61

Agnieszka Biskupska*

PRZESTÊPCZOŒÆ NIELETNICH.

PRZYCZYNY PRZESTÊPCZEGO WYKOLEJENIA

I RODZAJE CZYNÓW PRZESTÊPCZYCH.

"Nikt nie rodzi siê przestêpc¹. Nie ma bowiem ¿adnych kryteriów biologicz-

nych, psychologicznych czy socjalnych, które by specjalnie piêtnowa³y czy predesty-
nowa³y dzieci pods¹dne."

Zjawisko przestêpczoœci nieletnich znane by³o ju¿ w staro¿ytnoœci. Ktokol-

wiek naruszy³ porz¹dek publiczny, pope³ni³ przestêpstwo czy te¿ inny wystêpek - by³
karany. Wzorowe unormowanie problemu odpowiedzialnoœci nieletnich przynios³o
prawo rzymskie - tzw. Prawo XII Tablic (450 r. p.n.e.). W przypadku dokonania
kradzie¿y lub zniszczenia zbiorów przez nieletnich stosowano karê ch³osty, uzale¿-
niaj¹c jej wymiar od decyzji pretora, oraz nak³adano obowi¹zek naprawienia wyrz¹-
dzonej szkody.

2

Do koñca XIX wieku nieletni przestêpcy traktowani byli bardzo surowo i odpo-

wiadali przed s¹dami na ogólnych zasadach. Na prze³omie XIX i XX wieku pojawi³y siê
nowe teorie, w których zwrócono uwagê na osobê przestêpcy i czynniki przestêp-
cze, co spowodowa³o zasadnicze zmiany w polityce karnej.

W Polsce pocz¹tek s¹downictwa datuje siê na 1919 r. - wtedy bowiem w War-

szawie, £odzi i Lublinie powo³ano s¹dy dla nieletnich. 7 grudnia 1921 r. uchwalono
projekt, którego za³o¿enia by³y nastêpuj¹ce: granicami nieletnoœci zosta³ 13. rok
¿ycia jako wiek, do którego nieletni przestêpca nie odpowiada karnie, i 17. rok ¿ycia
jako granica wiekowa, do której obowi¹zuje okres przejœciowy wymagaj¹cy szcze-
gó³owego rozeznania, przes¹dzaj¹cego o mo¿liwoœci zastosowania œrodka karnego
o charakterze specyficznym.

3

W ujêciu prawnym przestêpstwo okreœlane jest jako czyn spo³ecznie niebez-

pieczny o znamionach ustawowych, zawiniony i zagro¿ony kar¹ w ustawie.

4

S¹ to

wykroczenia

5

:

* Studentka I roku pedagogiki,Studenckie Ko³o Naukowe M³odych Pedagogów. Opiekun

dr Beata Marta Nowak

1

H. Zabrodzka, Gdy dziecko schodzi na z³¹ drogê, Warszawa 1974, s. 35.

2

M. Ragent-Lechowicz, Ewolucja prawa karnego w dziedzinie zwalczania przestêpczoœci
nieletnich, Toruñ 1970.

3

G. Rdzanek-Piwowar, NieletnoϾ i jej granice, Warszawa 1993.

4

W. Œwida, Prawo karne, Warszawa 1947.

5

A. Nowak, Zarys postêpowania z nieletnimi dla pedagogów, Katowice 1999.

62

·

przeciwko porz¹dkowi i spokojowi publicznemu (zak³ócenie spokoju lub wy-
wo³anie zgorszenia krzykiem, ha³asem lub innym wybrykiem, znêcanie siê
nad zwierzêtami);

·

przeciwko instytucjom pañstwowym i spo³ecznym (niszczenie, uszkadzanie,
usuwanie znaków zamieszczonych przez organy pañstwowe);

·

przeciwko bezpieczeñstwu osób i mienia (niszczenie, uszkadzanie albo czy-
nienie nieczytelnymi znaków i napisów ostrzegaj¹cych o niebezpieczeñstwie,
rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w bêd¹ce w ruchu pojazdy
mechaniczne);

·

przeciwko bezpieczeñstwu i porz¹dkowi w komunikacji (niszczenie,
uszkadzanie, usuwanie znaków, sygna³ów oraz urz¹dzeñ w komunika-
cji, prowadzenie pojazdu mechanicznego lub innego pojazdu po drodze
publicznej w stanie wskazuj¹cym na spo¿ycie alkoholu albo innego po-
dobnie dzia³aj¹cego œrodka);

·

przeciwko interesom konsumentów (nabywanie biletów wstêpu w celu
odsprzeda¿y z zyskiem);

