Morfologia – nauka o zewnętrznej i wewnętrznej budowie organizmów żywych we
wszystkich fazach ich cyklu życiowego
Fizjologia – nauka o czynnościach życiowych komórek, tkanek, narządów i całych
organizmów
Konstytucja (biotyp człowieka) – genetyczne uwarunkowania właściwości biologicznych i
psychicznych osobnika, modyfikowane w rozwoju osobniczym przez czynniki konkretnego
środowiska zewnętrznego.
Konstytucja jest to stan reaktywności organizmu, wytworzony w procesie wzajemnych
oddziaływań czynników środowiska na genotyp, w trakcie rozwoju osobniczego.
Konstytucja stanowi zespół cech i właściwości indywidualnych człowieka,
zdeterminowanych genetycznie i ukształtowanych ostatecznie czynnikami środowiskowymi

budowa morfologiczna decydująca o wyglądzie

i kształcie ciała

cechy mówiace o aktualnym stanie tkanek (kościec, mięśnie, tkanka
tłuszczowa)

cechy fizjologiczne i biochemiczne, typ układu krążenia, przemiany materii,
czynności hormonalne

typ układu nerwowego decydujący

o właściwościach osobowości psychicznej

właściwości odpornościowe ustroju, cechy patologiczne i anomalia

Typologia francuska: o typie budowy decyduje przewaga określonych układów
anatomicznych

1.

Typ trawienny, trzewny – twarz szeroka, zwłaszcza w dolnej, żuchwowej
części; klatka piersiowa krótka, szeroka, rozwarty kąt podżebrowy, szerokie
biodra

2.

Typ oddechowy – twarz, nos, szyja wydłużone, długie kończyny i klatka
piersiowa, kąt podmostkowy ostry

3.

Typ mięśniowy – twarz proporcjonalna, prostokątna, równomierne proporcje
tułowia w stosunku do kończyn, klatka piersiowa silnie rozwinięta w kształcie
odwróconego trapezu, silny rozwój mięśni i owłosienia ciała

4.

Typ mózgowy – silny rozwój mózgoczaszki, słaby trzewioczaszki, smukła
budowa ciała, słabe umięśnienie, długie kończyny, ostry kąt podmostkowy

Typologia Kretschmera (1888 – 1964) – typy morfologiczne i psychologiczne
Typy Kretschmera:

1.

Typ leptosomatyczny

2.

Typ atletyczny

3.

Typ pykniczny

Typ leptosomatyczny (leptos – wąski, soma – ciało) – budowa smukła, wąska, delikatna,
wątła, o przewadze wymiarów długościowych nad szerokościowymi, klatka piersiowa płaska
Typ atletyczny (athlon – walka) – silna budowa szkieletu i mięśni, twarz i szyja szerokie,
klatka piersiowa wysklepiona, barki szerokie, miednica wąska, kończyny długie o szerokich
dłoniach i stopach
Typ pykniczny (pyknos – gruby) – przewaga pomiarów poprzecznych nad długościowymi,
szkielet delikatny i drobny, przysadzista budowa ciała, słaby rozwój mięśni, tendencja do
otyłości, twarz szeroka, szyja krótka, kontury ciała zaokrąglone, skóra delikatna

Typologia Wankego i Kolasy – opis budowy oparty jest na podstawie wymiarów kostnych
„I” – mężczyźni: słaba budowa, długi tułów, wąskie barki, średnioszeroka miednica, płaska
klatka piersiowa, mała masa w stosunku do wysokości; kobiety: smukła sylwetka, długi
tułów, wąska miednica, głęboka klatka piersiowa
„A” – mężczyźni: długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa,
duża masa w stosunku do wysokości ciała; kobiety: długi tułów, wąskie barki, szeroka
miednica, głęboka klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wyskokości ciała
„V” – mężczyźni: tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa,
duża masa w stosunku do wysokości ciała; kobiety: krótki tułów, szerokie barki, wąska
miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa ciała
„H” – mężczyźni: krótki tułów, szerokie barki i miednica, beczkowata klatka piersiowa,
średnia masa ciała; kobiety: krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, głęboka klatka
piersiowa, duża masa ciała

