Arsen w wodzie pitnej zagra˝a oko∏o 50 mln ludzi

na Êwiecie. W Bangladeszu testuje si´

ró˝ne sposoby rozwiàzania tego problemu

76

ÂWIAT NAUKI GRUDZIE¡ 2004

S

trumieƒ zimnej, przejrzystej wody p∏ynie, iskrzàc si´ w
s∏oƒcu, z pompy, z której korzysta∏a Pinjra Begum. Kie-
dy jako pi´tnastolatka wychodzi∏a za mà˝, by∏a pi´knà
dziewczynà. Wkrótce jednak na jej skórze zacz´∏y poja-

wiaç si´ plamy, a nast´pnie odra˝ajàce rany, w które wda∏a si´
gangrena. Mà˝ porzuci∏ jà dla innej kobiety. W roku 2000, w wie-
ku 26 lat, zmar∏a na raka, pozostawiajàc trójk´ dzieci.

Pinjra Begum zatru∏a si´ tà krystalicznà wodà, którà z ufnoÊcià

pompowa∏a ze studni. W latach siedemdziesiàtych i osiemdzie-
siàtych rzàd Bangladeszu, przy wspó∏pracy mi´dzynarodowych
organizacji pomocowych z UNICEF na czele, podjà∏ si´ ambit-
nego zadania zaopatrzenia mieszkaƒców wsi na terenie ca∏ego
kraju w czystà wod´ pitnà. Zbyt wiele dzieci umiera∏o na biegunk´
z powodu picia ska˝onych bakteriologicznie wód powierzchnio-
wych. Najlepszym rozwiàzaniem wydawa∏y si´ wtedy studnie z
obs∏ugiwanà r´cznie pompà – proste i trwa∏e urzàdzenia do pobie-
rania wody z p∏ytkich warstw wodonoÊnych. Bogatszych mieszkaƒ-
ców by∏o na nie staç, a biedniejszym organizacje pozarzàdowe
udziela∏y kredytów na dogodnych warunkach. Zainstalowane przy
domach pompy u∏atwi∏y ˝ycie kobietom, które nie musia∏y ju˝ no-
siç z daleka wody w dzbanach i wiadrach; uniezale˝ni∏y ludzi od
bogatszych sàsiadów, a co najwa˝niejsze, by∏y êród∏em wody pitnej
wolnej od patogenów. Do tej „bezpiecznej” wody z ponad 10 mln
pomp na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych dost´p mia∏o ju˝ 95%
mieszkaƒców Bangladeszu – by∏ to jeden z nielicznych sukcesów,
którymi ten bardzo ubogi kraj móg∏ si´ poszczyciç.

Niestety, ktoÊ, a raczej wszyscy przeoczyli, ˝e nale˝y zbadaç te

êród∏a wody na obecnoÊç arsenu. Ju˝ w 1983 roku dermatolog
Kshitish C. Saha ze Szko∏y Medycyny Tropikalnej w Kalkucie w
Indiach stwierdzi∏, ˝e zatrucie tym pierwiastkiem powoduje pa-
tologiczne zmiany skórne. Odkry∏ te˝, ˝e arsen pochodzi z pom-
powanej ze studni wody. Wi´kszoÊç jego pacjentów to mieszkaƒ-
cy wschodnioindyjskiego stanu Bengal Zachodni, który cz´Êciowo
korzysta z tych samych zasobów wód podziemnych co Bangla-
desz. Co wi´cej, byli wÊród nich tak˝e imigranci z Bangladeszu.
W ciàgu nast´pnych kilku lat ekolog Dipankar Chakraborti z
Uniwersytetu Jadavpur w Kalkucie wykaza∏, ˝e du˝a cz´Êç wód
podziemnych w Bengalu Zachodnim jest silnie ska˝ona arse-
nem. Tymczasem British Geological Survey, po przeprowadze-
niu w 1993 roku zakrojonego na du˝à skal´ badania wody w
Bangladeszu, wyda∏y oÊwiadczenie, ˝e jest ona zdatna do picia;
nie wykona∏y jednak testów na obecnoÊç arsenu. W tym samym
roku Abdul W. Khan z Departamentu Instalacji Sanitarnych w
Bangladeszu wykry∏ ten pierwiastek w wodzie ze studni w dys-
trykcie Nawabganj w zachodniej cz´Êci kraju.

