1
Metoda pracy grupowej
Metody pracy grupowej w pracy socjalnej zostały powszechnie wprowadzone w połowie lat sze
ść
dziesi
ą
tych
w zwi
ą
zku z rozwojem podej
ść
systemowych w terapii rodzin i grup, jednak
ż
e prekursork
ą
pracy socjalnej z grup
ą
była Clara A. Kaiser, która ju
ż
w 1923r. opracowała list
ę
zasad pracy z tego rodzaju grup
ą
. Mo
ż
na s
ą
dzi
ć
,
ż
e do
rozwoju metody grupowej przyczyniło si
ę
tak
ż
e aplikowanie podej
ś
cia funkcjonalnego w pracy z przypadkiem
oraz zwi
ą
zany z tym rozwój agencji (instytucji) oferuj
ą
cych okre
ś
lone rodzaje
ś
wiadcze
ń
, usług i poradnictwa na
rzecz okre
ś
lonych grup klientów i klas ich problemów. W polskiej pedagogice społecznej i teorii pracy socjalnej
metod
ę
pracy grupowej upowszechnił Aleksander Kami
ń
ski.
Definicje metody grupowej
Według A. Kami
ń
skiego grupowa metoda pracy socjalnej, a tak
ż
e wychowawczej to sposób organizacji
procesu pomocy (lub wychowania), w którym „pracownik socjalny (pedagog) ma przed sob
ą
zespolony przez
wspólne zadanie (problem) zbiór osób; wi
ąż
e go nie tylko dialog z poszczególnymi członkami tej zbiorowo
ś
ci [...],
ale i umiej
ę
tno
ść
przewodzenia lub przodowania w grupie i takiego oddziaływania na grup
ę
, aby na stra
ż
y zada
ń
i
zwyczajów sugerowanych przez wychowawc
ę
(pracownika socjalnego) - stał nie tylko on, lecz tak
ż
e członkowie
grupy”.
Definicja ta podkre
ś
la istotna rol
ę
pedagoga (pracownika socjalnego) w organizacji pracy z grup
ą
.
Ameryka
ń
ski autor Charles D. Garvin opiera rozumienie pracy grupowej na funkcji prowadz
ą
cego grup
ę
.
„Prowadz
ą
cy grup
ę
musi skoncentrowa
ć
si
ę
na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu si
ę
systemem wzajemnej
pomocy. Według niego głównym
ź
ródłem pomocy dla ka
ż
dego członka grupy s
ą
inni, indywidualnie i zbiorowo
[...], a celem pracy grupowej jest przyswojenie członkom tej idei i uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy.
Wielu teoretyków współczesnej teorii pracy socjalnej na Zachodzie rekomenduje wci
ąż
aktualn
ą
definicj
ę
pracy grupowej, któr
ą
sformułowała w 1963 r. Gisela Konopka. „Socjalna praca grupowa jest metod
ą
pracy
socjalnej, która pomaga jednostkom wzbogaci
ć
ich funkcjonowanie społeczne poprzez celowe do
ś
wiadczenia
grupowe i radzi
ć
sobie bardziej efektywnie z ich osobistymi, grupowymi, czy społecznymi problemami”.
Angielski
autor
Allan
Brown
proponuje,
aby
wzbogaci
ć
t
ę
definicje
o sformułowanie, i
ż
„praca grupowa stwarza kontekst, w którym jednostki pomagaj
ą
sobie nawzajem i mo
ż
e
dawa
ć
jednostkom, jaki grupom mo
ż
liwo
ść
wpływu i zmian w zakresie problemów osobistych, grupowych,
organizacyjnych i społecznych”.
Praca z grup
ą
jest metod
ą
łagodzenia i eliminowania przeszkód na drodze interakcji społecznej oraz
osi
ą
gania społecznie po
żą
danych celów.
Według G. Konopki, celem pracy z grup
ą
jest podniesienie jako
ś
ci
ż
ycia w grupie, zró
ż
nicowanego zgodnie z
jej potrzebami, a pracownik socjalny zawsze mado czynienia z konkretnym, rzeczywistym kontekstem stosunków
mi
ę
dzyosobowych niezale
ż
nie od tego, czy pracuje z grup
ą
ś
rodowiskow
ą
, czy kliniczn
ą
. Chc
ą
c zastosowa
ć
zasad
ę
indywidualizacji w pracy grupowej, pracownik socjalny powinien mie
ć
ś
wiadomo
ść
,
ż
e chocia
ż
grupa
stanowi cało
ść
, nie wolno traci
ć
z pola widzenia jednostki. Praktyka pracy z grupami wskazuje,
ż
e zwykle nie ma
dychotomii mi
ę
dzy jednostk
ą
a grup
ą
i
ż
e jednostka mo
ż
e realizowa
ć
swój potencjał oraz poczucie własnej
warto
ś
ci tylko przez uczestnictwo. Dzi
ę
ki przynale
ż
no
ś
ci do grupy zapewnia sobie bezpiecze
ń
stwo, a tak
ż
e
przyjmuje odpowiedzialno
ść
za innych w ramach stosunków grupowych i przez nie. Grupa stanowi specyficzny
kontekst odniesienia porównawczego, w którym tak
ż
e nast
ę
puj
ą
procesy identyfikacji. G. Konopka podkre
ś
la
tak
ż
e,
ż
e „praca z grup
ą
jest podej
ś
ciem
ś
wiadomie skierowanym na pełniejszy rozwój jednostki w jej relacji do
grupy”.
Pracownik socjalny (pedagog), pracuj
ą
cy z grup
ą
, wykorzystuje swoj
ą
znajomo
ść
organizacji i funkcjonowania
grupy do wywarcia wpływu na funkcjonowanie i przystosowanie jednostki. Oddziałuj
ą
c bezpo
ś
rednio na grup
ę
,
odpowiednio j
ą
organizuj
ą
c i prowadz
ą
c, pracownik socjalny (pedagog) po
ś
rednio wywiera wpływ na
2
funkcjonowanie i przystosowanie jednostki. Jednostka, bowiem pozostaje głównym przedmiotem troski, grupa za
ś
narz
ę
dziem rozwoju i zmian.
