 . D y s o n a n s n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u p o m i ę d z y j e d n y m

z g ł o s ó w g ó r n y c h a b a s e m n a l e ż y s t o s o w a ć w s p o s ó b n a ­
s t ę p u j ą c y :

3 . P r z y r o z w i ą z a n i u d y s o n a n s u k r o k i e m s e k u n d o w y m

w d ó ł m o ż n a p o z o s t a ł e g ł o s y p r o w a d z i ć j e d n o c z e ś n i e n a
n o w y a k o r d l u b t e ż z a c h o w a ć t e n s a m a k o r d , z m i e n i a j ą c

j e g o p o z y c j ę l u b p r z e w r ó t .

5 0

W p o d a n y c h p r z y k ł a d a c h w y s t ę p u j ą d y s o n a n s e d w o j a ­

k i e g o r o d z a j u :

a ) o p ó ź n i e n i a r o z w i ą z u j ą c e się k r o k i e m s e k u n d o w y m

w d ó ł n a k o n s o n a n s n a l e ż ą c y d o n o w e g o a k o r d u ,

b ) c z ę ś c i s k ł a d o w e a k o r d ó w d y s o n u j ą c y c h (tj. a k o r d ó w

s e p t y m o w y c h ) .

Ć w i c z e n i e 1 9

1. D o w o l n y c.f. o p r a c o w a ć w IV g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (c. f. w s o p r a n i e , a l c i e , t e n o r z e i b a s i e ) .

2 . O p r a c o w a ć i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą w e d ł u g w z o r u 11.

W z o r y ć w i c z e n i a 19/1 (c. f . n r 5 )

4*

51

N u t a p e d a ł o w a

N u t ą p e d a ł o w ą (nutą o r g a n o w ą , n u t ą s t a ł ą ) n a z y w a m y

d ł u g o p r z e t r z y m a n y d ź w i ę k w g ł o s i e b a s o w y m ( e w e n t u a l ­

n i e w g ł o s a c h g ó r n y c h ) , n a d k t ó r y m r o z w i j a j ą się h a r m o ­
n i e k o n s o n u j ą c e i d y s o n u j ą c e , a k t ó r y w y s t ę p u j e z w ł a s z c z a
p o d k o n i e c u t w o r u ( n i e k i e d y n a p o c z ą t k u w e w s t ę p i e ) ,

z r e g u ł y n a d o m i n a n c i e l u b — p o k a d e n c j i — n a t o n i c e .
N a z w a „ n u t a p e d a ł o w a " p o c h o d z i s t ą d , ż e w m u z y c e o r g a ­
n o w e j p o w i e r z a się j ą r e j e s t r o m b a s o w y m w p e d a l e . Z n a ­
c z e n i e e s t e t y c z n e n u t y p e d a ł o w e j p o l e g a n a t y m , ż e w y ­
t w a r z a o n a s t a n n a p i ę c i a i w y c z e k i w a n i a w s k u t e k z n a c z ­
n e g o o p ó ź n i e n i a r o z w i ą z a n i a n a t o n i k ę .

P i e r w s z e w z m i a n k i o n u c i e p e d a ł o w e j z n a j d u j ą s i ę

w p r a c a c h t e o r e t y c z n y c h F r a n k a z K o l o n i i ( o k o ł o r. 1230).
A k o r d k w a r t s e k s t o w y n a d o m i n a n c i e m o ż n a p o j m o w a ć j a k o
j e j z a r o d e k . W m u z y c e l u d o w e j j e s t n u t a p e d a ł o w a zja­
w i s k i e m b a r d z o c z ę s t y m , w y n i k a j ą c y m z e s p e c y f i k i b u d o ­
w y i n s t r u m e n t ó w l u d o w y c h i s p o s o b u g r a n i a n a n i c h .

R e g u ł y :

1 . P o c z ą t e k i z a k o ń c z e n i e n u t y p e d a ł o w e j t w o r z ą a k o r d y

k o n s o n u j ą c e .

2 . G ł o s l e ż ą c y b e z p o ś r e d n i o n a d n u t ą p e d a ł o w ą s t a n o w i

t z w . b a s r e a l n y .

3 . N a n u c i e p e d a ł o w e j m o ż n a p r z e j ś ć z j e d n e g o d y s o ­

n a n s u n a i n n y d y s o n a n s .

dominanta tonika

4 . N u t a p e d a ł o w a m o ż e w y s t ą p i ć r ó w n i e ż p o k a d e n c j i

V — I n a t o n i c e j a k o o p a r c i e d l a k a d e n c j i p l a g a l n e j .

5 2

dominania tonika

Ć w i c z e n i e 2 0

1 . W e d ł u g p o p r z e d n i c h p r z y k ł a d ó w o p r a c o w a ć w r ó ż ­

n y c h t o n a c j a c h t r z y ć w i c z e n i a z z a s t o s o w a n i e m n u t y p e d a ­

ł o w e j .

2 . O p r a c o w a ć i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą w e d ł u g w z o r u 12.

G a t u n e k V

R e g u ł y :

1 . T r z y g ł o s y p o s t ę p u j ą w c a ł y c h n u t a c h , c z w a r t y m a

r ó ż n e w a r t o ś c i r y t m i c z n e (floridus).

2 . O b o w i ą z u j ą w s z y s t k i e d o t y c h c z a s p o z n a n e r e g u ł y .

Ć w i c z e n i e 2 1

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w V g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (c. f. w s o p r a n i e , a l c i e , t e n o r z e i b a s i e ;
f l o r i d u s p o w i n i e n w y s t ą p i ć n a p r z e m i a n w r ó ż n y c h g ł o ­
s a c h ) .

2 . O p r a c o w a ć i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą w e d ł u g w z o r u 13.

W z o r y ć w i c z e n i a 21/1 (c. f . n r 6 i 7 )

5 3

Ć w i c z e n i e 2 2

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w V g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (floridus w d w ó c h g ł o s a c h ) .

2 . O p r a c o w a ć d o w o l n ą i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą .

W z ó r ć w i c z e n i a 22/1 (c. f . n r 3 )

Ć w i c z e n i e 2 3

1. D o w o l n y c. f. o p r a c o w a ć w V g a t u n k u k o n t r a p u n k t u

c z t e r o g ł o s o w e g o (floridus w t r z e c h g ł o s a c h ) .

2 . O p r a c o w a ć d o w o l n ą i m i t a c j ę t r z y g ł o s o w ą .

54

* n u t a p e d a ł o w a na t o n i c e

Imitacja c z t e r o g ł o s o w a

Ć w i c z e n i a c z t e r o g ł o s o w e z z a s t o s o w a n i e m i m i t a c j i s w o ­

b o d n e j s t a n o w i ą s y n t e z ę w s z y s t k i c h d o t y c h c z a s z d o b y t y c h
w i a d o m o ś c i i u m i e j ę t n o ś c i z z a k r e s u k o n t r a p u n k t u p o j e ­
d y n c z e g o . W s z y s t k i e p o z n a n e d o t ą d r e g u ł y , z a s a d y , r a d y
i w s k a z ó w k i m u s z ą b y ć j a k n a j ś c i ś l e j p r z e s t r z e g a n e . P o ­
d a n e w z o r y n a l e ż y p o c z ą t k o w o n a ś l a d o w a ć , p o t e m s t o p ­
n i o w o r e a l i z o w a ć w ł a s n e p o m y s ł y .

Ć w i c z e n i e 2 4

W e d ł u g p o n i ż s z y c h w z o r ó w o p r a c o w a ć d w i e i m i t a c j e

c z t e r o g ł o s o w e .

W z o r y ć w i c z e n i a 2 4

a ) T e m a t w s o p r a n i e w c h o d z i n a s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u ,

alt i m i t u j e go w d o l n e j s e k ś c i e , t e n o r w d o l n e j o k t a w i e ,
b a s w d o l n e j s e k ś c i e .

5 5

* nuta pedałowa

b ) T e m a t w t e n o r z e w c h o d z i n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u , alt

i m i t u j e go w g ó r n e j k w i n c i e , b a s w d o l n e j o k t a w i e , so­

p r a n w g ó r n e j o k t a w i e ( s w o b o d n e i m i t a c j e t o n a l n e ) .

* n u t a p e d a ł o w a

Ć w i c z e n i e 2 5

W e d ł u g p o n i ż s z y c h w z o r ó w o p r a c o w a ć d w i e i m i t a c j e

c z t e r o g ł o s o w e .

W z o r y ć w i c z e n i a 2 5

a ) T e m a t w a l c i e w c h o d z i n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u , so­

p r a n i m i t u j e g o w g ó r n e j k w i n c i e , b a s w d o l n e j o k t a w i e ,
t e n o r w g ó r n e j k w i n c i e ( s w o b o d n e i m i t a c j e t o n a l n e ) .