Z

a

t

r

u

t

e studnie

GRUDZIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

77

SKA˚ONA ARSENEM WODA, którà pijà wszyscy ludzie
we wsi Bilkada w Bangladeszu, powoduje zachorowania
na nowotwory. Rolnik Abdul Rahman, który przeszed∏
amputacj´ zrakowacia∏ej stopy, przyglàda si´,
jak sàsiadka pompuje wod´.

A. Mushtaque R. Chowdhury

Zdj´cia: Dilip Mehta

Obecnie wiadomo ju˝, ˝e woda w oko-

∏o 30% studni w Bangladeszu zawiera
arsen w iloÊci ponad 50

µg/l, a w 5–10%

studni st´˝enie to jest ponadszeÊciokrot-
nie wi´ksze. Rzàd Bangladeszu za groê-
ne dla zdrowia uznaje st´˝enia powy˝ej
50

µg/l. Tà w∏aÊnie normà b´d´ si´ po-

s∏ugiwa∏. Âwiatowa Organizacja Zdro-
wia jako górnà granic´ zawartoÊci arse-
nu dopuszcza 10

µg/l, ostatnio tak˝e

przyj´tà przez Enviromental Protection
Agency (amerykaƒskà Agencj´ Ochrony
Ârodowiska). Niestety, jest to st´˝enie
zbyt ma∏e, by mo˝na je by∏o dok∏adnie
zmierzyç w prymitywnych warunkach. A
zatem co najmniej 35 mln osób – niemal
czwarta cz´Êç ludnoÊci kraju – pije wo-
d´, która zawiera arsen w iloÊciach za-
gra˝ajàcych ˝yciu.

Mieszkaƒcy Bangladeszu mogà byç,

niestety, równie˝ nara˝eni na zatrucie
arsenem zawartym w spo˝ywanych dwa
lub trzy razy dziennie zbo˝ach. W po-
rze suchej pola ry˝owe nawadnia si´
bowiem wodà gruntowà z pomp. Ba-
dacze z University of Aberdeen w Szko-
cji stwierdzili niedawno, ˝e zawartoÊç
arsenu w tamtejszym ry˝u wynosi
50–180 ppb (cz´Êci na miliard), w za-
le˝noÊci od odmiany ry˝u i miejsca
upraw. (Poziom 50 ppb odpowiada za-
wartoÊci 50

µg/l w wodzie). Ska˝ona jest

równie˝ cz´Êç warzyw, a zw∏aszcza je-
den rodzaj jadalnych bulw, w których
arsen osiàga niebywa∏e wr´cz st´˝enie
100 ppm (cz´Êci na milion). Na razie
nie ma wytycznych, które okreÊla∏yby,
jakà zawartoÊç arsenu w ˝ywnoÊci mo˝-
na uznaç za niebezpiecznà.

Problem ten wyst´puje nie tylko w

Bangladeszu. Arsen jest obecny w zaso-
bach wodnych m.in. Indii, Nepalu, Wiet-

namu, Chin, Argentyny, Meksyku, Chile,
Tajwanu, Mongolii i Stanów Zjednoczo-
nych [mapka na nast´pnej stronie]. Na
szkodliwe dzia∏anie arsenu mo˝e byç na-
ra˝onych ponad 50 mln osób na Êwiecie.

Ska˝ona glina

PIERWSZYM OBJAWEM ZATRUCIA

, który mo˝e

wystàpiç nawet po 10 latach od rozpo-
cz´cia picia ska˝onej wody, sà ciemne
plamy na skórze w górnej cz´Êci klatki
piersiowej i pleców oraz na ramionach,
zwane melanizmem, a tak˝e rogowacenie
wewn´trznych powierzchni d∏oni i po-
deszw stóp. Chory mo˝e równie˝ cier-
pieç na zapalenie spojówek, ostre zapa-
lenie oskrzeli, a przy bardzo wysokich
st´˝eniach arsenu wyst´pujà tak˝e bóle
brzucha i biegunka. Objawy te wskazujà
na pierwsze stadium zatrucia arsenem. W
drugim pojawiajà si´ bia∏e plamy, puch-
nà nogi, a zrogowacia∏a skóra na d∏o-
niach i stopach zaczyna p´kaç i krwa-
wiç. Rany te – bardzo charakterystyczny
objaw zatrucia arsenem – sà bolesne i
mogà ulec zaka˝eniu; utrudniajà prac´
i chodzenie. W r´kach i nogach pojawia-
jà si´ dolegliwoÊci neurologiczne, zabu-
rzona zostaje praca nerek i wàtroby. W
trzecim stadium w rany wdaje si´ gan-
grena, mo˝e dojÊç do za∏amania funkcji
nerek lub wàtroby, a po oko∏o 20 latach
chory zapada na raka.