RODZAJE GRUP STOSOWANE W METODZIE PRACY GRUPOWEJ
Formy organizacji w grupie oraz techniki i narz
ę
dzia pracy s
ą
zale
ż
ne nie tylko od teorii (podej
ś
cia), któr
ą
wykorzysta pracownik socjalny (pedagog) w metodzie pracy grupowej, ale tak
ż
e od rodzaju grupy, z jak
ą
b
ę
dzie
on pracował oraz od charakteru placówki (instytucji), w której b
ę
dzie realizował proces rozwoju, rewalidacji czy
terapii grupowej. Pierwsze programy na rzecz grup istniały wcze
ś
niej ni
ż
profesjonalna praca socjalna z grupami.
Przykładem zastosowa
ń
mo
ż
e by
ć
ruch organizowany w ramach YMCA (Young Men Christian Association) i jej
ż
e
ń
ski odpowiednik YWCA (Young Women Christian, Association), który rozwin
ą
ł si
ę
w Stanach Zjednoczonych
w drugiej połowie XIX wieku. Odmiany grupowej pracy socjalnej realizowane s
ą
zwykle w zorganizowanej
działalno
ś
ci i organizacji, zwanych ogólnie słu
ż
bami społecznymi (socjal services), czy szerzej – słu
ż
bami na
rzecz ludzi wymagaj
ą
cych pomocy i wsparcia (human services), poprzez ró
ż
norodne formy działalno
ś
ci:
terapeutyczne, rewalidacyjne, resocjalizacyjne, edukacyjne i inne.
Aleksander
Kami
ń
ski,
promuj
ą
c
grupow
ą
metod
ę
pracy
socjalno
-wychowawczej, wyró
ż
nił nast
ę
puj
ą
ce rodzaje grup:
a)
grupy rozwojowo-wychowawcze – znajduj
ą
zastosowanie przede wszystkim na gruncie pracy kulturalno-
o
ś
wiatowej w
ś
ród dzieci, młodzie
ż
y i dorosłych (w domach kultury, klubach,
ś
wietlicach
ś
rodowiskowych,
o
ś
rodkach zaj
ęć
pozalekcyjnych, dziennych domach pomocy), ale równie
ż
np. w instytucjach opieki (takich jak
internat, dom dziecka) oraz stowarzyszeniach społecznych o profilu rekreacyjnym. Obejmuj
ą
one osoby o
sposobie bycia nie odbiegaj
ą
cym od normy, a ich głównym zadaniem jest „słu
ż
enie pomy
ś
lnemu rozwojowi
psychofizycznemu i kulturalnemu wszystkim tym, którzy pragn
ą
– mniej lub bardziej
ś
wiadomie –
samorozwoju.”
b)
grupy rewalidacyjne – maj
ą
zastosowanie w stosunku do grup dzieci, młodzie
ż
y i dorosłych, zagro
ż
onych
dewiacjami, nieprzystosowaniem lub ju
ż
dotkni
ę
tymi tymi zjawiskami. Zadaniem pracowników socjalnych i
pedagogów w takich grupach jest pomoc w nawi
ą
zaniu wła
ś
ciwych (zgodnych z przyj
ę
tymi normami
społecznymi) powi
ą
za
ń
i interakcji jednostek z ich
ś
rodowiskiem – grup
ą
społeczn
ą
(zawodow
ą
, rówie
ś
nicz
ą
,
kulturaln
ą
itp.). Grupy takie nastawione s
ą
na profilaktyk
ę
niedostosowania społecznego i mog
ą
by
ć
organizowane w placówkach opieku
ń
czo-wychowawczych, ogniskach wychowawczych, kuratorskich
o
ś
rodkach pracy z młodzie
żą
,
ś
wietlicach
ś
rodowiskowych, domach pomocy społecznej (np. w formie
warsztatów terapii zaj
ę
ciowej lub zaj
ęć
integracyjnych). Grupami rewalidacyjnymi mog
ą
by
ć
tak
ż
e rodziny
problemowe. Pracownik społeczny odpowiedzialny za pomoc takiej grupie rodzinnej mo
ż
e w trakcie rozmów,
sugestii psycho-wychowawczych rozwi
ą
zywa
ć
trudno
ś
ci współ
ż
ycia rodziny b
ą
d
ź
wspiera
ć
j
ą
informacyjnie;
c)
grupy psychoterapeutyczne – nastawione s
ą
na poczynania ratownicze i opieku
ń
cze w stosunku do osób
nieprzystosowanych społecznie, przejawiaj
ą
cych zachowania dewiacyjne o zabarwieniu patologicznym.
Pracownik socjalny prowadz
ą
cy taka grup
ę
musi mie
ć
pogł
ę
bion
ą
wiedz
ę
z psychologii oraz praktyk
ę
z
zakresu psychoterapii. Grupy takie maja słu
ż
y
ć
usprawnieniu społecznego i psychicznego funkcjonowania
jednostek w oparciu o techniki psychoterapeutyczne. Tego rodzaju grupy mog
ą
by
ć
prowadzone w poradniach
specjalistycznych,
ś
wietlicach
terapeutycznych
i
innych
placówkach
opieku
ń
czo-wychowawczych,
resocjalizacyjnych;
Inn
ą
typologi
ę
grup – wyodr
ę
bnion
ą
ze wzgl
ę
du na cele funkcjonowania grupy – przedstawił
ameryka
ń
ski autor C. Zastrow. Typologia ta znajduje szerokie zastosowanie we współczesnej praktyce pracy
socjalnej, aczkolwiek trudno mówi
ć
o aplikacji czystej odmiany metody, gdy
ż
bardzo cz
ę
sto prowadz
ą
cy grupy
ł
ą
cz
ą
ró
ż
ne podej
ś
cia, w zale
ż
no
ś
ci od cech psychospołecznych uczestników;
3
a)
grupy rekreacyjne - których celem jest organizacja zaj
ęć
rekreacyjnych. Grupy takie powstaj
ą
spontanicznie i cz
ę
sto bez profesjonalnego przywództwa. Takie grupy działaj
ą
w placówkach YMCA,
YWCA,
ś
wietlicach osiedlowych, o
ś
rodkach sportu i rekreacji. Przykładem działania takich grup s
ą
gry
sportowe, stolikowe, lekkoatletyka itp. Zaj
ę
cia w grupach maj
ą
zapobiega
ć
przest
ę
pczo
ś
ci i patologii
poprzez dostarczenie alternatywnych sposobów sp
ę
dzania wolnego czasu;
b)
grupy umiej
ę
tno
ś
ci rekreacyjnych – których celem jest usprawnienie zespołu umiej
ę
tno
ś
ci
indywidualnych uczestników oraz umo
ż
liwienie bardziej aktywnego, twórczego sp
ę
dzania czasu wolnego.