·

przeciwko urz¹dzeniom u¿ytku publicznego (utrudnianie korzystania
z urz¹dzeñ do u¿ytku publicznego).
Przestêpczoœæ nieletnich jako problem spo³eczny zawiera w sobie znacz-

ny potencja³ niebezpieczeñstwa, czêstokroæ wiêkszy ni¿ w pozosta³ych gru-
pach wiekowych. Wejœcie nieletnich na drogê przestêpczoœci pozostawia trwa-
³e deformacje osobowoœci bardzo trudne do naprawienia w wieku dojrza³ym.
Z punktu widzenia interesu spo³ecznego przestêpczoœæ nieletnich jest zjawi-
skiem niezwykle szkodliwym. Proces wykolejenia siê nieletnich rozpoczyna
siê zazwyczaj od drobnych, negatywnych spo³ecznie zachowañ, na które nie
reaguje siê, b¹dŸ uwa¿a siê za ma³o istotne.

6

Obecnie najbardziej niepokoj¹cym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa prze-

stêpstw dokonywanych przez osoby nieletnie, uznanych jako szczególnie niebez-
pieczne dla ¿ycia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeñ cia³a, pobiæ, zgwa³ceñ, rozbojów
i wymuszeñ rozbójniczych). Pope³nianie czynów karalnych przez nieletnich stanowi
wielki problem spo³eczny i zajmuje wa¿ne miejsce we wspó³czesnej kryminologii.

Przestêpczoœæ nieletnich, podobnie jak i doros³ych, koncentruje siê na tere-

nach miejskich, szczególnie w du¿ych aglomeracjach. Wystêpuje ona wraz z gwa³-
townym wzrostem miast, uprzemys³awianiem kraju, towarzyszy postêpowi tech-
nicznemu. Miejsca dokonywanych przestêpstw to ulice, rejony budynków mieszkal-
nych, obiektów handlowych, salonów gier, szkó³ oraz okolice dworców i przystanków
komunikacji miejskiej.

Autorzy badañ empirycznych nad warunkami œrodowisk rodzinnych m³odzie-

6

J. Papie¿, A. P³ukis, (red.), Przemoc dzieci i m³odzie¿y w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej, Toruñ 2000.

63

¿y wykolejonej, na ogó³ doœæ zgodnie stwierdzaj¹, i¿ spo³ecznie wykolejeni nieletni
i m³odociani przestêpcy rekrutuj¹ siê stosunkowo czêsto z rodzin o niskiej pozycji
ekonomicznej. Wynika to z faktu, i¿ warunki materialne i mieszkaniowe wp³ywaj¹ na
kszta³towanie siê postaw dziecka i s¹ istotnym czynnikiem w procesie jego spo³ecz-
nej adaptacji.

7

Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczêœciej uczniowie starszych klas

szkó³ podstawowych oraz uczniowie szkó³ zawodowych. Dominuj¹c¹ grupê stanowi¹
ch³opcy w wieku 13 - 16 lat (powtarzaj¹cy klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów
rodzinnych oraz placówek opiekuñczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych).

8

Badania przeprowadzone przez Sheldon i Eleanor Gluecków wykaza³y, i¿ typo-

w¹ sylwetkê nieletniego przestêpcy charakteryzuje niepohamowany pêd do ruchu i dzia-
³ania, ekstrawertyzm, impulsywnoœæ i agresywnoœæ z elementami sadyzmu i destruk-
cji. Nieletni przestêpcy bardzo czêsto przejawiaj¹ wrogoœæ, nieufnoœæ i szorstkoœæ
w traktowaniu innych, brak rozwagi i samokontroli oraz nisk¹ samoocenê.

9

L. Hewitt na podstawie swoich badañ wyodrêbni³ trzy, a opisa³ dok³adnie dwa

zaobserwowane typy m³odocianych przestêpców:

1. Typ niezsocjalizowany, agresywny. Dzieci takie przejawiaj¹ co najmniej

trzy z nastêpuj¹cych cech: napastliwoœæ, zaczepnoœæ, okrucieñstwo, bunt
wobec ka¿dego autorytetu, z³oœliwe psoty, brak poczucia winy.

2. Typ zsocjalizowany - przejawiaj¹cy co najmniej trzy z nastêpuj¹cych cech:

przebywanie w z³ym towarzystwie, aktywnoœæ w bandzie, udzia³ w kradzie-
¿ach grupowych, kradzie¿e potajemne, systematyczne wagary, d³u¿sze prze-
bywanie w ci¹gu dnia poza domem oraz póŸne powroty do domu.