Pinjra Begum zmar∏a wyjàtkowo m∏o-

do – mo˝liwe, ˝e wod´ z du˝à zawarto-
Êcià arsenu pi∏a od dziecka. Przeprowa-
dzone na Tajwanie badanie wykaza∏o,
˝e picie wody zawierajàcej arsen w st´-
˝eniu 500

µg/l u jednej osoby na dzie-

si´ç prowadzi do raka skóry. G∏ównà
przyczynà Êmierci sà jednak nowotwo-
ry narzàdów wewn´trznych, zw∏aszcza

p´cherza moczowego, nerek, wàtroby i
p∏uc. Z badaƒ wykonanych w 1998 roku
na pó∏nocy Chile wynika, ˝e przyczynà
5–10% wszystkich zgonów osób powy˝ej
30 roku ˝ycia sà spowodowane arsenem
nowotwory narzàdów wewn´trznych.
Zmarli, przynajmniej na poczàtku, pili
wod´, w której st´˝enie tego pierwiast-
ka wynosi∏o oko∏o 500

µg/l. Amerykaƒska

National Research Council stwierdzi∏a
w 1999 roku, ˝e na sto osób przyjmujà-
cych ponad 50

µg arsenu w ka˝dym li-

trze wody prawdopodobnie jedna umrze
na raka.

Picie wody z du˝à zawartoÊcià arsenu

mo˝e te˝ prowadziç do powik∏aƒ w uk∏a-
dach nerwowym i sercowo-naczynio-
wym. Stopieƒ zatrucia zale˝y od dawki
i okresu jej przyjmowania, interakcji ar-
senu z innymi sk∏adnikami po˝ywienia,
a tak˝e od p∏ci i wieku. Rzeczywistych
rozmiarów tragedii w Bangladeszu nikt
jeszcze nie zna. Z wyrywkowych danych
wynika, ˝e dolegliwoÊci w wyniku za-
trucia arsenem wyst´pujà u dziesiàtek
tysi´cy ludzi, mówi si´ te˝ o „du˝ej licz-
bie” zgonów. Choç odnotowano kilka
przypadków zachorowaƒ na raka wy-
wo∏anego przez kontakt z arsenem, apo-
geum dopiero ma nadejÊç.

Niestety, bangladeski system opieki

zdrowotnej nie jest na to przygotowany.
Pracownicy s∏u˝by zdrowia dysponujà
maÊçmi ∏agodzàcymi ból i przeciwzapal-
nymi, a zaatakowane gangrenà koƒczy-
ny si´ amputuje. Jednak na chroniczne
zatrucie arsenem nie ma lekarstwa. Je-
den z sugerowanych sposobów leczenia,
chelacja, polega na przyjmowaniu zwiàz-
ku chemicznego, który wià˝e arsen i u∏a-
twia jego wydalanie. U˝ytecznoÊç tej te-
rapii jest jednak ograniczona, gdy˝ nawet
bez niej organizm doÊç skutecznie wy-
dala arsen, a poza tym istnieje ryzyko,
˝e pacjent dalej b´dzie korzysta∏ ze ska-
˝onego êród∏a. Powrót do picia wody
niezanieczyszczonej arsenem sprawia,
˝e wczesne objawy zatrucia si´ cofajà.
Jednak dostarczenie takiej wody nie jest
∏atwym zadaniem.

èród∏o, a byç mo˝e tak˝e i rozwiàzanie

n´kajàcego Bangladesz problemu, znaj-
duje si´ pod ziemià. Du˝a cz´Êç kraju
le˝y w delcie dwóch wielkich rzek p∏y-

78

ÂWIAT NAUKI GRUDZIE¡ 2004

DILIP MEHT

A

Contact P

ress Images

PORZUCONA PRZEZ M¢˚A Ambia Khatum i
jej córka pokazujà charakterystyczne, czarne
plamy. Powi´kszajàce si´ rany na d∏oniach
i podeszwach stóp z czasem uniemo˝liwajà wy-
konywanie obowiàzków domowych.