Grupy te mog
ą
działa
ć
w placówkach takich jak przy grupach rekreacyjnych, ale tak
ż
e w o
ś
rodkach kultury
i instytucjach opieku
ń
czo-wychowawczych i socjalnych. S
ą
zorientowane zadaniowo i znacznie wi
ę
ksz
ą
rol
ę
odgrywa w nich prowadz
ą
cy grup
ę
(instruktor, trener), który musi mie
ć
odpowiednie przygotowanie
zawodowe w danej dziedzinie. Z grup tych mog
ą
powstawa
ć
zespoły (dru
ż
yny, kabarety, chóry, zespoły
taneczne, zespoły hobbystyczne), które bior
ą
udział w zawodach, przegl
ą
dach, konkursach i
współzawodnicz
ą
z innymi.
c)
grupy socjalizacyjne – których celem jest prawidłowa socjalizacja, a wi
ę
c kształtowanie postaw i
zachowa
ń
członków grupy, aby stały si
ę
one bardziej społecznie akceptowane. Tote
ż
specyficznymi celami
funkcjonowania
(organizowania)
takich
grup
jest
rozwijanie
kompetencji
interpersonalnych
(komunikacyjnych), zwi
ę
kszanie wiary we własne mo
ż
liwo
ś
ci, planowanie indywidualnej przyszło
ś
ci. Grupy
takie mog
ą
by
ć
prowadzone w zakładach resocjalizacyjnych, poprawczych, o
ś
rodkach dla samotnych
matek, o
ś
rodkach dla ludzi starych,
ś
wietlicach
ś
rodowiskowych, ogniskach wychowawczych, domach
dziecka a nawet szkołach;
d)
grupy terapeutyczne – których celem jest doprowadzenie swoich członów do gł
ę
bokiego zbadania ich
problemów (indywidualnych, rodzinnych / grupowych lub /i społecznych) oraz wypracowania strategii ich
rozwi
ą
zania. Terapia grupowa, stawiaj
ą
c sobie cele podobne do terapii indywidualnej, dostarcza członkom
grupy korzystnych wzmocnie
ń
psychologicznych. Grupy pomagaj
ą
swoim członkom w opanowaniu ich
problemów, pokazuj
ą
, bowiem,
ż
e inni te
ż
maj
ą
trudne problemy i
ż
e sobie z nimi radz
ą
. Wymiana
do
ś
wiadcze
ń
i odczu
ć
mi
ę
dzy osobami z podobnymi problemami ułatwia zrozumienie istoty trudno
ś
ci i
poszukiwanie ich rozwi
ą
zania. W grupach terapeutycznych najcz
ęś
ciej stosowan
ą
technik
ą
jest trening
asertywno
ś
ci, trening wra
ż
liwo
ś
ci emocjonalnej, psychodrama i inne;
e)
grupy spotkaniowe, – których celem jest umo
ż
liwienie wej
ś
cia w bli
ż
sze kontakty interpersonalne z innymi
oraz pomoc w poznaniu i ocenie samego siebie. Grupy takie stwarzaj
ą
kontekst poznania innych i
rozwini
ę
cia bardziej efektywnych sposobów interakcji i komunikacji. Najcz
ęś
ciej stosowanymi technikami
pracy w tym przypadku s
ą
techniki komunikacyjne, autoekspresja, trening wra
ż
liwo
ś
ci. Grupy te mog
ą
znale
źć
zastosowanie w placówkach opieku
ń
czo-wychowawczych i socjalnych o charakterze otwartym,
klubach seniorów, klubach „samotnych serc”;
f)
grupy edukacyjne, – których celem jest zdobywanie wiedzy i uczenie si
ę
bardziej zło
ż
onych umiej
ę
tno
ś
ci.