5 6

C a n t u s firmus w k o n t r a p u n k c i e c z t e r o g ł o s o w y m

z z a s t o s o w a n i e m imitacji

K o m p o z y t o r z y n i d e r l a n d z c y o p i e r a j ą s w e m s z e a c a p p e l l a

n a t e j s a m e j , s t a l e p o w r a c a j ą c e j m e l o d i i t e n o r u . J e s t t o
c a n t u s f i r m u s p o c h o d z ą c y c z ę s t o z c h o r a ł u g r e g o r i a ń s k i e g o .
S t a n o w i o n p o d ł o ż e d l a p r a c y i m i t a c y j n e j : i n n e g ł o s y czer­
pią z n i e g o m a t e r i a ł m o t y w i c z n y . W m s z a c h i m o t e t a c h m i ­
s t r z ó w n i d e r l a n d z k i c h s p o t y k a m y r ó w n i e ż t z w . f r a z ę o s t i n a -

t o w ą ( o p a r t ą z w y k l e n a p o c z ą t k o w y c h k r o k a c h m e l o ­
d y c z n y c h c h o r a ł u ) , k t ó r a w i j e się p o p r z e z k o n t r a p u n k -
t y c z n ą t k a n i n ę g ł o s ó w , w y s t ę p u j ą c n a c o r a z w y ż s z y c h l u b
n i ż s z y c h s t o p n i a c h . T e g o r o d z a j u ś r o d k i t e c h n i c z n e , w a ż n e
d l a j e d n o l i t o ś c i s t r u k t u r y f o r m a l n e j , l e c z k r ę p u j ą c e s w o ­
b o d n y r o z w ó j linii m e l o d y c z n y c h , d o p r o w a d z i ł y u k o m p o ­

z y t o r ó w n i d e r l a n d z k i c h d o n i e b y w a ł e g o w p r o s t r o z w i n i ę ­
c i a p o m y s ł o w o ś c i w z a k r e s i e t e c h n i k i i m i t a c y j n e j .

C a n t u s f i r m u s w p r o w a d z o n y d o ć w i c z e ń z z a s t o s o w a ­

n i e m i m i t a c j i u t r u d n i a w p r a w d z i e p r a c ę k o n t r a p u n k t y c z n ą ,

57

lecz z m u s z a d o b a r d z i e j i n t e n s y w n e g o m y ś l e n i a , c o p r z y ­
c z y n i się n i e w ą t p l i w i e d o u z y s k a n i a l e p s z y c h w y n i k ó w

n a u k i . Ć w i c z e n i a t e , s t a n o w i ą c e u k o r o n o w a n i e c a ł o r o c z n e j
p r a c y , n a l e ż y p r z e r a b i a ć j a k n a j s t a r a n n i e j .

Ć w i c z e n i e 2 6

W e d ł u g p o n i ż s z y c h w z o r ó w o p r a c o w a ć d o w o l n y c . f .

z z a s t o s o w a n i e m i m i t a c j i w t r z e c h g ł o s a c h .

W z o r y ć w i c z e n i a 2 6

a) C. f. w t e n o r z e . M o t y w i m i t a c j i o p a r t y j e s t na j e g o

p o c z ą t k o w y c h k r o k a c h m e l o d y c z n y c h i m i t o w a n y c h w r u ­
c h u p r o s t y m .

b) C. f. w t e n o r z e . M o t y w i m i t a c j i o p a r t y j e s t na j e g o

d w ó c h p i e r w s z y c h k r o k a c h m e l o d y c z n y c h w i n w e r s j i .

58

c) C. f. w b a s i e . M o t y w i m i t a c j i o p a r t y j e s t na j e g o p o ­

c z ą t k o w y c h k r o k a c h m e l o d y c z n y c h w i n w e r s j i .

5 9

KONTRAPUNKT PODWÓJNY

I WIELOKROTNY

Część 11

K O N T R A P U N K T P O D W Ó J N Y

P o o p a n o w a n i u k o n t r a p u n k t u p o j e d y n c z e g o m o ż n a b y

p r z y s t ą p i ć d o k o m p o n o w a n i a fug, w k t ó r y c h k o n t r a -
s u b i e k t — t j . g ł o s s t a n o w i ą c y d a l s z y c i ą g t e m a t u (dux)
i j e d n o c z e ś n i e k o n t r a p u n k t d o o d p o w i e d z i (comes), w y k o ­

r z y s t u j ą c y m o t y w y t e m a t u — b y ł b y w e k s p o z y c j i i w dal­

s z y c h p r z e p r o w a d z e n i a c h z a w s z e i n n y . P r z y o d p o w i e d n i c h
u z d o l n i e n i a c h m o ż n a j u ż n a t y m e t a p i e n a u k i t w o r z y ć d o ­
b r e , a n a w e t p i ę k n e fugi.

J e d n a k p r a k t y k a k o m p o z y t o r s k a w y k a z a ł a , ż e w i ę k s z ą

j e d n o l i t o ś ć fugi m o ż n a u z y s k a ć , g d y z k a ż d y m w e j ś c i e m
t e m a t u l u b o d p o w i e d z i p o j a w i się ( o b o j ę t n i e w k t ó r y m g ł o ­
sie) t e n s a m k o n t r a s u b i e k t , t j . g d y k o n t r a s u b i e k t z o s t a j e
z a c h o w a n y . W z w i ą z k u z t y m w y ł o n i ł a s i ę k o n i e c z n o ś ć
o p r a c o w a n i a w e k s p o z y c j i k o n t r a s u b i e k t u w r a z z o d p o w i e ­
dzią w t a k i m u k ł a d z i e , k t ó r y d o p u s z c z a ł b y p r z e s t a w i e n i e
o b y d w u g ł o s ó w : d o l n e g o w m i e j s c e g ó r n e g o , a g ó r n e g o
w m i e j s c e d o l n e g o . W t e n s p o s ó b p o w s t a ł n o w y ś r o d e k t e c h ­

n i k i k o n t r a p u n k t y c z n e j , z w a n y k o n t r a p u n k t e m p o ­

d w ó j n y m .

T e o r e t y c y o p r a c o w a l i r e g u ł y k o n t r a p u n k t u p o d w ó j n e g o ,

k t ó r y c h p r z e s t r z e g a n i e g w a r a n t u j e m o ż l i w o ś ć p r z e s t a w i e n i a

g ł o s ó w b e z n a r u s z e n i a p r a w i d ł o w o ś c i w s p ó ł b r z m i e ń . P r z e ­
s t a w i e n i e g ł o s ó w n a z y w a m y p r z e w r o t e m .

6 0

G ł o s g ó r n y z o s t a j e w t y m w y p a d k u p r z e r z u c o n y o o k t a ­

w ę w d ó ł ; u k ł a d d w ó c h g ł o s ó w u m o ż l i w i a j ą c y t a k i p r z e ­
w r ó t n a z y w a m y k o n t r a p u n k t e m p o d w ó j n y m w o k t a w i e .
W p r a k t y c e k o m p o z y t o r s k i e j w y s t ę p u j e n a j c z ę ś c i e j k o n t r a ­
p u n k t p o d w ó j n y w o k t a w i e , d e c y m i e i d u o d e c y m i e . M o ż l i ­
w y j e s t r ó w n i e ż k o n t r a p u n k t p o d w ó j n y w n o n i e , u n d e c y -

m i e , t e r c d e c y m i e i k w a r t d e c y m i e . P o n i e w a ż k o n t r a p u n k t
p o d w ó j n y w t y c h ż e i n t e r w a ł a c h w y m a g a r a c z e j s u c h e g o

w y l i c z e n i a n i ż i n w e n c j i t w ó r c z e j , b y w a w p r a k t y c e r z a d k o
s t o s o w a n y i n i e u w z g l ę d n i a m y go w n i n i e j s z y m p o d r ę c z ­
n i k u .

W s z y s t k i e przykłady, ćwiczenia i w z o r y ćwiczeń n o t o w a n e będą ze w z g l ę d ó w

praktycznych na trzech s y s t e m a c h liniowych, a mianowicie: ,,układ p i e r w o t n y "
dwugłosu na pierwszym i drugim, a ,.przewrót", uzyskany w wyniku przesta­
wienia głosu górnego o odpowiedni interwał (oktawę, d e c y m ę lub duodecymę)
w dół, na drugim i trzecim s y s t e m i e liniowym. Dla uproszczenia sprawy g ł o s
dolny ,,układu p i e r w o t n e g o " pozostaje w i ę c w miejscu, aczkolwiek mógłby być
przestawiony również o odpowiedni interwał w górę. Zapis m o ż e być doko­
nany również odwrotnie: ,,układ p i e r w o t n y " dwugłosu na drugim i trzecim,
a ,,przewrót" na pierwszym i drugim s y s t e m i e liniowym. Przy odczytywaniu
(przegrywaniu) bierze s i ę pod u w a g ę zawsze tylko dwa g ł o s y , które stanowią
albo ,.układ pierwotny", albo j e g o „przewrót".

K o n t r a p u n k t p o d w ó j n y w o k t a w i e

S p o ś r ó d w s z y s t k i c h r o d z a j ó w k o n t r a p u n k t u p o d w ó j n e g o

k o n t r a p u n k t p o d w ó j n y w o k t a w i e j e s t n a j p r o s t s z y i n a j ­

ł a t w i e j s z y w r e a l i z a c j i , g d y ż p r z e w r ó t w o k t a w i e n i e p o ­

w o d u j e z m i a n h a r m o n i c z n y c h , a n a z w y d ź w i ę k ó w p o z o ­

stają t e s a m e .