Dymorfizm płciowy
Płeć – zespół cech organizmu określanych jako cechy płciowe, warunkujący jego rolę w
rozmnażaniu i rekombinacji genetycznej.
Dymorfizm płciowy: di – podwójnie, morphe – kształt
Dwupostaciowość – różnice drugorzędowych i trzeciorzędowych cech płciowych między
organizmami kobiecymi i męskimi, uwarunkowane genetycznie.
Płeć chromosomalna – jest okreslana rodzajem chromosomów płciowych, które zostały
przekazane przez parę rodzicielską. Męskość czy żeńskość osobnika jest ustalana genetycznie
Płeć chromatynowa – okresla ją obecność ciałek Barra (chromatyna płciowa –
unieczynniony chromosom X) w jądrach komórek kobiet, lub ich brak u mężczyzn.
Płeć gonadalna – wyznaczana jest przez formowanie się typu gonady – jąder u mężczyzn i
jajników u kobiet. Płeć gonadalna powstaje w początkach 7 tygodnia życia
wewnątrzłonowego
Płeć hormonalna – jest uwarunkowana jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych
determinujących rozwój cech płciowych. Płeć hormonalną można oznaczać od okresu
dojrzewaniana podstawie wydzielania hormonów płciowych.
Płeć somatyczna (fenotypowa) – jest określana rozwojem wewnętrznych narządów
płciowych, na podstawie rozwoju gonad i dróg wyprowadzających, oraz przez obecność
prącia i moszny u mężczyzn, a sromu u kobiet. Płeć somatyczną można określać od początku
3 miesiąca życia wewnątrzmacicznego
Płeć metrykalna – ustalana jest przy urodzeniu na podstawie budowy narządów płciowych
Płeć psychiczna – jest nabytym w rozwoju osobniczym poczuciem przynależności do danej
płci. Mechanizmy decydujące o kształtowaniu się poczucia płci nie są w pełni ustalone.
Interseksualizm – zaburzenie różnicowania płci – sprzeczność między poczuciem płci
psychicznej a płcią genetyczną i fenotypową.
Cechy płci

PIERWSZORZĘDOWE (płeć gonadalna) – zdeterminowane przez
chromosomy płciowe wchodzące w zestaw zygoty, co warunkuje rozwój
wewnętrznych i zewnetrznych narządów płciowych

DRUGORZĘDOWE (płeć somatyczna) – zespół różnic morfologicznych
rozwijajacych się pod wpływem hormonów płciowych (proporcje budowy,
umięśnienia, owłosienia, barwy głosu itp.). Są to cechy wspólne dla ogółu
ludzi jednej plci.

TRZECIORZĘDOWE – uwarunkowane czynnikami hormonalnymi,
kształtują sie w okresie dojrzewania (m.in. zachowania seksualne związane z
instynktem płci)

CZWARTORZĘDOWE – czynniki cywilizacyjno-kulturowe wzmagające
cechy płciowe (cechy ubioru, wybór zabawek, sportu, podział form pracy).
Zostały wypracowane w rozwoju historycznym grup ludzkich i oddziałują na
ludzi od momentu urodzenia.

Zróżnicowanie serologiczne – grupy krwi
O właściwościach grupowych krwinek czerwonych decydują zawarte w nich antygeny,
oznaczone literami A, B i 0.
O właściwościach surowicy decydują przeciwciała – aglutyniny, oznaczone a i b lub anty-A i
anty-B
Konflikt serologiczny matczyno-płodowy – choroba hemolityczna noworodków – niszczenie
krwinek płodu wskutek ich niezgodności z antygenami układu grupowego Rh matki.
Jeżeli dziecko ma antygen D (jest Rh+), który nie występuje u matki (Rh-), to pojawiają się u
niej przeciwciała anty-D, które przenikają przez łożysko do krążenia dziecka i łączą się z
antygenem D – krwinki dziecka ulegają zniszczeniu.
W Polsce częstość Rh+ wynosi 83%, a Rh- 17%.