Prowadzenie grup edukacyjnych wymaga wiedzy specjalistycznej dotycz
ą
cej przedmiotu edukacji oraz
umiej
ę
tno
ś
ci dydaktycznych opartych na metodach aktywizacji ucz
ą
cych si
ę
. Grupy takie mog
ą
mie
ć
zastosowanie w ró
ż
nych instytucjach edukacyjnych i socjalnych. Przykładem mog
ą
by
ć
grupy
przygotowuj
ą
ce rodziców adopcyjnych lub rodziców zast
ę
pczych, grupy przygotowuj
ą
ce wolontariuszy do
okre
ś
lonych zada
ń
w obszarze pomocy społecznej itp.;
g)
grupy samopomocy – które s
ą
tworzone głównie przez ludzi i dla ludzi dziel
ą
cych ten sam problem
psychologiczny, społeczny czy zdrowotny w celu wzajemnego wsparcia. W grupach tych najcz
ęś
ciej
wykorzystuje si
ę
do
ś
wiadczenia uczestników, uczenie si
ę
społeczne i zasad
ę
wzajemnej pomocy w
rozwi
ą
zywaniu problemu. Przykładem grup samopomocy mog
ą
by
ć
: grupy anonimowych alkoholików lub
ich
ż
on czy dzieci; grupy monarowskie, grupy rodziców dzieci zaginionych lub nale
żą
cych do sekt, grupy
4
„Amazonek” itp. Chocia
ż
stanowi
ą
one wa
ż
ne ogniwo w procesie pomocy, powinny by
ć
nie podstawow
ą
metod
ą
pracy socjalnej, ale raczej kontynuacj
ą
funkcjonowania innych grup, np. socjalizacyjnych lub
terapeutycznych;
h)
grupy problemowe i decyzyjne – jak sama nazwa wskazuje, powoływane s
ą
w celu rozwi
ą
zania
konkretnego problemu lub podj
ę
cia decyzji grupowej. Mog
ą
by
ć
etapem pracy socjalnej, opieku
ń
czo –
wychowawczej czy społeczno – kulturalnej, np. terapii rodziny, pracy samorz
ą
du danej placówki, zespołu
inicjuj
ą
cego organizacj
ę
jakiej
ś
imprezy rekreacyjnej. Grupy te znajduj
ą
zastosowanie w pracy samych
słu
ż
b społecznych, np. w realizacji takich celów jak: opracowanie programów lub strategii pomocy w
odniesieniu do okre
ś
lonej grupy problemów socjalnych, koordynowanie działa
ń
mi
ę
dzy placówkami (np.
komisje ds. opieki), usprawnienie usług danej placówki (np. zespół kierownictwa placówki wraz z
ekspertami spoza placówki itp.).
ETAPY PRACY Z GRUP
Ą
W literaturze dotycz
ą
cej grupowej pracy opieku
ń
czo – wychowawczej oraz socjalnej pracy grupowej
podkre
ś
la si
ę
szereg charakterystycznych cech procesu grupowego, które umo
ż
liwiaj
ą
wyodr
ę
bnienie kolejnych
etapów pracy pedagogicznej czy terapeutycznej z grup
ą
.
Polityka pracy edukacyjnej i rewalidacyjnej wskazuje,
ż
e niezale
ż
nie od rodzaju grupy i podej
ś
cia, które
realizujemy w toku naszej profesjonalnej działalno
ś
ci, dynamika
ż
ycia grupy i
ś
wiadomego stosowania metody
grupowej koncentruje si
ę
, na co najmniej czterech etapach pracy: tworzeniu grupy, stabilizacji jej struktury i norm,
realizacji jej celu i ocenienie efektów działania grupy, co stanowi podstaw
ę
decyzji o dalszym istnieniu lub
rozwi
ą
zaniu.
W ka
ż
dym z wymienionych etapów wyst
ę
puj
ą
pewne elementy pracy socjalno – wychowawczej oraz
techniki terapeutyczne, które mog
ą
by
ć
odpowiedzialnie i
ś
wiadomie stosowane w celu uzyskania wła
ś
ciwych
efektów pracy w grup
ą
.
1. Tworzenie grupy – jest etapem, na którym jednostki z ró
ż
nymi oczekiwaniami, potrzebami i
do
ś
wiadczeniami społecznymi wkraczaj
ą
do na ogół nieznanej sobie zbiorowo
ś
ci innych, by stworzy
ć
grup
ę
(b
ą
d
ź
wchodz
ą
do ju
ż
istniej
ą
cej grupy). Nowi uczestnicy szukaj
ą
osób, do których „od pierwszego
wejrzenia” mog
ą
poczu
ć
sympati
ę
, lub, z którymi mogliby si
ę
trzyma
ć
. Inni ostro
ż
nie badaj
ą
, jak dalece
mog
ą
si
ę
zbli
ż
y
ć
z innymi i zaanga
ż
owa
ć
w prac
ę
z grup
ą
. Mog
ą
rodzi
ć
si
ę
te
ż
wst
ę
pne, nieuzasadnione
antypatie. Je
ś
li grupa powstaje z osób, które wcze
ś
niej stykały si
ę
ze sob
ą
w instytucjach, np. szkole,
zakładzie pracy, zakładzie opieku
ń
czo – wychowawczym, poprawczym itp., odtwarzaj
ą
pewne – przyj
ę
te
wcze
ś
niej – wi
ę
zy interpersonalne, które mog
ą
ułatwia
ć
b
ą
d
ź
utrudnia
ć
integracj
ę
grupy i realizacj
ę
jej
zamierze
ń
. Wyst
ę
powa
ć
mog
ą
tak
ż
e utrwalone skłonno
ś
ci do podporz
ą
dkowania si
ę
lub zale
ż
no
ś
ci od
innych, w tym równie
ż
prowadz
ą
cego grup
ę
.