Z p r z e s t a w i e n i a g ł o s ó w w y n i k a j ą p r z e w r o t y w s z y s t k i c h

i n t e r w a ł ó w , j a k t o p r z e d s t a w i a n a s t ę p u j ą c y d w u s z e r e g licz­
b o w y :

R e g u ł y :

1 . O k t a w a l u b p r y m a m o ż e w y s t ą p i ć t y l k o n a p o c z ą t k u

( r a c z e j na s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u ) i w z a k o ń c z e n i u .

61

2 . K w i n t a d a j ą c a w p r z e w r o c i e k w a r t ę m o ż e w y s t ą p i ć

w p r z e j ś c i u j a k o d ź w i ę k z a m i e n n y i j a k o d y s o n a n s p r z y ­

g o t o w a n y . M o ż n a j ą p r z y g o t o w a ć p r y m ą , t e r c j ą , s e k s t ą l u b
o k t a w ą .

* Głos w c h o d z ą c y na m o c n e j części t a k t u m o ż e t w o r z y ć z g ł o s e m p o p r z e d ­

nim k w i n t ę p r z y g o t o w a n ą .

** S k o k k w i n t y na s ł a b e j części t a k t u w dół na k o n s o n a n s j e s t d o p u s z c z a l ­

n y (nota c a m b i a t a ) .

3 . S e k u n d ę , k w a r t ę i s e p t y m ę p r z y g o t o w u j e s i ę t a k j a k

w k o n t r a p u n k c i e p o j e d y n c z y m , l e c z n i e k w i n t ą (por.
p u n k t 2).

62

* P r z y g o t o w a n a k w a r t a w d o l n y m g ł o s i e na m o c n e j części t a k t u z rozwią­

z a n i e m na k w i n t ę . O d t ą d m o ż n a ją t a k s t o s o w a ć .

4 . N o n a n i e m a z a s t o s o w a n i a , g d y ż k r z y ż o w a n i e g ł o s ó w

j e s t n i e d o p u s z c z a l n e .

Ć w i c z e n i e 2 7

1. D o w o l n y c. f. z I c z ę ś c i p o d r ę c z n i k a o p r a c o w a ć w ga­

t u n k u f l o r i d u s z z a s t o s o w a n i e m k o n t r a p u n k t u p o d w ó j n e g o
w o k t a w i e .

2. O p r a c o w a ć i m i t a c j ę d w u g ł o s o w ą w k o n t r a p u n k c i e p o ­

d w ó j n y m w o k t a w i e .

R a d y i w s k a z ó w k i

1. W k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a w i e t r z e b a z w r ó ­

cić u w a g ę p r z e d e w s z y s t k i m n a k w i n t ę , k t ó r a w p r z e w r o ­
c i e d a j e k w a r t ę , p o d l e g a j ą c ą r e g u ł o m z n a n y m z k o n t r a ­
p u n k t u p o j e d y n c z e g o . R ó w n i e ż i o k t a w a j a k o m a k s y m a l n a
o d l e g ł o ś ć p o m i ę d z y g ł o s a m i w y m a g a i n n e g o t r a k t o w a n i a
a n i ż e l i w k o n t r a p u n k c i e p o j e d y n c z y m .

2 . Ć w i c z e n i a w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m n i e w n o s z ą

d o n a u k i k o n t r a p u n k t u c z e g o ś z u p e ł n i e n o w e g o . M a t e r i a ł
o p i e r a się n a d a l n a r e g u ł a c h i p r z e p i s a c h k o n t r a p u n k t u

p o j e d y n c z e g o , a n i e l i c z n e n o w e r e g u ł y s t a n o w i ą t y l k o

d a l s z e u d o s k o n a l a n i e t e c h n i k i k o n t r a p u n k t y c z n e j .

3 . R e g u ł y d w u g ł o s o w e g o k o n t r a p u n k t u p o j e d y n c z e g o m a ­

ją w i ę c w ć w i c z e n i u 27 w c a ł e j p e ł n i z a s t o s o w a n i e .

6 3

W z ó r ć w i c z e n i a 27/1

W z ó r ć w i c z e n i a 27/2

Kontrapunkt p o d w ó j n y w o k t a w i e
z t r z e c i m g ł o s e m d o p e ł n i a j ą c y m

D o d w ó c h g ł o s ó w w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a ­

w i e m o ż n a d o d a ć t r z e c i g ł o s s w o b o d n i e p r o w a d z o n y b e z
m o ż l i w o ś c i u d z i a ł u w p r z e w r o c i e . G ł o s t e n m o ż e w y s t ą p i ć

6 4

t y l k o w s o p r a n i e l u b w b a s i e . P r z y o d p o w i e d n i e j o d l e g ł o ­
ści o d d w u g ł o s u w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m d o p e ł n i a c z
m o ż e b y ć w y k o r z y s t a n y r ó w n i e ż p o d o k o n a n i u p r z e w r o t u .

Ć w i c z e n i e 2 8

U t w o r z y ć s w o b o d n ą i m i t a c j ę d w u g ł o s o w ą w k o n t r a ­

p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a w i e z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e

t r z e c i m .

W z ó r ć w i c z e n i a 2 8

Ć w i c z e n i e 2 9

D o p r z e w r o t u p o p r z e d n i e g o d w u g ł o s u w k o n t r a p u n k c i e

p o d w ó j n y m w o k t a w i e o p r a c o w a ć d o p e ł n i a c z w s o p r a n i e .

W z ó r ć w i c z e n i a 2 9

Kontrapunkt — 5

6 5

Kontrapunkt p o d w ó j n y w o k t a w i e
z d w o m a g ł o s a m i d o p e ł n i a j ą c y m i

Do d w u g ł o s u w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a w i e

m o ż n a d o d a ć d w a g ł o s y g ó r n e l u b d w a g ł o s y d o l n e a l b o
t e ż j e d e n głos g ó r n y i j e d e n d o l n y . T e d w a g ł o s y d o p e ł ­
n i a j ą c e n i e b i o r ą u d z i a ł u w p r z e w r o c i e .

T w o r z e n i e g ł o s ó w d o p e ł n i a j ą c y c h d o d w u g ł o s u w k o n ­

t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o ć w i c z e n i e
p r z y g o t o w a w c z e d o p ó ź n i e j s z y c h k o m p o z y c j i t r z y - i c z t e r o ­

g ł o s o w y c h , n p . i n w e n c j i i fugi.

Ć w i c z e n i e 3 0

W e d ł u g p o d a n y c h w z o r ó w d o d w u g ł o s u w k o n t r a p u n k c i e

p o d w ó j n y m w o k t a w i e o p r a c o w a ć :

a ) d w a g ó r n e g ł o s y d o p e ł n i a j ą c e ,
b ) d w a d o l n e g ł o s y d o p e ł n i a j ą c e ,
c ) j e d e n g ó r n y i j e d e n d o l n y g ł o s d o p e ł n i a j ą c y .

W z o r y ć w i c z e n i a 3 0

Ć w i c z e n i e 3 1

D o s w o b o d n e j i m i t a c j i d w u g ł o s o w e j w k o n t r a p u n k c i e

p o d w ó j n y m w o k t a w i e u t w o r z y ć d w a d o p e ł n i a c z e .

6 6

K a n o n

K a n o n j e s t t o f o r m a p o l i f o n i c z n a o p a r t a n a ś c i s ł e j imi­

t a c j i , w k t ó r e j d w a l u b w i ę c e j g ł o s ó w w y k o n u j e t ę s a m ą

m e l o d i ę w u s t a l o n y c h o d s t ę p a c h t a k t o w y c h . Z a l e ż n i e o d

i n t e r w a ł u , w j a k i m n a s t ę p u j e i m i t a c j a , r o z r ó ż n i a m y k a n o n y
w p r y m i e , o k t a w i e , s e k u n d z i e , k w a r c i e , k w i n c i e itd. O d ­

m i a n y k a n o n u p o w s t a j ą p r z e z w y d ł u ż e n i e l u b s k r ó c e n i e

(np. o p o ł o w ę ) w a r t o ś c i n u t w g ł o s i e i m i t u j ą c y m ( k a n o n

w a u g m e n t a c j i , k a n o n w d y m i n u c j i ) , p r z e z o d w r ó c e n i e
w s z y s t k i c h i n t e r w a ł ó w ( k a n o n w i n w e r s j i ) , a n a w e t p r z e z
w p r o w a d z e n i e d o g ł o s u i m i t u j ą c e g o m e l o d i i w p o s t ę p i e
w s t e c z n y m , t j . o d t y ł u d o p r z o d u ( k a n o n w r u c h u r a k a ) .

S t a r z y m i s t r z o w i e z a p i s y w a l i t e g o t y p u k o m p o z y c j ę j a k o

j e d e n g ł o s , a o b o w i ą z u j ą c e w n i e j s p o s o b y i m i t a c j i p o d a ­
w a l i w p r z e p i s i e . P r z e p i s y te n a z y w a n o k a n o n a m i (gr. k a-

n o n — p r z e p i s , r e g u ł a , p r a w o ) , s a m z a ś u t w ó r — r o t a ,
c a c c i a , fuga, c o n s e ą u e n z a . Z b i e g i e m c z a s u w y r a z k a n o n
p r z y j ą ł się j a k o o k r e ś l e n i e f o r m y m u z y c z n e j o p a r t e j n a

i m i t a c j i .