Rytmy biologiczne
Rytmy biologiczne – biorytmy, cykle biologiczne – procesy zachodzące u roślin i zwierząt,
wykazujące regularne wahania, powtarzające się rytmicznie
Chronobiologia – nauka zajmująca się rytmami biologicznymi
chronos (gr.) – czas
Klasyfikacja biorytmów ze względu na przyczynę:

RYTMY ENDOGENNE (wrodzone) – powstają na skutek działania
specyficznych bodźców pochodzących z samego organizmu, dążącego do
zachowania okreslonej stałości i równowagi wewnętrznej (oddychanie, praca
serca). Automatyzm tych rytmów pozwala na stałe przystosowanie się ustroju
do zmieniających się bodźców środowiskowych.

RYTMY EGZOGENNE – warunkowane przyczynami zewnętrznymi, które
stanowią cechy środowiska przyrodniczego i społecznego (np. pora i częstość
posiłków, pora pracy zawodowej)

Klasyfikacja biorytmów ze względu na częstotliwość (Jethon 1995):

krótsze od 20 godzin – ultradialne (infradialne)

okołodobowe – cirkadialne

okołotygodniowe – cirkaseptalne

okołomiesięczne – cirkamezalne

okołoroczne – cirkaannualne

wieloletnie – multiannualne

Rytmy okołodobowe

Najpowszechniej spotykane biorytmy – rytmy słoneczne, zgodne z obrotem
Ziemi wokół własnej osi – ich cykliczność może wynosić od 20 do 28 godzin

U człowieka rytmice dobowej podlega:

sekwencja stanów czuwania i snu

podziały komórkowe

temperatura ciała

wydzielanie wielu hormonów

pobieranie pokarmu

stężenie glukozy i innych substancji we krwi

wydajność umysłowa

Mechanizm dobowej rytmiki funkcji komórki

zakodowany jest w zespole genów, tzw. chronomie

na podstawie informacji genetycznej syntetyzowane jest „białko zegarowe”

stężenie „białka zegarowego” zwiększa się i zmniejsza cyklicznie w rytmie
okołodobowym

czynności komórki sterowane przez „białko zegarowe” nasilają się tylko w
odpowiedniej porze doby, w innym czasie przebiegają na niskim poziomie

Rytm tygodniowy

Jest przykładem rytmów kształtowanych przez rozwój struktur społecznych i
cywilizacyjnych.

Dotyczy m.in., wydolności organizmu, która narasta od poniedziałku do
piątku, a spada – od soboty do poniedziałku.

Rytm okołomiesięczny

Wykazuje związek z fazami księżyca – miesiącem księżycowym trwającym
29,5 doby.

Przykładem jest cykl miesięczny u kobiet, posiadający swe odbicie w
czynnościach narządów oraz w zmianach cech psychiki.

Rytm sezonowy

Wiąże się z intensywnością nasłonecznienia oraz ze zmianami czynników
pogodowych (temperatura, wilgotność, ciśnenie atmosferyczne, zawartość
jonów w atmosferze, promieniowanie ultrafioletowe).

Czynniki te działają przez układ autonomiczny za pośrednictwem układu
hormonalnego (podwzgórze, przysadka, tarczyca).

Zimą: maleje ogólny metabolizm ustroju, wzrasta poziom CO2 i białka oraz
albumin we krwi, maleje poziom gammaglobulin; zwiększa się aktywność
tarczycy a maleje wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę.

Rytmy wieloletnie

Rytmy sprawności psychofizycznej

Rytmy reprodukcji

Rytmy zdarzeń demograficznych

Rytmy przemian rozwojowych w ujęciu międzypokoleniowym