3. Typ nadmiernie zahamowany, którego Hewitt nie omawia bli¿ej.

10

Ró¿ne mog¹ byæ rodzaje i formy dokonywanych przestêpstw, tak jak ró¿ny

bywa stopieñ wykolejenia lub zaburzeñ charakterologicznych. U niedostosowanych
spo³ecznie wystêpuj¹ najczêœciej zaburzenia w sferze kontaktu, aktywnoœci i har-
monii ¿ycia psychicznego. Na manifestacje zewnêtrzne, zachowanie i postawê nie-
letnich oraz czyny przestêpcze, a tak¿e czêstotliwoœæ ich pope³niania w œrodowisku
otwartym, rzutuj¹ w istotny sposób dewiacje osobowoœciowe.

Nieletni pope³niaj¹ przestêpstwa w wyniku nacisku ze strony innych osób

zdemoralizowanych lub grupy nieformalnej o cechach aspo³ecznych. Mog¹ te¿ mieæ
miejsce czyny przestêpcze pope³niane sporadycznie, uwarunkowane specyficzn¹
sytuacj¹ i nastawieniem osób ze œrodowiska przestêpczego. Oprócz nacisku ze
strony innych osób, na pope³nianie przestêpstw przez m³odocianych maj¹ wp³yw
doœwiadczenia z przesz³oœci.

Podkreœla siê, ¿e "dewiacyjne zachowania dzieci i m³odzie¿y s¹ przejawem

8

Dane statystyczne Komendy G³ównej Policji, lata 90.

9

O. Lipkowski, Wychowanie dzieci spo³ecznie niedostosowanych, Warszawa 1996.

10

E. ¯abczyñska, Przestêpczoœæ dzieci a szko³a i dom, Warszawa 1974.

64

ich spo³ecznego nieprzystosowania, reakcj¹ na sytuacjê, w której przysz³o im ¿yæ,
której nie akceptuj¹ i chc¹ j¹ zmieniæ. Zachowania te s¹ przeto swoist¹ manifestacj¹
zaburzeñ we wchodzeniu w okreœlone role spo³eczne i protestu przeciw przyjêtej dro-
dze osi¹gania spo³ecznie akceptowanych celów ¿yciowych".

11

Przyczyny pope³niania czynów przestêpczych tkwi¹ tak¿e w zaburzonych

relacjach interpersonalnych, w kumulowaniu siê frustracji, niemocy i traumatycznych
prze¿yciach, bowiem "przestêpstwo stanowi spóŸnion¹ reperkusjê dawno przebrzmia-
³ych stanów doznawanej krzywdy, które przez d³u¿szy lub krótszy okres czasu by³o
t³umione i wreszcie znalaz³y sobie ujœcie w postaci odreagowania w czynie drêcz¹-
cych prze¿yæ niechêci, wywo³uj¹c z kolei nowe niechêci i obejmuj¹c swoim zasiê-
giem nowych uczestników procesów miêdzyosobniczych".

12

Zatem okolicznoœci i czêstotliwoœæ pope³niania czynów przestêpczych, a tak-

¿e ich uwarunkowania motywacyjno-sytuacyjne s¹ istotnym kryterium do ustalenia
przyczyn i przejawów dewiacji psychospo³ecznych, które u nieletnich najczêœciej
maj¹ postaæ niedostosowania spo³ecznego.

13

W klasycznym przypadku, zanim nieletni stanie siê niedostosowanym spo-

³ecznie, przechodzi uprzednio trzy stadia procesu przestêpczego wykolejenia:

1.

W pierwszym stadium wystêpuje uczucie odtr¹cenia, frustracji, po-

trzeba emocjonalnej zale¿noœci, reakcje negatywne. Funkcj¹ ich jest zwrócenie uwagi
na podmiot. na podmiot. Obserwuje siê narastaj¹c¹ agresywnoœæ wobec jednego
lub obojga rodziców. W tym stadium dziecko reaguje nieproporcjonalnie silnie do
podniety. Cechuj¹ go reakcje impulsywne, przy czym samo jest czêsto niezadowo-
lone ze swego zachowania i ma poczucie winy. Zauwa¿yæ mo¿na wówczas tak¿e
brak cierpliwoœci i wytrwa³oœci, niemo¿noœæ skoncentrowania uwagi.

2.