nàcych z Himalajów – Gangesu i Brah-
maputry – która powsta∏a z nanoszonych
przez 250 mln lat osadów (miejscami
majà one a˝ 20 km mià˝szoÊci). Jed-
nak wi´kszoÊç ska˝onych warstw wodo-
noÊnych znajduje si´ ca∏kiem p∏ytko,
10–70 m pod ziemià, i le˝y w po∏udnio-
wej i po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kra-
ju. Badacze z BGS zwracajà uwag´, ˝e
kiedy poziom morza obni˝y∏ si´ oko∏o
18 tys. lat temu o mniej wi´cej 100 m,
rzeki wy˝∏obi∏y w istniejàcych osadach
g∏´bokie doliny. Póêniej zag∏´bienia te
wype∏ni∏a szara glina, przypuszczalnie
zawierajàca arsen. Dawniejsze aluwia o
brunatnej barwie, które wyst´pujà na pó∏-
nocnym zachodzie lub w regionach pa-
górkowatych, sà mniej ska˝one.

Wczesna hipoteza sformu∏owana przez

Chakrabortiego zak∏ada, ˝e arsen towa-
rzyszy pirytowi i dostaje si´ do warstw
wodonoÊnych w nast´pstwie procesów

utleniania. Tak wi´c nadmierna eksplo-
atacja wód gruntowych (wykorzystywa-
nych g∏ównie do nawadniania pól) spra-
wia, ˝e obni˝a si´ ich poziom, do ska˝onej
gliny dociera powietrze i wydziela si´ ar-
sen. Z teorii tej wynika, ˝e dzia∏alnoÊç
cz∏owieka powi´ksza skal´ problemu. Te-
raz popularnoÊç zyskuje hipoteza konku-
rencyjna, oparta na procesach redukcji.
Wed∏ug BGS nast´puje adsorpcja arsenu
przez czàstki uwodnionego tlenku ˝ela-
za, które ulegajà redukcji pod wp∏ywem
zawartych w wodzie sk∏adników orga-
nicznych, uwalniajàc arsen. JeÊli tak jest
rzeczywiÊcie, oznacza to, ˝e pierwiastek
ten zawsze znajdowa∏ si´ w wodzie. Na-
dal jednak trwajà dyskusje – Chakrabor-
ti utrzymuje, ˝e bada∏ studnie, z których
woda jeszcze 10 lat temu by∏a zdatna do
picia, a dziÊ jest ska˝ona. Sugerowa∏oby
to, ˝e ca∏y czas zachodzà z∏o˝one proce-
sy geochemiczne.

Rzàd Bangladeszu zareagowa∏ na za-

gro˝enie uruchomieniem w 1998 roku
Programu Redukcji ZawartoÊci Arsenu
i Poprawy Zaopatrzenia w Wod´ Pitnà
(Arsenic Mitigation and Water Supply
Project), na który uzyska∏ od Banku
Âwiatowego 32.5 mln dolarów kredytu.
Du˝a cz´Êç tej kwoty nadal jest niewyko-
rzystana, poniewa˝ nie ma zgody, jaki
nale˝y przyjàç sposób dzia∏ania. Roz-
wiàzania problemu od 1997 roku po-
szukuje Komitet ds. Rozwoju Regionów
Wiejskich w Bangladeszu (BRAC – Ban-
gladesh Rural Advancement Commit-
tee), organizacja pozarzàdowa, której
jestem wicedyrektorem.

Stawy pe∏ne patogenów

MIESZKA

¡CY WSI

w dwóch regionach, w

których przeprowadzaliÊmy badania –
Sonargaon na wschodzie i Jhikargacha
na zachodzie – poczàtkowo nie chcieli

GRUDZIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

79

90º

91º

92º

˚

27º

Szerok

oÊç geograficzna

DługoÊç geograficzna

89º

26º

25º

24º

23º

22º

21º

<1
1–5
5–10
10–20
20–50

50–75
75–100
100–200
200–300
>300

I

I

200 km

Arsen (

µg/l)

Zatoka Bengalska

88º

Chile

Chiny

Mongolia

Tajwan

Nepal

Indie

Tajlandia

Argentyna

Bangladesz

Zachód USA

Meksyk

Wietnam

W´gry

Rumunia

100

50

0

–50

–100

–150

–200

–250

–300

PODNÓ˚E HIMALAJÓW

ZATOKA BENGALSKA

Warstwy wodonoÊne zawierajàce arsen

G∏´bokie
warstwy
wodonoÊne

Przepływ wody

W

ysok

oÊç (metr

y)