Allan Brown proponuje realizacj
ę
nast
ę
puj
ą
cych zada
ń
, które sprzyjaj
ą
tworzeniu grupy. Prowadz
ą
cy prac
ę
metod
ą
grupow
ą
mo
ż
e wykorzysta
ć
znane i wskazywane na tym etapie techniki, a przede wszystkim:
•
ułatwia
ć
poznanie si
ę
uczestników grupy, stwarzaj
ą
c od samego pocz
ą
tku okazje do współdziałania
poszczególnych osób z innymi (np. stosuj
ą
c
ć
wiczenia typu „poznajmy si
ę
);
•
wyra
ź
nie omówi
ć
cel tworzenia grupy i przeprowadzi
ć
dyskusj
ę
, w której wszyscy mogliby si
ę
do tego
ustosunkowa
ć
oraz ujawni
ć
i pozna
ć
swoje oczekiwania;
•
ustali
ć
i omówi
ć
pewne „prawa” obowi
ą
zuj
ą
ce w grupie oraz wzajemne zobowi
ą
zania,
•
przedstawi
ć
własn
ą
koncepcj
ę
swojej roli i sposobów pracy z grup
ą
;
•
dba
ć
o to, aby wszyscy mogli „zaistnie
ć
w grupie” i da
ć
pozna
ć
innym swoje silne strony;
•
uruchomi
ć
wzajemn
ą
pomoc i współodpowiedzialno
ść
oraz poczucie bezpiecze
ń
stwa;
•
stworzy
ć
atmosfer
ę
zrozumienia (opart
ą
tak
ż
e na pewnych technikach prawidłowej komunikacji)
5
2. Stabilizacja struktury i norm grupy – pewne aspekty działa
ń
, zwi
ą
zane ze strukturalizacj
ą
grupy i
normami jej funkcjonowania, wyst
ę
puj
ą
ju
ż
na etapie tworzenia grupy ( ustalania pewnych praw i zasad
współdziałania). Nale
ż
y pami
ę
ta
ć
,
ż
e struktura grupy to wzajemny układ ról, pozycji, funkcji –
zajmowanych przez poszczególnych członków grupy wraz z prowadz
ą
cym. Dynamika rozwoju grupy
wskazuje,
ż
e wzajemne poznawanie si
ę
, nie tylko w toku autoprezentacji, lecz tak
ż
e w trakcie
ś
wiadomie
aran
ż
owanych działa
ń
b
ę
dzie prowadzi
ć
do stabilizacji struktury i norm (grupa stanowi punkt odniesienia
porównawczego dla jej członków, jest tak
ż
e grup
ą
nacisku.). Kształtowanie struktury i norm jest etapem
krytycznym dla jej dalszego istnienie i rozwoju i mo
ż
e przes
ą
dza
ć
o jej efektywno
ś
ci w realizacji celów.
Dlatego te
ż
prowadz
ą
cy grup
ę
powinien
ś
wiadomie podejmowa
ć
działania:
•
ukierunkowuj
ą
ce okre
ś
lenie po
żą
danego miejsca ka
ż
dego z członków grupy w jej strukturze (z
wykorzystaniem mocnych i słabych stron jej osobowo
ś
ci);
•
podtrzymuj
ą
ce własn
ą
indywidualno
ść
członków grupy z jednoczesn
ą
identyfikacj
ą
z jej normami i
celami funkcjonowania (wykorzystanie metod zadaniowych);
•
koryguj
ą
ce zachowania niezgodne z przyj
ę
tymi wcze
ś
niej zasadami;
•
intensyfikowanie współpracy w grupie, prowadz
ą
ce do pierwszych wspólnych sukcesów.
Techniki pracy z grup
ą
wykorzystywane na tym etapie to przede wszystkim sprawna komunikacja:
poznawanie elementów komunikacji werbalnej i niewerbalnej, dzielenie si
ę
wra
ż
eniami i uczuciami dotycz
ą
cymi
wspólnych spraw. Wa
ż
nym zadaniem jest te
ż
orientowanie grupy na problem, który ma by
ć
(niekoniecznie
szybko rozwi
ą
zany). Prze
ś
ledzenie ró
ż
nych reakcji w stosunku do problemu i przemy
ś
lenie konsekwencji danych
zachowa
ń
. W pracy z grup
ą
na tym etapie wskazane jest u
ż
ywanie sformułowa
ń
warunkowych, trybu
przypuszczaj
ą
cego, które sygnalizuj
ą
swobod
ę
decyzji i ró
ż
norodno
ść
wyborów, a prowadz
ą
cemu grup
ę
umo
ż
liwiaj
ą
stymulowanie procesu.
Modelowanie, trenowanie i kształtowanie to techniki, których wspóln
ą
cech
ą
jest nauczanie po
żą
danych
zachowa
ń
. Modelowanie to zachowanie, które ma by
ć
wzorem dla innych członków grupy. Trenowanie to
kierowanie i instruowanie w procesie wykonywania zada
ń
, które maj
ą
udoskonali
ć
pewne umiej
ę
tno
ś
ci. Np.
aktywizacja mniej aktywnych członków grupy przez wzmacnianie u nich tych zachowa
ń
, w których o
ż
ywi
ą
si
ę
.
Wymaga to wycofania uwagi wobec tych lub wyciszenia aktywno
ś
ci tych, którzy s
ą
zwykle bardziej aktywni,
ś
mielsi. Technika ta przeciwdziała utrwalaniu si
ę
niepo
żą
danej struktury grupowej, zdominowanej przez niektóre
osoby. Technikami pomocniczymi wobec działa
ń
grupotwórczych jest utrwalanie wszelkich efektów na pi
ś
mie
(graficznie
lub
plastycznie).
Chodzi
tu
zarówno
o spisywanie uzgodnionych norm i zasad pracy, jak i dokumentowanie pomysłów, decyzji, procesów
rozwi
ą
zywania
zada
ń
,
podziałów
funkcji
i
planów.
Nie
powinny
to
by
ć
formalne
protokoły
czy
od
ś
wi
ę
tne
kroniki,
ale raczej robocze zapisy w formie haseł, plakatów, ogłosze
ń
– ujmuj
ą
cych zwi
ęź
le i dowcipnie postanowienia,
zapisywanie nawet na tablicy aktualnie wa
ż
nych uzgodnie
ń
i pomysłów, w celu unaocznienia tego, co ju
ż
zostało
wypracowane (osi
ą
gni
ę
te) lub, co ma by
ć
osi
ą
gni
ę
te.
Na tym etapie mog
ą
by
ć
wykorzystywane tak
ż
e techniki inscenizacyjne (psychodrama, socjodrama).
Członkowie grupy, b
ę
d
ą
c lojalni wobec innych, mog
ą
powstrzymywa
ć
si
ę
przed otwartym formułowaniem
pewnych dotycz
ą
cych innych uwag czy spostrze
ż
e
ń
, które w danej kulturze s
ą
uwa
ż
ane za negatywne. W
inscenizacji mo
ż
emy symulowa
ć
rzeczywiste sytuacje, przekazywa
ć
je w sposób po
ś
redni, symboliczny, co
usuwa ewentualne urazy i konflikty wewn
ą
trz grupy i sprzyja jej otwarto
ś
ci.