Typowymi manifestacjami drugiego, bardziej zaawansowanego sta-

dium wykolejenia siê, s¹ reakcje wrogie. Obejmuj¹ one ju¿ nie tylko rodziców, ale

i innych doros³ych - np. nauczycieli. Charakterystyczny jest bunt wobec wszel-

kich autorytetów. Próby zjednania sobie ¿yczliwoœci nieletniego wywo³uj¹ u niego
wzmo¿on¹ agresjê. Doœæ czêste s¹ w tym stadium negatywne reakcje paradoksal-
ne (np. agresja zwrócona przeciwko samemu sobie). Nieletni wykazuj¹ wyraŸn¹
tendencjê do realizowania potrzeb poza domem rodzinnym. Bywa, i¿ pope³niaj¹ drobne
kradzie¿e i przejawiaj¹ sk³onnoœæ do szukania kontaktów z m³odzie¿¹ deprecjonuj¹-
c¹ uznawane powszechnie przez doros³ych wartoœci spo³eczne.

3.

Trzecie stadium wykolejenia mo¿e mieæ dwa, nierzadko wspó³wystê-

11

J. Papie¿, A. P³ukis, (red.), Przemoc dzieci i m³odzie¿y w perspektywie polskiej transfor-
macji ustrojowej, Toruñ 2000, s. 387.

12

M. Rozin za: N. Han- Ilgiewicz, Dziecko w konflikcie z prawem karnym, Warszawa 1965, s.
118-119.

13

A. Makowski, Niedostosowanie spo³eczne m³odzie¿y i jej resocjalizacja, Warszawa 1994,
Wydawnictwo Naukowe PWN.

65

puj¹ce warianty. M³odzie¿ nabieraj¹ca agresywnych nawyków na tle prze¿yæ frustra-
cyjnych zasila z regu³y szeregi zbiorowoœci, które maj¹ charakter luŸnych zrzeszeñ
uprawiaj¹cych dzia³alnoœæ zabawow¹. Polega ona w znacznej mierze na pope³nianiu
czynów uderzaj¹cych w godnoœæ osobist¹, zdrowie, a nieraz i ¿ycie ludzkie. Innym
wariantem owego stadium jest grupowa dzia³alnoœæ przestêpcza. Nieletni dokonuj¹
kradzie¿y, w³amañ, rabunków, przy czym wystêpuje tu irracjonalna chêæ niszczenia
przedmiotów, a je¿eli pozwalaj¹ na to okolicznoœci - zadawania bólu ofiarom napadu.

Czyny przestêpcze przedstawione w dwóch powy¿szych wariantach s¹ kla-

sycznym przyk³adem przejawów niedostosowania spo³ecznego, bêd¹cego najczê-
œciej wynikiem zwichniêtego procesu socjalizacji, patologicznych zmian psychofi-
zycznych lub te¿ antagonistyczno-destrukcyjnej socjalizacji (w przypadku, gdy dziec-
ko wzrasta w œrodowisku przestêpczym).

14

Wejœcie na drogê przestêpcz¹ nie ma charakteru przypadkowego, jest czê-

sto poprzedzone wczeœniejszymi sygna³ami œwiadcz¹cymi o zaburzeniu rozwoju
dziecka. Dlatego bardzo du¿¹ uwagê nale¿y przywi¹zywaæ do profilaktyki, do zapo-
biegania wykolejeniu spo³ecznemu dzieci i m³odzie¿y przez podejmowanie dzia³añ
w pocz¹tkowej fazie rozwoju tego zjawiska, gdy wystêpuj¹ pierwsze trudnoœci wy-
chowawcze, pierwsze niepowodzenia w nauce - nawet jeœli nie wystêpuj¹ jeszcze
w stopniu nasilonym.

15

Zapobieganie zjawiskom szkodliwym jest znacznie bardziej ekonomiczne i sku-

teczne ni¿ zwalczanie ich negatywnych skutków, zarówno w skali jednostkowej, jak
i spo³ecznej. Zatem optymalnym rozwi¹zaniem by³oby takie wychowanie dzieci, któ-
re uchroni³oby je przed spo³ecznym niedostosowaniem. Wówczas nie bêd¹ one sk³on-
ne do podejmowania dzia³añ niekorzystnych dla nich samych i otoczenia. Dlatego
te¿ zjawisku temu nale¿y nadaæ odpowiedni¹ rangê i w procesie wychowania trakto-
waæ priorytetowo.

14

A. Makowski, Niedostosowanie spo³eczne m³odzie¿y i jej resocjalizacja, Warszawa 1994,
Wydawnictwo Naukowe PWN.

15

J. Papie¿, A. P³ukis, (red.), Przemoc dzieci i m³odzie¿y w perspektywie polskiej transforma-
cji ustrojowej, Toruñ 2000.