Woda lekko zasolona

Woda s∏odka

Woda s∏ona

Woda s∏ona

I

I

100 km

GEOLOGIA ARSENU

ARSEN znajduje si´ w zbiornikach wodnych
w deltach rzek na ca∏ym Êwiecie (czerwone
obszary z prawej). Na po∏udniu Bangladeszu
wyst´puje najwy˝sza w tym kraju zawartoÊç
arsenu – prawdopodobnie z Himalajów na-
nios∏y go do Zatoki Benegalskiej rzeki Ganges
i Brahmaputra. Arsen z m∏odszych, p∏ytkich
z∏ó˝ szarej gliny rozpuszcza si´ w wodach
podziemnych w procesach, których charakter
pozostaje kwestià spornà. Uwa˝a si´, ˝e war-
stwy wodonoÊne na g∏´bokoÊci wi´kszej ni˝
200 m sà wolne od tego pierwiastka.

BANGLADESZ

ZAGRO˚ENIE NA ÂWIECIE

BANGLADESZ: PRZEKRÓJ PRZEZ DELT¢

WZD¸U˚ LINII PÓ¸NOC–PO¸UDNIE

L

UCY READING I JANA BRENNING; èRÓD¸

O: M. FEROZE AHMED I IN. „

ARSENIC CONT

AMINA

TION IN SOUTH-EAST ASIA REGION:

TECHNOL

OGIES FOR ARSENIC MITIGA

TION”;

FORUM WORLD BANK GROUP „

W

A

TER WEEK 2004”

wierzyç, ˝e ich problemy zdrowotne ma-
jà zwiàzek z wodà z ich bezcennych
studni. Aby sk∏oniç ich do wspó∏pracy,
BRAC przeszkoli∏ oko∏o 160 wiejskich
kobiet (by∏y wÊród nich nawet analfabet-
ki) do analizowania wody ze studni za
pomocà przenoÊnych zestawów. Ochot-
niczki zbada∏y wod´ z ponad 50 tys.
studni, oznaczajàc czerwonà farbà te,
w których st´˝enie arsenu przekracza∏o
50

µg/l, a zielonà te, w których zawar-

toÊç tego pierwiastka by∏a mniejsza.
SprawdziliÊmy póêniej, ˝e ich oceny by-
∏y w 85–90% przypadków prawid∏owe.
W niektórych wsiach okaza∏o si´, ˝e
wszystkie studnie sà ska˝one, w innych
nie by∏o takich wcale. Co ciekawe, w
bezpoÊrednim sàsiedztwie zdarza∏y si´
studnie z wodà bezpiecznà i ska˝onà.

Ochotniczki nauczy∏y si´ te˝ rozpo-

znawaç zmiany skórne i inne wyraênie
widoczne objawy zatrucia arsenem oraz
rozró˝niaç trzy stadia tej choroby. Wy-
kry∏y chorob´ u oko∏o 400 osób, które
nast´pnie zbadali lekarze. U oko∏o
trzech czwartych z nich choroba by∏a
w stadium poczàtkowym, choç zdiagno-
zowano te˝ kilka przypadków raka. 60%
pacjentów stanowili m´˝czyêni, Êrednia
wieku badanych wynosi∏a 36 lat, jednak
znalaz∏y si´ w tej grupie nawet pi´ciolet-
nie dzieci. ObecnoÊç kobiet testujàcych
wod´ ze studni i identyfikujàcych cho-

rych uÊwiadomi∏a prostym ludziom nie-
znany im wczeÊniej problem.