P r z y j ę t e d l a t e m a t ó w fugi ł a c i ń s k i e t e r m i n y d u x (wódz)

i c o m e s ( t o w a r z y s z ) s t o s o w a n o r ó w n i e ż w k a n o n i e ; g ł o s
p i e r w s z y z w a n o t e ż p r o p o s t a ( p o p r z e d n i k ) , g ł o s imitują­
cy — r i s p o s t a ( n a s t ę p n i k ) .

M i s t r z o w i e X V i X V I w i e k u d o p r o w a d z i l i f o r m ę k a n o n u

d o n a j w i ę k s z e g o r o z k w i t u . W a r t o p r z y t e j s p o s o b n o ś c i p o ­
w t ó r z y ć o d p o w i e d n i e r o z d z i a ł y h i s t o r i i m u z y k i .

K a n o n d w u g ł o s o w y w p r y m i e i w o k t a w i e

P r z y k ł a d y t a k i c h k a n o n ó w p o d a n e s ą j a k o w z o r y ćwi­

c z e n i a 32 i 33. Są to k a n o n y n a j ł a t w i e j s z e do z r o b i e n i a ,
l e c z p r z y . i c h t w o r z e n i u n a l e ż y u w z g l ę d n i a ć t e s a m e za­
s a d y , c o p r z y k a n o n a c h n a j b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y c h .

T a k w i ę c t e m a t m u s i w y k a z y w a ć j a k i ś c h a r a k t e r y s t y c z ­

n y m o t y w p o c z ą t k o w y . D o t e g o ż t e m a t u (dux), k t ó r y w y ­
s t ą p i w i n n y m g ł o s i e j a k o c o m e s , d o d a j e się k o n t r a p u n k t
z w a n y k o n t r a s u b i e k t e m . C o m e s i k o n t r a s u b i e k t m u s z ą b y ć
g ł o s a m i k o n t r a s t u j ą c y m i . K o n t r a s u b i e k t n a l e ż y w y p r a c o ­

w a ć p o d w z g l ę d e m m e l o d y c z n y m j a k n a j s t a r a n n i e j , t a k
a b y z p o s z c z e g ó l n y c h j e g o o d c i n k ó w , k t ó r e p r z e c h o d z ą

5*

67

k o l e j n o d o g ł o s u i m i t u j ą c e g o , p o w s t a ł a j e d n o l i t a , s t a l e roz­
w i j a j ą c a się l i n i a m e l o d y c z n a k a n o n u . O s t a t n i o d c i n e k k o n -

t r a s u b i e k t u m o ż e b y ć k o ń c o w y m g ł o s e m k o n t r a p u n k t u j ą ­
c y m , j u ż n i e i m i t o w a n y m w d r u g i m g ł o s i e . U z y s k u j e się
w t e n s p o s ó b k a n o n z z a k o ń c z e n i e m (np. w z o r y ć w i c z e n i a

33 a i b).

M o ż l i w y j e s t t e ż k a n o n b e z z a k o ń c z e n i a , n i e u s t a n n i e

w r a c a j ą c y d o p u n k t u w y j ś c i a ( k a n o n o k r ę ż n y — w z ó r ć w i ­
c z e n i a 32). Z a k o ń c z e n i e t a k i e g o k a n o n u m o ż e n a s t ą p i ć
w s k u t e k k o l e j n e g o w y ł ą c z a n i a s i ę g ł o s ó w p o w y k o n a n i u

c a ł e j m e l o d i i l u b t e ż w s k u t e k z a t r z y m a n i a g ł o s ó w n a u m ó ­
w i o n y c h d ź w i ę k a c h , o z n a c z o n y c h n p . f e r m a t ą .

Ć w i c z e n i e 3 2

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć d w u g ł o s o w y k a n o n

o k r ę ż n y w p r y m i e .

R a d y i w s k a z ó w k i

1. N a l e ż y d b a ć o ł a d n y r o z w ó j linii m e l o d y c z n e j k a ­

n o n u .

2 . W s k a z a n e jest, a b y w ć w i c z e n i a c h p o c z ą t k o w y c h t e ­

m a t w y p e ł n i a ł d w a t a k t y . I m m n i e j s z y j e s t o d s t ę p m i ę d z y

w e j ś c i e m g ł o s ó w ( p r o p o s t y i r i s p o s t y ) , t y m t r u d n i e j s z a j e s t
t e c h n i k a t w o r z e n i a k a n o n u .

3. K r z y ż o w a n i e g ł o s ó w w k a n o n i e d w u g ł o s o w y m w p r y ­

m i e j e s t z j a w i s k i e m n o r m a l n y m . W k a n o n i e d w u g ł o s o w y m
w o k t a w i e o b o w i ą z u j ą r e g u ł y k o n t r a p u n k t u p o d w ó j n e g o
w o k t a w i e , p r z y c z y m o d l e g ł o ś c i p o m i ę d z y g ł o s a m i m o g ą
s i ę p o w i ę k s z y ć o o k t a w ę .

W z ó r ć w i c z e n i a 3 2

Ć w i c z e n i e 3 3

W e d ł u g p o d a n y c h w z o r ó w u t w o r z y ć d w a k a n o n y d w u ­

g ł o s o w e w o k t a w i e :

a) d u x w g ł o s i e g ó r n y m , c o m e s w g ł o s i e d o l n y m ,
b) d u x w g ł o s i e d o l n y m , c o m e s w g ł o s i e g ó r n y m .

6 8

W z o r y ć w i c z e n i a 3 3

K o n t r a p u n k t p o d w ó j n y w d e c y m i e

P o z a k o n t r a p u n k t e m p o d w ó j n y m w o k t a w i e n a j w a ż n i e j ­

s z y i n a j c z ę ś c i e j s t o s o w a n y j e s t k o n t r a p u n k t p o d w ó j n y
w d e c y m i e .

Z m i a n ę i n t e r w a ł ó w w s k u t e k p r z e w r o t u w d e c y m i e p r z e d ­

s t a w i a n a s t ę p u j ą c y d w u s z e r e g l i c z b o w y :

R e g u ł y :

1 . P o w y ż s z y d w u s z e r e g l i c z b o w y w s k a z u j e , ż e p r o w a ­

d z e n i e g ł o s ó w w r ó w n o l e g ł y c h t e r c j a c h i s e k s t a c h j e s t
n i e d o p u s z c z a l n e , g d y ż w p r z e w r o c i e p o w s t a j ą z n i c h r ó ­
w n o l e g ł e o k t a w y i k w i n t y . Z a t e m m o ż l i w e j e s t t y l k o p r o ­
w a d z e n i e g ł o s ó w w r u c h u p r z e c i w n y m i b o c z n y m .

69

2 . N a l e ż y u n i k a ć r ó w n o l e g ł y c h d e c y m , g d y ż w p r z e w r o ­

c i e dają o n e r ó w n o l e g ł e p r y m y .

3 . S e k u n d ę p r z y g o t o w u j e się p r y m ą , n o n ę z a ś d e c y m ą .

K w a r t ę i s e p t y m ę m o ż n a z a s t o s o w a ć w p r z e j ś c i u l u b j a k o
d ź w i ę k i z a m i e n n e . S e p t y m a n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u m o ­
ż e b y ć u ż y t a . W p r z e w r o c i e p o w s t a j e z n i e j k w a r t a
w d o l n y m g ł o s i e r o z w i ą z u j ą c a s i ę n a k w i n t ę . K w a r ­
t a m o ż e z a t e m w y s t ą p i ć t a k ż e w g ł o s i e d o l n y m n a m o c n e j
c z ę ś c i t a k t u , a n i e t y l k o w g ł o s i e g ó r n y m (3. r e g u ł a k o n ­
t r a p u n k t u p o d w ó j n e g o w o k t a w i e ) .

4 . R o z p o c z ą ć m o ż n a k a ż d y m k o n s o n a n s e m .

P r z e w r ó t m o ż e p o w s t a ć w t r o j a k i s p o s ó b :
a) g ł o s g ó r n y p r z e n o s i się o d e c y m ę w d ó ł ,
b) g ł o s d o l n y p r z e n o s i się o d e c y m ę w g ó r ę ,

c) g ł o s g ó r n y p r z e n o s i się o o k t a w ę w d ó ł , a g ł o s d o l n y

o t e r c j ę w g ó r ę .

70

K o n t r a p u n k t p o d w ó j n y w d e c y m i e d a j e w p r z e w r o c i e

z u p e ł n i e i n n e i n t e r w a ł y n i ż w u k ł a d z i e p i e r w o t n y m . P r z e ­
w r ó t s t w a r z a z w y k l e i n n ą t o n a c j ę , c o p o w o d u j e n i e r a z k o ­
n i e c z n o ś ć z a s t o s o w a n i a z n a k ó w c h r o m a t y c z n y c h . K w i n t y
z m n i e j s z o n e l u b k w a r t y z w i ę k s z o n e n a l e ż y z m i e n i a ć n a
c z y s t e .