Jako narz
ę
dzie nie tylko poznania, ale i zmian struktury grupy mo
ż
na wykorzysta
ć
tak
ż
e techniki
socjometryczne.
3. Realizacja celu grupowego – to najbardziej produktywny etap procesu grupowego, cho
ć
realizacja celu
grypowego zaczyna si
ę
znacznie wcze
ś
niej. Mo
ż
na przyj
ąć
,
ż
e na tym etapie uczestnicy procesu
6
grupowego umiej
ą
ju
ż
współdziała
ć
, znaj
ą
si
ę
i rozumiej
ą
na tyle dobrze, by mie
ć
zapewnione poczucie
bezpiecze
ń
stwa, przynale
ż
no
ś
ci do grupy i identyfikacji z ni
ą
. Sytuacja ta ma sprzyja
ć
osi
ą
ganiu celu
grupowego. Grupa powinna by
ć
samorz
ą
dna i działa
ć
na zasadzie odpowiedzialnej autonomii oraz
powinna by
ć
zdolna do wytworzenia
ś
rodków i ustalenia granic swoich własnych zmian. Jedn
ą
z
charakterystycznych cech stabilnej, demokratycznej grupy jest to,
ż
e zmiana nie jest postrzegana jako
zagro
ż
enie dla jej istnienia. Realizacja celu grupowego b
ę
dzie zale
ż
ała nie tylko od rodzaju grupy, a w
zwi
ą
zku z tym i zada
ń
, jakie przed ni
ą
stoj
ą
, ale i od liczby jej członków, wiedzy oraz umiej
ę
tno
ś
ci
prowadz
ą
cego grup
ę
. W zwi
ą
zku z powy
ż
szym techniki pracy b
ę
d
ą
uwarunkowane przez charakter
grupy. Inne techniki pracy b
ę
dziemy stosowa
ć
w grupach „umiej
ę
tno
ś
ci rekreacyjnych” (np. techniki
plastyczne, muzyczne), inne w „grupach socjalizacyjnych” (np. techniki komunikacyjne, zabawowe,
zadaniowe), a jeszcze inne w „grupach terapeutycznych” (np. trening asertywno
ś
ci, psychodrama,
socjodrama).
4. Ocena pracy z grup
ą
i decyzja o jej dalszym losie – jest stałym elementem koryguj
ą
cym działania w
grupie ze wzgl
ę
du na cel i realizuje si
ę
sprawnie dzi
ę
ki informacji zwrotnej i wielokrotnej weryfikacji
pewnych działa
ń
w całym cyklu procesu grupowego. Nie wyklucza to jednak periodycznej oceny efektów
pracy grupowej. Jest tak
ż
e nieodzownym elementem pracy grupowej w momencie osi
ą
gania przez ni
ą
planowanych rezultatów lub w momencie konieczno
ś
ci zako
ń
czenia procesu grupowego (np. w sytuacji
zako
ń
czenia turnusu, przerwy
ś
wi
ą
tecznej lub semestralnej itp.). Ewaluacj
ę
tak
ą
nale
ż
y przeprowadzi
ć
nie tylko podczas dyskusji, ale tak
ż
e pisemnie, na papierze, wykorzystuj
ą
c kwestionariusze (ankiety,
wywiadu), opracowane specjalnie dla tego celu przez uczestników lub prowadz
ą
cego grup
ę
, opinie
uczestników, ich wytwory itp. Ocena taka powinna uwzgl
ę
dnia
ć
ró
ż
ne aspekty funkcjonowania grupy i
prowadz
ą
cego grup
ę
oraz istotne z punktu widzenia celu grupy efekty i niedoci
ą
gni
ę
cia. Zakres i wyniki
oceny powinny by
ć
przedyskutowane ze wszystkimi uczestnikami grupy.
W grupie efektywnej wytwarzaj
ą
si
ę
silne wi
ę
zi emocjonalne, które trudno zerwa
ć
, mo
ż
e powsta
ć
pewien
rodzaj uzale
ż
nienia od grupy i l
ę
k przed jej utrat
ą
. Tote
ż
praca z grup
ą
– od samego pocz
ą
tku jej
funkcjonowania – powinna by
ć
nastawiona na przygotowanie uczestników do jej rozwi
ą
zania. Chodzi o
wzgl
ę
dnie
jasne
sformułowanie
tej
kwestii.
Skoro
celem
pracy
z grup
ą
jest usprawnienie funkcjonowania jednostek w ich rzeczywistym
ś
rodowisku, to nale
ż
y d
ąż
y
ć
do
tego, aby jak najszybciej zacz
ę
ły radzi
ć
sobie same. U
ś
wiadomienie tego faktu uczestnikom grupy ma
przygotowa
ć
ich do zako
ń
czenia pracy grupy, jako naturalnego zjawiska. Chodzi tak
ż
e o to, by na ostatnim
etapie pracy z grup
ą
podkre
ś
li
ć
to, czego dokonała grupa oraz poszczególni jej członkowie osobi
ś
cie, co z
pewno
ś
ci
ą
wzmocni uczestników przed opuszczeniem grupy.
MODELE PRACY Z GRUP
Ą
Praca
opieku
ń
czo
–
wychowawcza
i
socjalna
z
grup
ą
jest
metod
ą
i procesem zmierzaj
ą
cym do tego, by ludzie mogli podnie
ść
jako
ść
swego
ż
ycia i powi
ę
kszyli swój potencjał
poprzez wła
ś
ciwe inicjowane i realizowane do
ś
wiadczenia grupowe oraz mo
ż
liwo
ś
ci interakcji w grupie.