Uczestniczki programu ÊciÊle te˝

wspó∏pracowa∏y z innymi mieszkaƒca-
mi i kadrà BRAC przy opracowaniu map
lokalnych zasobów wodnych – studni z
pompà z wodà zdatnà do picia, trady-
cyjnych studni, cieków wodnych i sta-
wów – które mog∏yby zastàpiç ska˝one
studnie. Nast´pnie wypróbowaliÊmy ró˝-
ne warianty zaopatrzenia w wod´, zwra-
cajàc uwag´ na ich bezpieczeƒstwo,
efektywnoÊç, koszty i szanse na spo∏ecz-
nà akceptacj´. BraliÊmy wi´c pod uwa-
g´ pobieranie wody ze stawów, rzek i
tradycyjnych studni i oczyszczanie jej z
chorobotwórczych drobnoustrojów, wy-
korzystanie deszczówki, oczyszczanie
wód gruntowych z arsenu, budow´ wo-
dociàgów oraz eksploatacj´ bardzo g∏´-
bokich warstw wodonoÊnych. W ciàgu
ostatnich kilku lat zorientowaliÊmy si´,
które z tych rozwiàzaƒ mogà si´ spraw-
dziç w skali kraju. (Organizacja BRAC
otrzyma∏a niedawno nagrod´ Gatesów
za dzia∏alnoÊç na rzecz ochrony zdrowia
w wysokoÊci miliona dolarów).

Istniejà przekonujàce argumenty za

wykorzystaniem wód powierzchnio-
wych, powszechnie dost´pnych i wol-
nych od arsenu a˝ do g∏´bokoÊci 10 m.
KiedyÊ ludnoÊç Bangladeszu pi∏a wod´
z wyznaczonych, czystych stawów. Kie-

dy zacz´to instalowaç studnie z pompà,
stawy zaniedbano. Cz´Êç z nich po osu-
szeniu zamieniono w tereny budowla-
ne, a w cz´Êci rozpocz´to hodowl´ ryb.
Dawnà funkcj´ stawom mog∏yby przy-
wróciç zainstalowane na brzegach fil-
try piaskowe. Niestety, koncentracja bak-
terii jest tak wysoka, ˝e chocia˝ filtr
obni˝a jà o dwa rz´dy wielkoÊci, to wo-
da nadal zawiera zbyt du˝o patogenów.
Jednak w wi´kszoÊci stawów rybnych
g∏ównym utrudnieniem dla takich fil-
trów sà toksyczne zwiàzki u˝ywane do
niszczenia drapie˝ników, zanim zostanie
wpuszczony narybek. Toksyny co praw-
da si´ rozk∏adajà, ale woda nadal nie
nadaje si´ do bezpiecznego spo˝ycia. Co
wi´cej, spo∏ecznoÊç musi dbaç o oczysz-
czanie filtrów co kilka miesi´cy.

Metoda trzech dzbanów

Z TRADYCYJNYCH STUDNI

równie˝ czerpie

si´ wod´ powierzchniowà – w tym przy-
padku gromadzàcà si´ w g∏´bokim wy-
kopie. Zwykle zawartoÊç patogenów w
takich êród∏ach jest niska, istnieje jed-
nak zagro˝enie ska˝enia odchodami.
Deszczówka natomiast jest czysta, lecz
dost´p do niej zale˝y od pory roku. W
pewnym momencie Êwietnym pomys∏em
wydawa∏a nam si´ „metoda trzech
dzbanów”. Jest to proste urzàdzenie do-
mowe, w którym wod´ z pompy prze-
puszcza si´ przez dwa gliniane naczynia
z piaskiem, w´glem drzewnym i przede
wszystkim z wià˝àcymi arsen opi∏kami
˝elaza, tak ˝e do trzeciego naczynia sp∏y-
wa woda zdatna do picia. Co pewien czas
jednak ska˝one opi∏ki trzeba utylizowaç,
co samo w sobie stanowi problem. Bar-
dziej wydajne filtry poch∏aniajàce arsen
sà kosztowne, a i one muszà byç oczysz-
czane z toksycznego szlamu.

Rozmawiajàc z mieszkaƒcami wsi,

zdaliÊmy sobie spraw´, ˝e choç pragnà
uwolniç si´ od plagi arsenu, nie chcà
mieç poczucia, ˝e cofajà si´ do metod,
które kiedyÊ odrzucili – pompy dawa-
∏y im nadziej´ na lepszà przysz∏oÊç.
Uwa˝am, ˝e musi zostaç to uwzgl´d-
nione w ka˝dym programie, którego
realizacja ma si´ powieÊç. Kryterium to
spe∏niajà dwa rozwiàzania: wodociàgi
i studnie g∏´binowe.