Ć w i c z e n i e 3 4

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć d w u g ł o s w k o n t r a ­

p u n k c i e p o d w ó j n y m w d e c y m i e .

R a d y i w s k a z ó w k i

1 . N a j i s t o t n i e j s z ą c e c h ą k o n t r a p u n k t u j e s t p r o w a d z e n i e

g ł o s ó w r u c h e m p r z e c i w n y m i b o c z n y m . W k o n t r a p u n k c i e
p o d w ó j n y m w d e c y m i e z a s a d a ta w y s t ę p u j e w s p o s ó b

n a t u r a l n y i w p r a k t y c e n i e m o ż n a jej w ż a d e n s p o s ó b

o m i n ą ć ( r u c h r ó w n o l e g ł y z a w s z e s p o w o d o w a ł b y n i e d o z w o ­
l o n e p a r a l e l i z m y ) .

2. Z a s a d y i m i t a c j i o b o w i ą z u j ą w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j ­

n y m b e z z m i a n . M o ż l i w o ś ć u ż y c i a k w a r t y w g ł o s i e d o l ­
n y m n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u w p r o w a d z a w d o t y c h c z a s o ­
w y c h r e g u ł a c h ś c i s ł y c h p e w n ą s w o b o d ę .

W z ó r ć w i c z e n i a 3 4

71

K a d e n c j e w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w d e c y m i e

1. K a d e n c j a d o s k o n a ł a z m i e n i a się w p r z e w r o c i e na n i e ­

d o s k o n a ł ą l u b z w o d n i c z ą .

2. Z k a d e n c j i n i e d o s k o n a ł e j p o w s t a j e w p r z e w r o c i e z w y ­

k l e k a d e n c j a d o s k o n a ł a .

3 . K a d e n c j a z a w i e s z o n a p o z o s t a j e z w y k l e b e z z m i a n y .

72

Kontrapunkt p o d w ó j n y w d e c y m i e
z j e d n y m i d w o m a d o p e ł n i a c z a m i

W u k ł a d z i e t r z y g ł o s o w y m n a l e ż y t w o r z y ć d o p e ł n i a c z

w g ł o s i e p i e r w s z y m l u b t r z e c i m .

Ć w i c z e n i e 3 5

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć d w u g ł o s w k o n t r a ­

p u n k c i e p o d w ó j n y m w d e c y m i e :

a) z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e t r z e c i m ,
b) z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e p i e r w s z y m (do p r z e w r o t u ) .

W z ó r ć w i c z e n i a 35/a

K a n o n d w u g ł o s o w y w r ó ż n y c h i n t e r w a ł a c h

W k a n o n i e w p r y m i e i w o k t a w i e ś c i ś l e z a c h o w a n e są

w i e l k o ś c i i n t e r w a ł ó w w g ł o s i e i m i t u j ą c y m . W k a n o n i e
w i n n y c h p o z a p r y m ą i o k t a w ą i n t e r w a ł a c h z m i e n i a j ą s i ę
w i e l k o ś c i i n t e r w a ł ó w ( i m i t a c j a s w o b o d n a ) i z m i e n i a s i ę
j e d n o c z e ś n i e b a z a h a r m o n i c z n a t e m a t u , c o i l u s t r u j e z e s t a ­

w i e n i e na s. 74.

G d y b y w i e l k o ś c i i n t e r w a ł ó w m i a ł y b y ć w g ł o s i e i m i t u ­

j ą c y m z a c h o w a n e , w ó w c z a s p r z y i m i t a c j i w d o l n e j s e p t y ­
m i e w y s t ą p i ł o b y fis z a m i a s t f, a p r z y i m i t a c j i w d o l n e j

t e r c j i cis z a m i a s t c , n p . :

7 3

tonika

paralela

subdominanty

paralela

toniki

subdominanta

dominanta

I m i t a c j a ś c i s ł a p o w o d o w a ł a b y p r z e s u n i ę c i a d o c o r a z b a r ­

d z i e j o d l e g ł y c h t o n a c j i , d l a t e g o w k a n o n a c h n a
r ó ż n y c h s t o p n i a c h p o z a p r y m ą i o k t a w ą
n i e w y m a g a s i ę z a c h o w a n i a w i e l k o ś c i
i n t e r w a ł ó w .

Ć w i c z e n i e 3 6

U t w o r z y ć k a n o n d w u g ł o s o w y w d o l n e j s e p t y m i e w e d ł u g

p o d a n e g o w z o r u .

R a d y i w s k a z ó w k i

1. W k a n o n a c h na r ó ż n y c h s t o p n i a c h g ó r n y c h i d o l n y c h

w s k a z a n e j e s t z a c h o w a n i e w i ę k s z e j o d l e g ł o ś c i p o m i ę d z y
r o z p o c z ę c i e m t e m a t u a w e j ś c i e m g ł o s u i m i t u j ą c e g o .

2 . T w o r z ą c t e m a t i k o n t r a s u b i e k t , n a l e ż y s t a l e m y ś l e ć

o p r z e b i e g u t y c h e l e m e n t ó w w g ł o s i e i m i t u j ą c y m , k t ó r y
m u s i b y ć p o d w z g l ę d e m m e l o d y c z n y m b e z z a r z u t u . N i e m o ­
g ą t u p o w s t a ć k r o k i n i e d o z w o l o n e (np. t r y t o n y l u b s e k u n d y
z w i ę k s z o n e ) .

a-moll źle

7 4

tomka

3. K a ż d y k a n o n w d o l n e j s e k u n d z i e s t a j e się w p r z e w r o ­

c i e k a n o n e m w g ó r n e j s e p t y m i e itd., o ile j e s t s k o m p o n o ­
w a n y w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a w i e .

W z ó r ć w i c z e n i a 3 6

* Bez p r z e n i e s i e n i a do g ł o s u i m i t u j ą c e g o .

Ć w i c z e n i e 3 7

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n d w u g ł o s o w y

w d o l n e j k w a r c i e z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e t r z e c i m .

W z ó r ć w i c z e n i a 3 7

Ć w i c z e n i e 3 8

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć i m i t a c j ę d w u g ł o s o w ą

w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w d e c y m i e :

a) z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e t r z e c i m ,
b) z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e p i e r w s z y m (do p r z e w r o t u ) .

7 5

W z o r y ć w i c z e n i a 3 8

U w a g a : Ćwiczenia z zakresu kontrapunktu p o d w ó j n e g o oraz tworzenie

k a n o n ó w z dopełniaczami mają na celu w y d o s k o n a l e n i e techniki kontrapunk-
tycznej. Przyczyniają s i ę do t e g o s z c z e g ó l n i e ćwiczenia w kontrapunkcie po­

dwójnym w decymie, gdzie — jak w i a d o m o — niedopuszczalne jest r ó w n o l e g ł e

prowadzenie g ł o s ó w , najmniej w ł a ś c i w e dla stylu polifonicznego. Ćwiczenia
z kontrapunktu podwójnego n a l e ż y przeto prowadzić r ó w n o l e g l e z tworzeniem
kanonów.

Ć w i c z e n i e 3 9

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n d w u g ł o s o w y

w k w a r c i e g ó r n e j z d o p e ł n i a c z e m w g ł o s i e t r z e c i m .

W z ó r ć w i c z e n i a 3 9

c o m e s

7 6

Ć w i c z e n i e 4 0

W e d ł u g p o d a n y c h w z o r ó w u t w o r z y ć k a n o n y d w u g ł o s o ­

w e w o k t a w i e b e z z a k o ń c z e n i a ( k a n o n y o k r ę ż n e ) .

W z o r y ć w i c z e n i a 4 0

7 7

* Po dwu- lub trzykrotnym w y k o n a n i u kanonu g ł o s y zatrzymują się na fer­

macie.

K o n t r a p u n k t p o d w ó j n y w d u o d e c y m i e

P o n i e w a ż d u o d e c y m a j e s t s u m ą i n t e r w a ł ó w k w i n t y i okta­

w y , k o n t r a p u n k t t e n n a z y w a m y t e ż k o n t r a p u n k t e m p o d w ó j ­

n y m w k w i n c i e . J a k w y n i k a z d w u s z e r e g u liczbowego^
w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w d u o d e c y m i e z k o n s o n a n ­

s ó w p o w s t a j ą w p r z e w r o c i e k o n s o n a n s e , a z d y s o n a n s ó w
d y s o n a n s e z w y j ą t k i e m s e k s t y i s e p t y m y :

W t y m k o n t r a p u n k c i e m o g ą w i ę c b y ć s t o s o w a n e w s z y s t ­

k i e s p o s o b y p r o w a d z e n i a g ł o s ó w .

R e g u ł y :

1.' S e k s t ę , k t ó r a d a j e w p r z e w r o c i e s e p t y m ę , m o ż n a za­

s t o s o w a ć w p r z e j ś c i u o r a z j a k o d y s o n a n s p r z y g o t o w a n y
w d o l n y m g ł o s i e , p r z y c z y m d o jej p r z y g o t o w a n i a n a d a j e

się k a ż d y i n n y k o n s o n a n s .