Metoda pracy z grup
ą
, stosowana umiej
ę
tnie i profesjonalnie przez osob
ę
kompetentn
ą
i wra
ż
liw
ą
, mo
ż
e
pomóc grupie:
•
osi
ą
gn
ąć
wspólnie zało
ż
one cele;
•
dokona
ć
po
żą
danych zmian u osób doznaj
ą
cych problemów osobistych, rodzinnych zawodowych,
przystosowawczych
•
wspomóc samorozwój i wzbogaci
ć
osobowo
ść
•
zastosowa
ć
poł
ą
czenie terapii, osobistego samorozwoju i samospełnienia
Catherine P. Papell i Beulah Rothman podkre
ś
laj
ą
,
ż
e cele i zadania stoj
ą
ce przed grup
ą
stanowi
ą
o
wyborze modelu pracy. Wypełniaj
ą
one trzy podstawowe modele;
7
Model celów społecznych, który zwykle realizowany jest przez grupy słu
żą
ce okre
ś
lonym celom społecznym i
organizowane z powodu społecznie okre
ś
lonych interesów. Model ten obejmuje działania, które zapewniaj
ą
grupie korzy
ś
ci społeczne na poziomie społeczno
ś
ci lokalnej.
W praktyce socjalno- wychowawczej stosowany jest do regulacji problemów zwi
ą
zanych z rozwojem tych
społeczno
ś
ci i ich aktywnym funkcjonowaniem. Organizowane grupy nastawione s
ą
raczej na działalno
ść
profilaktyczn
ą
i kompensacyjn
ą
w odniesieniu do tej cz
ęś
ci społeczno
ś
ci, która ze wzgl
ę
du na zagro
ż
enia
ś
rodowiska (rodzinnego, rówie
ś
niczego, lokalnego) mo
ż
e by
ć
nara
ż
ona na dewiacje czy patologie społeczne.
Praca z grupami według tego modelu przybiera charakter zaj
ęć
kreatywnych, rekreacyjno – sportowych,
rozwojowo – wychowawczych, umiej
ę
tno
ś
ci rekreacyjnych itp.
Model celów naprawczych – czyli terapeutyczny, jest zorientowany klinicznie. Oznacza to,
ż
e jednostki b
ę
d
ą
ce
uczestnikami zaj
ęć
grupowych ju
ż
przejawiaj
ą
okre
ś
lone dewiacje lub patologie i s
ą
no
ś
nikami okre
ś
lonych
problemów indywidualnych, grupowych, społecznych. W modelu tym grupa spełnia rol
ę
czynnika zmiany, a
prowadz
ą
cy
grup
ę
poprzez
stosowanie
ró
ż
nych
form
i technik terapii ułatwia interakcj
ę
mi
ę
dzy członkami grupy,
ś
wiadomie prowadz
ą
c do zmian i poprawy
funkcjonowania jednostek w grupie i poza ni
ą
. Interwencja koncentruje si
ę
na rzeczywistym stanie rzeczy i
zajmuje si
ę
problemem dysfunkcji w grupie, a tak
ż
e w całym spektrum stosunków jednostki z jej otoczeniem
(
ś
rodowiskiem). Model ten mo
ż
e mie
ć
szerokie zastosowanie w instytucjach resocjalizacyjnych, poradniach
specjalistycznych, o
ś
rodkach terapeutycznych (np. dla osób uzale
ż
nionych), a realizowany jest przez grupy
rewalidacyjne, resocjalizacyjne, socjalizacyjne, terapeutyczne.
Model
celów
opartych
na
wzajemno
ś
ci
–
słu
ż
y
zarówno
jednostce,
jak
i społecze
ń
stwu. Przyjmuje si
ę
w nim,
ż
e jednostk
ę
mo
ż
na zbada
ć
, zrozumie
ć
i leczy
ć
(resocjalizowa
ć
), tylko w
kontek
ś
cie licznych systemów i podsystemów społecznych (kr
ę
gów
ś
rodowiskowych), do których ona nale
ż
y.
Jednostka w tym rozumieniu jest istot
ą
kształtowan
ą
i modyfikowan
ą
przez jej relacje, stosunki z innymi
jednostkami i instytucjami społecznymi. Współzale
ż
no
ść
mi
ę
dzy ni
ą
a społecze
ń
stwem jest punktem wyj
ś
cia w
pracy z jednostk
ą
w małej grupie, która staje si
ę
polem, na którym mo
ż
na kultywowa
ć
i usprawnia
ć
funkcjonowanie indywidualne i społeczne.
Podstaw
ą
pracy grupowej według tego modelu staje si
ę
wzajemny system pomocy w grupie. System taki
nie zale
ż
y od problemu, jaki grupa ma do rozwi
ą
zania, lecz jest warunkiem koniecznym jego rozwi
ą
zania. W
modelu celów naprawczych nie s
ą
w zasadzie priorytetowe cele terapeutyczne. Istotne jest uruchomienie
wzajemnych relacji tak, by powstał po
żą
dany system wsparcia, pomagaj
ą
cego jednostce (grupie) rozwi
ą
za
ć
problem, który stał si
ę
jej udziałem. W modelu tym szczególny nacisk kładzie si
ę
na zaanga
ż
owanie w proces
pomocy, umacniania stosunków i wi
ę
zi mi
ę
dzyludzkich, a jednostk
ę
rozpatruje si
ę
pod k
ą
tem jej motywacji oraz
zdolno
ś
ci do wzajemno
ś
ci. Rol
ą
prowadz
ą
cego grup
ę
jest mediacja i ułatwianie zaspokajania potrzeb
ujawnianych przez grup
ę
i maksymalne zaanga
ż
owanie jednostek w procesie wzajemnej pomocy.
Model ten ma zastosowanie w ró
ż
nego typu stowarzyszeniach, klubach, zwłaszcza w grupach
samopomocy.