80

ÂWIAT NAUKI GRUDZIE¡ 2004

DILIP MEHT

A

Contact P

ress Images

A. MUSHTAQUE R. CHOWDHURY od 1977 roku jest cz∏onkiem Komitetu ds. Rozwoju Re-
gionów Wiejskich w Bangladeszu (Bangladesh Rural Advancement Committee) – jednej z
najwi´kszych i najsprawniej dzia∏ajàcych prywatnych organizacji wspierajàcych rozwój. Utwo-
rzy∏ w jej strukturach oddzia∏ badaƒ i analiz i kieruje pracami nad zmniejszeniem zawarto-
Êci arsenu w wodzie pitnej. Chowdhury urodzi∏ si´ w Bangladeszu, kszta∏ci∏ w Dhace, a w ro-
ku 1986 obroni∏ doktorat w London School of Hygiene and Tropical Medicine. Jest autorem
wielu publikacji o problemach zdrowotnych w krajach rozwijajàcych si´. Pe∏ni równie˝ funk-
cj´ wspó∏przewodniczàcego zespo∏u zadaniowego ONZ ds. opieki zdrowotnej nad matkà i
dzieckiem w ramach Programu Milenium, a teraz goÊcinnie wyk∏ada w Columbia University.

O

AUTORZE

DWIE ˚ONY Abdula Rahmana, ob∏o˝nie chora
Haliman – ofiara zatrucia arsenem – i jej m∏o-
da nast´pczyni, Shazida, nie majà innego wy-
boru ni˝ si´ wzajemnie tolerowaç. Shazida pro-
wadzi dom i zajmuje si´ dzieçmi Haliman.

W ciàgu ostatnich kilku lat BRAC i

inne organizacje wdro˝y∏y we wsiach
pilota˝owy program budowy wodocià-
gów z centralnym systemem oczyszcza-
nia wody. Mieszkaƒcy przyj´li go z zado-
woleniem. Badanie przeprowadzone
niedawno przez BRAC przy wspó∏pracy
Banku Âwiatowego wykaza∏o nawet, ˝e
mieszkaƒcy sà sk∏onni pokryç cz´Êç
kosztów budowy wodociàgu. Mimo to
cena nadal pozostaje zasadniczà barie-
rà, a wdro˝enie takiego programu na
wi´kszà skal´ wymaga∏oby odpowied-
niej organizacji. Je˝eli Bangladesz zde-
cyduje si´ na budow´ wodociàgów,
choçby w ograniczonej skali, samorzà-
dy lokalne z pomocà organizacji poza-
rzàdowych b´dà musia∏y wziàç na siebie
koszty ich eksploatacji.

Rozwiàzaniem bardziej dalekosi´˝-

nym mogà byç studnie g∏´binowe, po-
zwalajàce czerpaç wod´ z g∏´bokoÊci
ponad 200 m. Na du˝ej cz´Êci obszaru
Bangladeszu znajdujà si´ dwie warstwy
wodonoÊne oddzielone od siebie war-
stwà gliny: p∏ytka (do 70 m) i g∏´boka.
Geolodzy zgodnie twierdzà, ˝e ryzyko
wystàpienia arsenu w warstwie g∏´bo-
kiej jest niewielkie, jednak zanim zosta-
nie wykopanych kilka milionów studni,
muszà mieç co do tego absolutnà pew-
noÊç. Co wi´cej, nale˝y dopracowaç
technologi´ drà˝enia, tak by do g∏´bo-
kich warstw wodonoÊnych przez otwo-
ry wiertnicze nie przenikn´∏a ska˝ona
arsenem woda z p∏ytkich warstw.

Technologia odwietrów nie zosta∏a jesz-

cze sprawdzona, a prace wymagaç b´dà
nadzoru ekspertów. Wyglàda na to, ˝e
prawo Murphy’ego (jeÊli coÊ mo˝e si´ nie
udaç, to si´ nie uda) stosuje si´ ze szcze-
gólnym okrucieƒstwem do krajów roz-
wijajàcych si´, czego najlepszym przy-
k∏adem jest problem z arsenem. Nale˝y
wi´c starannie rozwa˝yç ryzyko ska˝e-
nia g∏´bokich warstw wodonoÊnych.

Problem biednych paƒstw

BADACZE

z Columbia University oszaco-

wali niedawno koszt pi´cioletniego zin-
tegrowanego programu pomiaru, obni-
˝enia i monitorowania zawartoÊci
arsenu w wodzie pitnej na ca∏ym obsza-
rze Bangladeszu na oko∏o 290 mln do-
larów. Kwota ta uwzgl´dnia budow´
studni g∏´binowej w ka˝dej z 86 tys. wsi
– cena w stosunku do spodziewanych
korzyÊci nie jest wi´c wysoka, ale to mo-
˝e przerastaç mo˝liwoÊci ekonomiczne
kraju.