2 . S e p t y m a j a k o p r z e w r ó t ( w d u o d e c y m i e ) o p ó ź n i o n e j

s e k s t y w y m a g a p o d o b n e g o t r a k t o w a n i a ; o p ó ź n i o n ą s e p t y ­
m ę m o ż n a p r z y g o t o w a ć tercją, k w i n t ą , o k t a w ą l u b d e c y m ą .

3 . O p ó ź n i o n ą s e k u n d ę i k w a r t ę n a l e ż y p r z y g o t o w a ć ja­

k i m k o l w i e k k o n s o n a n s e m z w y j ą t k i e m s e k s t y .

7 3

Ć w i c z e n i e 4 1

D o w o l n y c a n t u s f i r m u s o p r a c o w a ć w k o n t r a p u n k c i e po­

d w ó j n y m w d u o d e c y m i e (floridus).

W z ó r ć w i c z e n i a 4 1

U w a g a : W d w u g ł o s i e p i e r w o t n y m lub w p r z e w r o c i e m o ż n a w k a d e n c j i

t a k p o p r o w a d z i ć g ł o s y , a b y z a k o ń c z y ł y się n a o k t a w i e .

Ć w i c z e n i e 4 2

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć i m i t a c j ę d w u g ł o s o w ą

w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w d u o d e c y m i e z d o p e ł n i a ­

c z e m w g ł o s i e t r z e c i m .

W z o r y ć w i c z e n i a 4 2

K a n o n t r z y g ł o s o w y w p r y m i e ( w o k a l n y )

K o m p o n o w a n i e t a k i e g o k a n o n u n i e n a s t r ę c z a w i ę k s z y c h

t r u d n o ś c i , g d y ż p o s z c z e g ó l n e g ł o s y w c h o d z ą w n i m w z n a c z ­
n y c h o d s t ę p a c h t a k t o w y c h . N a j p i e r w w y p r a c o w u j e m y p o ­
l i f o n i c z n y t r ó j g ł o s , p o c z y m s z e r e g u j e m y p o s z c z e g ó l n e g ł o ­
sy w m e l o d i ę k a n o n u .

Ć w i c z e n i e 4 3

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n t r z y g ł o s o w y

w p r y m i e ( w o k a l n y ) .

W z ó r ć w i c z e n i a 4 3

M e l o d i a k a n o n u r o z p o c z y n a się w g ł o s i e t r z e c i m , p r z e ­

c h o d z ą c z k o l e i do g ł o s u d r u g i e g o i p i e r w s z e g o . Z p o w y ż ­

s z e g o p r z y k ł a d u w y n i k a , ż e z a k o ń c z e n i e t r ó j g ł o s u m u s i
b y ć ta"k w y p r a c o w a n e , a b y p o s z c z e g ó l n e o d c i n k i m e l o d i i

k a n o n u b y ł y z s o b ą o d p o w i e d n i o p o w i ą z a n e .

M e l o d i a k a n o n u :

80

U w a g a : Pod melodię uzyskaną w ten sposób można p o d ł o ż y ć tekst, na­

leży jednak pamiętać, że akcent muzyczny musi s i ę pokrywać z akcentem
s ł o w n y m .

K a n o n c z t e r o g ł o s o w y w p r y m i e ( w o k a l n y )

P o d o b n i e j a k w k a n o n i e t r z y g ł o s o w y m t w o r z y m y n a j ­

p i e r w c z t e r o g ł o s o w y c z t e r o t a k t , p o c z y m w i ą ż e m y p o s z c z e ­
g ó l n e g ł o s y w j e d n ą l i n i ę m e l o d y c z n ą k a n o n u .

Ć w i c z e n i e 4 4

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n c z t e r o g ł o s o w y

w p r y m i e ( w o k a l n y ) .

W z ó r ć w i c z e n i a 4 4

M e l o d i a k a n o n u :

U w a g a : Ten rodzaj kanonu trzy- lub c z t e r o g ł o s o w e g o można też opraco­

wać w ten sposób, że melodia rozpocznie się w najwyższym g ł o s i e , a zakoń­

czy w najniższym.

Ć w i c z e n i e 4 5

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n s z k o l n y n a

c z t e r y g ł o s y r ó w n e l u b m i e s z a n e .

Kontrapunkt — 6

81

W z ó r ć w i c z e n i a 4 5

Żytro

. U w a g a : P o kolejnym w y g a ś n i ę c i u g ł o s u p i e r w s z e g o , drugiego i trzeciego

pozostaje tylko g ł o s czwarty, po czym następuje zakończenie.

Ć w i c z e n i e 4 6

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n t r z y g ł o s o w y

w o k t a w i e .

8 2

W z ó r ć w i c z e n i a 4 6

U w a g a : Interwał oktawy powoduje dość znaczne oddalenie g ł o s ó w . Przy

tworzeniu takiego kanonu trzeba zatem dbać, aby po rozległym układzie gło­
sów następował układ skupiony. Kanon w oktawie można z a s t o s o w a ć w kom­
pozycji na zespół instrumentalny.

K O N T R A P U N K T P O T R Ó J N Y I P O C Z W Ó R N Y

W O K T A W I E

G d y w k o n t r a p u n k c i e t r z y - l u b c z t e r o g ł o s o w y m k a ż d y

g ł o s m o ż n a p r z e r z u c i ć o o k t a w ę w d ó ł l u b w g ó r ę , m a m y

d o c z y n i e n i a z k o n t r a p u n k t e m p o t r ó j n y m w z g l ę d n i e p o ­
c z w ó r n y m w o k t a w i e . P o s z c z e g ó l n e p a r y g ł o s ó w m u s z ą
b y ć w t y m w y p a d k u w y p r a c o w a n e w e d ł u g r e g u ł k o n t r a ­
p u n k t u p o d w ó j n e g o w o k t a w i e .

R e g u ł y :

1 . K w a r t a i k w i n t a m o g ą w y s t ą p i ć t y l k o j a k o d ź w i ę k i

p r z e j ś c i o w e l u b z a m i e n n e .

2 . K w a r t a i k w i n t a n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u m u s z ą b y ć

p r z y g o t o w a n e , p o d o b n i e j a k s e k u n d a l u b s e p t y m a .

3 . N o n a n i e m a z a s t o s o w a n i a j a k o d y s o n a n s p r z y g o t o ­

w a n y (jak w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a w i e ) .

4. W a k o r d z i e p o c z ą t k o w y m i k o ń c o w y m m u s i b y ć

o p u s z c z o n a k w i n t a , g d y ż w p r z e w r o c i e w y t w a r z a o n a
a k o r d k w a r t s e k s t o w y .

5. R e g u ł a , że w k o n t r a p u n k c i e p o d w ó j n y m w o k t a w i e

k w i n t a n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u m u s i b y ć p r z y g o t o w a n a

i r o z w i ą z a n a , o d n o s i się w k o n t r a p u n k c i e p o t r ó j n y m i p o ­
c z w ó r n y m d o d ź w i ę k u p o d s t a w o w e g o k a ż d e g o p e ł n e g o
t r ó j d ź w i ę k u .

6 . D o p u s z c z a l n e s ą w s z y s t k i e s p o s o b y p r o w a d z e n i a g ł o ­

s ó w .

6»

8 3

Kontrapunkt potrójny w o k t a w i e

T r ó j g ł o s , o p r a c o w a n y w e d ł u g r e g u ł k o n t r a p u n k t u p o ­

t r ó j n e g o , m o ż e w y s t ą p i ć w s z e ś c i u r ó ż n y c h f o r m a c h p r z e ­
w r o t u :

t r ó j g ł o s w u k ł a d z i e g ł ó w n e f o r m y p o b o c z n e f o r m y

p i e r w o t n y m : p r z e w r o t u : p r z e w r o t u :
g ł o s a g ł o s b c c g ł o s b a
g ł o s b g ł o s c b a g ł o s a c
g ł o s c g ł o s a a b g ł o s c b

D o f o r m g ł ó w n y c h z a l i c z a m y t e p r z e w r o t y , w k t ó r y c h

o b a g ł o s y s k r a j n e (i s o p r a n , i bas) z m i e n i a j ą p o ł o ż e n i e .

W p o b o c z n y c h f o r m a c h p r z e w r o t u j e d e n z g ł o s ó w s k r a j ­

n y c h z o s t a j e n a m i e j s c u .

Ć w i c z e n i e 4 7

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć t r ó j g ł o s z z a s t o s o w a ­

n i e m i m i t a c j i s w o b o d n e j w k o n t r a p u n k c i e p o t r ó j n y m .

R a d y i w s k a z ó w k i

1. Z p o z n a n y c h r e g u ł w y n i k a , że w k o n t r a p u n k c i e p o t r ó j ­

n y m i p o c z w ó r n y m n a j w i ę k s z ą t r u d n o ś ć s p r a w i a o p e r o w a ­
n i e p e ł n y m i t r ó j d ź w i ę k a m i . N a l e ż y p a m i ę t a ć , ż e d ź w i ę k
p o d s t a w o w y i k w i n t a m o g ą w y s t ą p i ć t y l k o j a k o o p ó ź n i e ­
n i a , p r z e j ś c i a l u b d ź w i ę k i z a m i e n n e , w p r z e w r o t a c h b o ­
w i e m t w o r z ą n i e d o z w o l o n e a k o r d y k w a r t s e k s t o w e .