ZASADY PRACY GRUPOWEJ
Pracownik socjalny lub / i pedagog, terapeuta pracuj
ą
cy z grup
ą
wykorzystuje swoj
ą
znajomo
ść
organizacji procesu grupowego do funkcjonowania grupy do wywarcia wpływu na bardziej prawidłowe, z punktu
widzenia interesu indywidualnego i społecznego, funkcjonowanie jednostki. Jednostka pozostaje, bowiem
głównym obiektem (podmiotem troski), grupa za
ś
jest narz
ę
dziom rozwoju i zmian. Poprawa funkcjonowania
społecznego, osi
ą
gni
ę
ta przez uczestnictwo w grupie, jest pierwszoplanowym celem pracy z grup
ą
. Prowadz
ą
cy
grup
ę
musi jednak mie
ć
znaczn
ą
wiedz
ę
, by móc wła
ś
ciwie i
ś
wiadomie kierowa
ć
grup
ą
, stosuj
ą
c okre
ś
lone
8
zasady pracy grupowej. List
ę
takich zasad po raz pierwszy opracowała Clara A. Kaiser ponad siedemdziesi
ą
t lat
temu, ale wci
ąż
nie straciła ona na swej aktualno
ś
ci.
1.
Pracownik
socjalny
pracuj
ą
cy
z
grup
ą
spełnia
rol
ę
wspomagaj
ą
cego
i ułatwiaj
ą
cego. Oznacza to,
ż
e jago celem jest pomaganie członkom grupy oraz grupie jako cało
ś
ci w
zdobywaniu wi
ę
kszej samodzielno
ś
ci i umiej
ę
tno
ś
ci samopomocy. Zasad
ę
t
ę
nazwałabym zasad
ą
kształtowania autonomi grupy.
2.
Okre
ś
laj
ą
c sposób udzielania pomocy, prowadz
ą
cy powinien korzysta
ć
z metod naukowych w ustalaniu
faktów (obserwacji), analizie i diagnozie w stosunku do jednostki, grupy i otoczenia społecznego – zasada
stosowania wiedzy naukowej w organizacji procesu grupowego.
3.
Metoda pracy z grup
ą
zakłada,
ż
e pracownik socjalny / pedagog nawi
ąż
e z grup
ą
i jej członkami
ukierunkowane stosunki i
ś
wiadomie skoncentruje si
ę
na potrzebach jednostek oraz celach grupy
okre
ś
lonych przez wypowiedzi i zachowania jej członków, a tak
ż
e oczekiwaniach instytucji prowadz
ą
cej
przypadek (grup
ę
). Zasad
ę
te nazwałabym zasad
ą
nie
ś
wiadomego i intencjonalnego kierowania
interakcjami w grupie.
4.
Jednym z wa
ż
niejszych narz
ę
dzi słu
żą
cych osi
ą
gni
ę
ciu takiej relacji jest
ś
wiadome wykorzystanie przez
pracownika socjalnego / pedagoga swojej osobowo
ś
ci – zasada samowiedzy i
ś
wiadomego czerpania z
własnych zasobów.
5.
Pracownik socjalny / pedagog powinien okazywa
ć
akceptacj
ę
dla ludzi, ale nie dla wszystkich ich zachowa
ń
.
Konieczne jest tu z jednej strony poczucie empatii, a z drugiej realizacja społecznych wymogów i zada
ń
,
zgodnie z przyj
ę
tymi normami – zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii.
6.
Punktem wyj
ś
cia pracy z grup
ą
jest jej stan obecny. Nale
ż
y pozwoli
ć
grupie na własny rozwój, ale
narzucaj
ą
c jej od razu zewn
ę
trznych rygorów. Grupa winna w procesie tworzenia i realizacji celów
funkcjonowania wytwarza
ć
własny system norm i wzorców zachowa
ń
– zasada uznania autonomii grupy.
7.
Zasada konstruktywnego stosowania ogranicze
ń
, oznacza,
ż
e nale
ż
y je nakłada
ć
rozwa
ż
nie, zarówno
wobec jednostek, jak i cało
ś
ci grupy. Formy takiego działania mog
ą
by
ć
ró
ż
ne i obejmuj
ą
: osobiste cech
prowadz
ą
cego grup
ę
(jako autorytet), materiały do programu (rodzaj stosowanych
ć
wicze
ń
), kontrol
ę
interakcji w grupie, budzenie refleksji u członków nad okre
ś
lonymi przejawami zachowa
ń
.
8.
Zasada indywidualizacji jest tak
ż
e jedn
ą
z zasad pracy z grup
ą
i polega na tym,
ż
e jednostka nie rozpływa
si
ę
, nie gubi w cało
ś
ci grupy, lecz poprzez odpowiednie kierowanie grup
ą
wzbudza si
ę
w niej poczucie
własnej indywidualno
ś
ci (swoisto
ś
ci jej sytuacji i problemu w kontek
ś
cie grupowym) i mo
ż
liwo
ść
brania
udziału w cało
ś
ci procesu wychowania, opieki, pomocy, terapii w grupie.
9.
Zastosowanie procesu interakcyjnego to umiej
ę
tno
ść
zrównowa
ż
enie grupy, zezwolenia na konflikt, gdy to
konieczne,
i
powstrzymanie
go,
gdy to szkodliwe. To tak
ż
e zdolno
ść
udzielania pomocy poszczególnym członkom nie tylko poprzez
po
ś
wi
ę
canie im osobistej uwagi, ale tak
ż
e przez umieszczenie go w relacjach z innymi członkami grupy –
zasada
ś
wiadomego równowa
ż
enia konfliktów w grup.
10. Zasada komunikacji jest tak
ż
e jedn
ą
z zasad, któr
ą
z rozmysłem nale
ż
y stosowa
ć
w pracy z grup
ą
.
Zrozumienie mi
ę
dzy członkami grupy stanowi o jej prawidłowym funkcjonowaniu i realizowaniu celu
grupowego. Rol
ą
pracownika socjalnego / pedagoga jest
ś
wiadome stosowanie
ś
rodków werbalnych i
niewerbalnych oraz umiej
ę
tne ich rozumienie (interpretowanie) przez wszystkich uczestników procesu
grupowego.