Nawet jeÊli uda si´ znaleêç Êrodki, to

wybór i wdro˝enie ostatecznej metody
rozwiàzania problemu zajmà kilka lat.
Tymczasem Bangladesz nie mo˝e sobie
pozwoliç na biernoÊç. Nale˝y natych-
miast rozpoczàç diagnozowanie chorych
i zapewniç im jakàkolwiek bezpieczniej-
szà wod´ pitnà. Trzeba przebadaç ka˝dà
studni´ w kraju. Mimo usilnych staraƒ
wszystkich zaanga˝owanych w to zada-
nie osób przy obecnym tempie prac zaj-
mie to jeszcze kilka lat.

W istocie nawet najbiedniejsze kraje –

a mo˝e przede wszystkim one – powinny
na bie˝àco monitorowaç jakoÊç wody pit-
nej. Zignorowanie tej potrzeby sta∏o si´
bezpoÊrednià przyczynà obecnych pro-
blemów Bangladeszu. Testy wody, nie tyl-
ko na zawartoÊç arsenu, ale tak˝e manga-
nu, fluoru, pestycydów, innych zwiàzków
chemicznych i drobnoustrojów chorobo-
twórczych, muszà staç si´ rutynowym
dzia∏aniem wsz´dzie tam, gdzie ludzie pi-
jà wod´ pobieranà spod ziemi.

n

GRUDZIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

81

L

UCY READING; èRÓD¸

O: SHARIAR SHAMS, ZMIANY WPROW

ADZI¸ MOHAMMAD JAKARYIY

A

BR

A

C

Woda
ska˝ona
arsenem

Woda
niezawierajàca
arsenu

Opi∏ki ˝elaza
Piasek
Tkanina

W´giel drzewny
Piasek
Tkanina

Gates Award for Global Health, 2004, to BRAC. Przemówienie dost´pne na stronie:

www.gatesfoundation.org/MediaCenter/Speeches/BillSrSpeeches/BGSSpeech-GatesAward-

GH040603.htm

Arsenic Contamination of Groundwater in Bangladesh, tomy 1-4. Red. D. G. Kinniburgh i P. L. Sme-

dley. British Geological Survey Technical Report WC/00/19, 2001. Dost´pny na stronie:

www.bgs.ac.uk/arsenic/Bangladesh/

Combating a Deadly Menace: Early Experiences with a Community-Based Arsenic Mitigation

Project in Bangladesh. A. Mushtaque R. Chowdhury i in. Bangladesh Rural Advancement Com-
mittee Research Monograph Series, nr 16, VIII/2000.

Contamination of Drinking-Water by Arsenic in Bangladesh: A Public Health Emergency. Allan H.

Smith, Elena O. Lingas i Mahfuzar Rahman; Bulletin of the World Health Organization, tom 78,
nr 9, s. 1093-1103; IX/2000. Dost´pny na stronie:

www.who.int/docstore/bulletin/pdf/2000/issue9/bu0751.pdf

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

Woda ze stawu

Czysta
woda

Czysta woda

T∏uczona ceg∏a

Woda ze stawu

Pompa r´czna

Piasek

˚wir

WODY POWIERZCHNIOWE w Bangladeszu nie zawierajà arsenu, ale sà silnie ska-
˝one przez chorobotwórcze mikroorganizmy. Zainstalowany przy stawie filtr piasko-
wy zmniejsza zawartoÊç patogenów o dwa rz´dy wielkoÊci, ale to nie wystarcza.

Nie ma idealnej technologii, która zapewni∏aby ubogim spo∏ecznoÊciom borykajà-

cym si´ z problemem arsenu bezpiecznà wod´ do
picia. „Metoda trzech dzbanów” jest prosta i tania
– arsen z pompowanej ze studni wody usuwany jest
w trakcie przepuszczania jej przez opi∏ki ˝elaza.
Niestety, utylizacja ska˝onych opi∏ków jest trudna.
Problem utylizacji szlamu dotyczy wszystkich filtrów
zatrzymujàcych arsen.

FILTR PIASKOWY

FILTR

Z TRZECH DZBANÓW

TANIE èRÓD¸A BEZPIECZNEJ WODY