2. K a ż d e ć w i c z e n i e w k o n t r a p u n k c i e p o t r ó j n y m i p o ­

c z w ó r n y m o b e j m u j e o p r a c o w a n i e w s z y s t k i c h f o r m p r z e ­

w r o t u .

3. N a l e ż y z w r ó c i ć u w a g ę na fakt, że ć w i c z e n i a w za­

k r e s i e k o n t r a p u n k t u w i e l o k r o t n e g o ( p o d w ó j n e g o , p o t r ó j ­
n e g o i p o c z w ó r n e g o ) s t a n o w i ą w n a u c e k o n t r a p u n k t u bar­
d z o w a ż n y e t a p , g d y ż u m o ż l i w i a j ą o p a n o w a n i e s z c z e g ó ł ó w

n a j i s t o t n i e j s z y c h d l a s t y l u p o l i f o n i c z n e g o .

W z o r y ć w i c z e n i a 4 7

a) T r ó j g ł o s w u k ł a d z i e p i e r w o t n y m : a-b-c.
b) P r z e w r ó t w f o r m i e g ł ó w n e j : c-b-a.
c) P r z e w r ó t w f o r m i e g ł ó w n e j : c-a-b.

8 4

Ć w i c z e n i e 4 8

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć t r ó j g ł o s z z a s t o s o w a ­

n i e m i m i t a c j i s w o b o d n e j w k o n t r a p u n k c i e p o t r ó j n y m .

W z ó r ć w i c z e n i a 4 8

U w a g a : Obowiązują w s z y s t k i e formy przewrotów.

8 5

Kontrapunkt p o c z w ó r n y w o k t a w i e

Ć w i c z e n i e 4 9

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć i m i t a c j ę c z t e r o g ł o s o ­

wą w k o n t r a p u n k c i e p o c z w ó r n y m (z p r z e w

T

r o t a m i ) .

W z ó r ć w i c z e n i a 4 9

Ć w i c z e n i e 5 0

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć i m i t a c j e c z t e r o g ł o s o

we w k o n t r a p u n k c i e p o c z w ó r n y m (z p r z e w r o t a m i ) .

W z o r y ć w i c z e n i a 5 0

86

K O N T R A P U N K T S W O B O D N Y

R ó ż n i c a p o m i ę d z y k o n t r a p u n k t e m ś c i s ł y m a s w o b o d n y m

p o l e g a p r z e d e w s z y s t k i m n a o d m i e n n y m t r a k t o w a n i u d y ­

s o n a n s u . P o c z ą t k o w e p r z e s t r z e g a n i e ś c i s ł y c h r e g u ł , w y ­

s n u t y c h z t w ó r c z o ś c i m i s t r z ó w XV i X V I w. (choć w o p a r ­
c i u o s y s t e m d u r - m o l l ) , m a s w o j e g ł ę b o k i e u z a s a d n i e n i e .

P r a k t y k a p e d a g o g i c z n a w y k a z a ł a b o w i e m , ż e d o o p a n o w a ­
n i a k o n t r a p u n k t u s w o b o d n e g o k o n i e c z n a j e s t d o b r a z n a j o ­
m o ś ć z a s a d k o n t r a p u n k t u ś c i s ł e g o .

Kontrapunkt s w o b o d n y d w u g ł o s o w y

R e g u ł y :

1 . W s p ó ł b r z m i e n i e p r y m y i o k t a w y m o ż e w y s t ą p i ć n a

p o c z ą t k u i n a k o ń c u u t w o r u , w ś r o d k u z a ś t y l k o w y j ą t ­
k o w o .

2. U k r y t e k w i n t y i o k t a w y są w k a d e n c j i d o z w o l o n e .
3 . R ó w n o l e g ł e t e r c j e i s e k s t y m o g ą b y ć s t o s o w a n e d o ­

w o l n i e .

4 . T r y t o n j a k o w s p ó ł b r z m i e n i e j e s t d o p u s z c z a l n y , g d y

d ź w i ę k p r o w a d z ą c y p r z e c h o d z i n a t o n i k ę .

5 . W s z e l k i e d y s o n a n s e m o g ą w y s t ą p i ć n i e t y l k o w p r z e j ­

ściu, l e c z r ó w n i e ż n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u b e z p r z y g o t o ­
w a n i a .

6 . D y s o n a n s m o ż n a p r z y g o t o w a ć i n n y m d y s o n a n s e m .

7. W d y s o n a n s i e z a r ó w n o g ó r n y , j a k i d o l n y d ź w i ę k m o ­

że b y ć r o z w i ą z a n y k r o k i e m s e k u n d o w y m w d ó ł l u b w g ó r ę .

8 . R o z w i ą z a n i e d y s o n a n s u m o ż e b y ć p r z e s u n i ę t e n a dal­

sze c z ę ś c i t a k t u .

9 . P r z y r e g u l a r n y m r o z w i ą z a n i u d y s o n u j ą c e g o d ź w i ę k u

d o l n e g o d ź w i ę k g ó r n y m o ż e p r z e j ś ć n a i n n y i n t e r w a ł i od­
w r o t n i e .

10. Z w i ę k s z o n a s e p t y m a ( o k t a w a ) , z m n i e j s z o n a s e k s t a

( k w i n t a ) o r a z z m n i e j s z o n a n o n a ( o k t a w a ) n i e m a j ą z a s t o ­

s o w a n i a w k o n t r a p u n k c i e d w u g ł o s o w y m .

U w a g a : Powyższym dziesięciu regułom s w o b o d n e g o kontrapunktu dwu­

g ł o s o w e g o należy przeciwstawić odpowiednie reguły ś c i s ł e g o kontrapunktu dwu­
g ł o s o w e g o .

8 7

T r a k t o w a n i e p o s z c z e g ó l n y c h d y s o n a n s ó w
w k o n t r a p u n k c i e s w o b o d n y m

W s z y s t k i e p r z y p a d k i p r z e d s t a w i o n e t y l k o n a p r z y k ł a d z i e

j e d n e j p a r y g ł o s ó w m a j ą z a s t o s o w a n i e w k o n t r a p u n k c i e

dwu-, trzy- i c z t e r o g ł o s o w y m .

R e g u ł y :

1 . M o ż l i w e j e s t p r z e j ś c i e d y s o n u j ą c e n a m o c n e j c z ę ś c i

t a k t u .

2 . D y s o n a n s m o ż n a p r z y g o t o w a ć d y s o n a n s e m .

3 . R o z w i ą z a n i e d y s o n a n s u m o ż n a p r z e s u n ą ć .

4. D y s o n a n s m o ż e w y n i k n ą ć z w y p r z e d z e n i a ( a n t y c y ­

p a c j i ) .

5 . K w a r t a c z y s t a m o ż e b y ć z a s t o s o w a n a :
a ) j a k o p r z e j ś c i e n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u

b ) j a k o d ź w i ę k z a m i e n n y o d s k a k u j ą c y

88

c) j a k o o p ó ź n i e n i e w g ó r n y m i d o l n y m g l o s i e

e ) j a k o w y p r z e d z e n i e

6 . S e k u n d a m o ż e b y ć z a s t o s o w a n a :
a) w p r z e j ś c i u

b ) j a k o d ź w i ę k z a m i e n n y

c) j a k o o p ó ź n i e n i e w d o l n y m i g ó r n y m g ł o s i e

d ) j a k o o p ó ź n i e n i e n i e p r z y g o t o w a n e

e) z r e g u l a r n y m r o z w i ą z a n i e m w d o l n y m g ł o s i e (głos gór­

n y s k a c z e n a k o n s o n a n s )

f) z p r z e s u n i ę c i e m r o z w i ą z a n i a

g ) j a k o w y p r z e d z e n i e

7 . S e p t y m a m o ż e w y s t ą p i ć :
a ) j a k o o p ó ź n i e n i e n i e p r z y g o t o w a n e

b) z r e g u l a r n y m r o z w i ą z a n i e m w g ł o s i e g ó r n y m (głos

d o l n y p r z e c h o d z i n a i n n y i n t e r w a ł )

c) z r o z w i ą z a n i e m w g ó r ę , g d y g ł o s d o l n y p o s t ę p u j e r u ­

c h e m p r z e c i w n y m

d ) n a m o c n e j c z ę ś c i t a k t u , p r z y g o t o w a n a d y s o n a n s e m

e ) n a s ł a b e j c z ę ś c i t a k t u , z p r z y g o t o w a n i e m n a m o c n e j

c z ę ś c i

f) j a k o w y p r z e d z e n i e

9 0

Z a s t o s o w a n i e k o n t r a p u n k t u s w o b o d n e g o

w d a l s z y c h ć w i c z e n i a c h

P r ó b y s t o s o w a n i a n o w o p o z n a n y c h ś r o d k ó w k o n t r a p u n k t u

s w o b o d n e g o m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć o d r a z u w i m i t a c j i dwu-,
t r z y - i c z t e r o g ł o s o w e j . B a r d z i e j u z d o l n i o n y m j e d n o s t k o m
n i e s p r a w i t o w i ę k s z y c h t r u d n o ś c i . P e w n a s w o b o d a w t r a k ­

t o w a n i u w s p ó ł b r z m i e ń d y s o n u j ą c y c h o t w i e r a n o w e m o ż l i ­
w o ś c i r o z w i j a n i a w r o d z o n e j i n w e n c j i m e l o d y c z n e j . M n i e j
u z d o l n i e n i n a t o m i a s t n i e m o g ą się z r a z u o d e r w a ć o d u t r w a ­
l o n y c h r e g u ł k o n t r a p u n k t u ś c i s ł e g o i d l a t e g o w d a l s z y c h
ć w i c z e n i a c h w s k a z a n a j e s t d r o g a s t o p n i o w e g o p o s ł u g i w a ­

n i a się n o w y m i ś r o d k a m i t e c h n i c z n y m i .

Z a k o ń c z e n i e d r u g i e j c z ę ś c i n a u k i k o n t r a p u n k t u s t a n o w i ą

ć w i c z e n i a z z a k r e s u k a n o n u t r z y g ł o s o w e g o o r a z i n w e n c j i
d w u - i t r z y g ł o s o w e j . W k o m p o z y c j a c h t y c h n a l e ż y s t o s o ­
w a ć d o w o l n i e r e g u ł y k o n t r a p u n k t u ś c i s ł e g o i s w o b o d n e g o .

K a n o n t r z y g ł o s o w y w k w i n c i e i w k w a r c i e

W t a k i c h k a n o n a c h n a l e ż y n i e k i e d y z k o n i e c z n o ś c i sto­

s o w a ć p e w n e o d c h y l e n i a o d r e g u ł k o n t r a p u n k t u ś c i s ł e g o
i tu p r z y c h o d z ą z p o m o c ą r e g u ł y k o n t r a p u n k t u s w o b o d ­
n e g o . Z w z o r ó w n a s t ę p n y c h ć w i c z e ń p o z n a j e m y m o ż l i w o ś c i
ś c i s ł e g o i s w o b o d n e g o t r a k t o w a n i a d y s o n a n s ó w .

Ć w i c z e n i e 5 1

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n t r z y g ł o s o w y

w k w i n c i e .

W z ó r ć w i c z e n i a 5 1

K a n o n t r z y g ł o s o w y w k w i n c i e z r o z p o c z ę c i e m w g ł o s i e

ś r o d k o w y m i z w p r o w a d z e n i e m g ł o s u t r z e c i e g o i p i e r w s z e ­
go k o l e j n o w o d l e g ł o ś c i k w i n t y d o l n e j i g ó r n e j od g ł o s u
ś r o d k o w e g o .

9 1

Ć w i c z e n i e 5 2

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u u t w o r z y ć k a n o n t r z y g ł o s o w y

w k w a r c i e .

W z ó r ć w i c z e n i a 5 2

K a n o n t r z y g ł o s o w y w d o l n e j k w a r c i e z g ł o s e m t r z e c i m

w i n w e r s j i .

M o d u l a c j a k o n t r a p u n k t y c z n a

W k a ż d e j m i n i a t u r z e m u z y c z n e j o b e j m u j ą c e j p o n a d o s i e m

t a k t ó w m o g ą w y s t ą p i ć m o d u l a c j e d o p o k r e w n y c h t o n a c j i .
P o o p a n o w a n i u t e c h n i k i k o n t r a p u n k t y c z n e j n a l e ż y z a t e m
p r z y s t ą p i ć d o ć w i c z e ń z z a s t o s o w a n i e m m o d u l a c j i d o p o ­
k r e w n y c h t o n a c j i , t j . d o t o n a c j i d o m i n a n t y , s u b d o m i n a n t y
o r a z p a r a l e l t o n i k i , d o m i n a n t y i s u b d o m i n a n t y .

W m o d u l a c j i d o t o n a c j i d o m i n a n t y t r z e b a w p r o w a d z i ć

w j e d n y m z g ł o s ó w d ź w i ę k p r o w a d z ą c y t o n a c j i d o m i n a n t y ,
a w m o d u l a c j i do t o n a c j i s u b d o m i n a n t y s e p t y m ę a k o r d u
d o m i n a n t s e p t y m o w e g o , w ł a ś c i w e g o d l a t o n a c j i s u b d o m i ­
n a n t y . P o t o n a c j i s u b d o m i n a n t y n a s t ę p u j e p r z e j ś c i e n a d o ­
m i n a n t ę t o n a c j i g ł ó w n e j i z a k o ń c z e n i e n a t o n i c e .

9 2

N a s t ę p u j ą t e r a z ć w i c z e n i a i m i t a c y j n e z z a s t o s o w a n i e m

w y m i e n i o n y c h m o d u l a c j i . B ę d z i e t o s t a n o w i ł o b e z p o ś r e d n i e
p r z y g o t o w a n i e d o p o d s u m o w a n i a z d o b y t e j w i e d z y k o n t r a -
p u n k t y c z n e j w k o m p o z y c j i i n w e n c j i d w u - i t r z y g ł o s o w e j .

Ć w i c z e n i e 5 3

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u w y p r a c o w a ć i m i t a c j ę d w u g ł o ­

s o w ą w g ó r n e j k w i n c i e z z a s t o s o w a n i e m m o d u l a c j i do t o ­
n a c j i d o m i n a n t y i s u b d o m i n a n t y .

W z ó r ć w i c z e n i a 5 3

Ć w i c z e n i e 5 4

W e d ł u g p o d a n e g o w z o r u w y p r a c o w a ć i m i t a c j ę t r z y g ł o s o ­

wą z z a s t o s o w a n i e m m o d u l a c j i do t o n a c j i d o m i n a n t y i s u b ­
d o m i n a n t y .

9 3

I n w e n c j a d w u - i t r z y g ł o s o w a

K o m p o n o w a n i e i n w e n c j i s t a n o w i z a k o ń c z e n i e k u r s u n a u ­

k i k o n t r a p u n k t u . W p e w n y m s e n s i e w s z y s t k i e ć w i c z e n i a

z z a k r e s u i m i t a c j i , p o c z ą w s z y od i m i t a c j i d w u g ł o s o w e j , by­
ł y k i l k u t a k t o w y m i z a c z ą t k a m i i n w e n c j i . P o o p a n o w a n i u
c a ł o k s z t a ł t u t e c h n i k i p o l i f o n i c z n e j i z d o b y c i u u m i e j ę t n o ś c i

m o d u l o w a n i a d o p o k r e w n y c h t o n a c j i m o ż n a o b e c n i e j a k i ś
m o t y w (temat) r o z w i n ą ć d o w i ę k s z e j ilości t a k t ó w .

K o m p o z y c j ę i n w e n c j i d w u - i t r z y g ł o s o w e j n a l e ż y o p r z e ć

n a w z o r a c h B a c h a . W s z y s t k i e d o t y c h c z a s o w e ć w i c z e n i a
k o n t r a p u n k t y c z n e m i a ł y s w e w z o r y , k t ó r e n a l e ż a ł o n a ś l a ­
d o w a ć w d o w o l n y s p o s ó b . N a ś l a d o w a n i e w z o r ó w B a c h a
m o ż e się o d b y w a ć r ó w n i e ż d o w o l n i e . M o ż e się t o w y r a ż a ć
n p . : a) w z a c h o w a n i u t o n a c j i i p l a n u m o d u l a c y j n e g o ,
b) w z a c h o w a n i u m e t r u m , c) w p o d o b n y m k s z t a ł t o w a n i u

t e m a t u , d ) w z a c h o w a n i u k o l e j n o ś c i w p r o w a d z a n i a g ł o s ó w ,
e) w z a c h o w a n i u p r z y b l i ż o n e j i l o ś c i t a k t ó w , f) w z a c h o w a ­
n i u t y l k o n i e k t ó r y c h e l e m e n t ó w u t w o r u — z j e d n o c z e s n y m

r e a l i z o w a n i e m w ł a s n y c h p o m y s ł ó w . U t w ó r B a c h a s ł u ż ą c y
z a w z ó r m u s i b y ć n a j p i e r w d o k ł a d n i e z a n a l i z o w a n y . Bar­
d z i e j a m b i t n y m d ą ż e n i e m j e s t k o m p o z y c j a i n w e n c j i z r e a ­

lizacją w ł a s n y c h p o m y s ł ó w w e w s z y s t k i c h j e j e l e m e n t a c h .

Ć w i c z e n i e 5 5

a ) W e d ł u g w y b r a n e g o w z o r u B a c h a s k o m p o n o w a ć i n w e n ­

cję d w u g ł o s o w ą n a f o r t e p i a n l u b d w a d o w o l n e i n s t r u m e n t y .

b ) W e d ł u g w y b r a n e g o w z o r u B a c h a s k o m p o n o w a ć i n w e n ­

cję t r z y g ł o s o w a n a f o r t e p i a n l u b t r z y d o w o l n e i n s t r u m e n t y .