Morskie życie

Mądrale
Podobno ośmiornice są bardzo mądre. Nauczono je, że muszą zaatakować jedną z dwóch
kolorowych piłek,żeby w nagrodę dostać jedzenie. Potem pokazano im zachowanie innej
ośmiornicy, która w mig pojeła o co chodzi.
Przyssawki na mackach ośmiornicy służą do łapania i trzymania ofiary

Konik morski
Wcale nie jest koniem,rybą w pancerzu. Niemapłetw ogonowych, więc porusza się za pomocą
płetw grzbietowych. Koniki morskie rozmnazają się w bardzo dziwny sposób. Samica składa jaja
do kieszeni na brzuchu samca i to on opiekuje się młodymi konikami, zanim dorosną.

Siła szczypiec
Homar ma szkielet na zewnątrz ciała. Zewnętrzna muszla jest jego szkieletem i pokrywa całe jego
ciało, ogon, osiem nóg, i dwie pary potężnych szczypiec. Życia homara zaczyna się w jaju. Po
wyklucia homary rosną wewnątrz swoich muszli. Kiedy wyrosną z jednej, zrzucają ją i wokół ich
ciała wytwarza się nowa. Może to trwać nawet 70 lat. Homary mogą mieć aż 60 cm długości.
Homary mją różne szczypce: jedne są szerokie i mają tępe krawędzie służące do miażdżenia, drugie
są mniejsze i mają ostre ząbki do cięcia.

Życie w starożytnym Rzymie

Początki miasta
Rzym narodził się w 753 roku p.n.e. Wkrótce z małej wioski stał się centrum imperium, które
istniało do 476 roku naszej ery -ponad 1000lat.

Praca
Rzymskie miasta maiły forum – dużej otwartą przestrzeń na kształt rynku. Forum było zawsze
bardzo zatłoczone. Najczęściej był to też miejski plac targowy. Wielkie budynki nazywane
bazylikami budowano dokoła forum, razem z budynkami senatu i biurami bankierów. Miejski zegar
słoneczny, czyli taki, który wykorzystuje światło słońca, by pokazać godzinę, był także
umieszczony na rynku. Ważni urzednicy wiedzeli, kiedy iść do pracy.

Rzymskie łaźnie
W Rzymie było ich blisko tysiąc, a niektóre, jak termy Dioklecjana, były tak duże jak Katedra św.
Pawła w Londynie. W łaźniach było kilka basenów: ciepłe, gorące i lodowato zimne. Baseny były
ogrzewane przez duże paleniska w podziemiach. Ogień podgrzewał wodę w zbiornikach, która
otem płyneła do basenów glinianymi lub ołowianymi rurami.

Ważni rzymscy urzędnicy nosili togi. Były to długie płachty materiału owinięte wokół ciała

W starozytnym Rzymie posiadanie niewolników było rzeczą normalną. Najczęściej byli to jeńcy
uwięxieni podczas zamorskich wypraw wojennych. Niektórzy niewolnicy pracowali jako robotnicy
na budowowach albo jako służba w bogatych domach.

Ciekawostki

Arktyczne powietrze jest tak zimne i suche, że można usłyszeć rozmowę z odległości 5km.

W Arktyce nie ma pingwinów – żyją one na Antarktydzie, na biegunie południowym.

Nie ma też tam much, ale za to latem jest więcej komarów niż gdziekolwiek indziej na świecie.

Na biegunie północnym słońce w zimie nie wschodzi, za to w lecie jest ciągle dzień, bo nigdy nie
zachodzi.

Grenladia jest największą wyspą na świecie (2,175,600 km^2). Środkowa część wyspy jest przez
cały rok skuta lodem. Gdyby lód ten stopniał, poziom Morza Arktycznego podniosła by się o 7 km.

Część lodu w Arktyce jest tak stara, że znaleziono w nim zamarznięte zwierzęta sprzed milionów
lat, np. mamuty. Ich mięso nadawałoby się do jedzenia jak to z lodówki.

Inuici (wymawiaj:inłici) ludzie żyjący na dalekiej północy w Grenlandiii na północ od koła
podbiegunowego . Kiedys nazywano ich eskimosami.

Półka lodowa – kiedy ldowce dochodzą do morza, często tworzą półkę z lodu, która unosi się na
powierzchni wody, ale wciąż jest połączona z lądem.

Tundra – ląd na obrzeżach Arktyki na którym w lecie nie ma śniegu.

Niesamowici Inuici

Tubylcy na Arktycznych Morzach przeżyli 4000lat i do dziś zamieszkują te tereny.

Rdzenna nazwa
Ludzie żyjących w Arktyce nazywano Eskimosami („jedzący surowe mięso”), ale teraz nazywa się
ich Inuitami („prawdziwi ludzie”). W dzisiejszych czasach życie Inuitów jest łatwiejsze , ale przed
wiekami z trudem zdobywali pożywienie.

W 1972 roku myśliwi odkryli na Grenladii dwa groby z ciałami osmiu inuitów. Mroźne, suche
powietrze zachowało ciała ponad 500lat. Ich ubrania świadczą, że moda Iuitó nie zmieniła się od
kilku wieków.

Blisko bieguna
Inuici z Grenlandii żyją najbliżej mroźnego bieguna północnego. W przeszłości musieli polować,
by nie umrzeć z głodu . Lowili wieloryby, foki i duże jelenie zwane karibu. Jedli mięso gotowane
lub surowe, a ze skór zwierząt szyli ubrania lub budowali szałasy, w których mieszkali. Używali
nawet tranu jako paliwa do swoich lamp. Inuici byli nomadami. Zeby zdobyć wystarczającą ilość
jedzenia, wędrowali, podróżując za tropem zwierząt, na które poloali. Kiedy zabrakło im jedzenia,
podnosili się na nowe, obftujące w zwierzynę tereny łowieckie.

Domy Inuitów
Inuici mieszkali w podziemnych schronieniach zbudowanych z drzewa i kości wielorybów. Dach
był pokryty torfem i skórami zwierząt. Podczas długich zim robili rzeźbione ozdoby i narzędzia z
kości wielorybów. Teraz Inuici prowadzą nowoczesny styl życia , ale niektórzy ciągle polują.

Maskom szamnów nadawno grożne wygląd, żeby odstraszyć złe duchy.

Lekarze
Inuici wierzyli w świat duchów i krainę zmarłych, do której ludzie udawali się po śmierci. Szamani,
znachorzy noszący maski obrzedowe, dzięki zwoim zdolnościom mogli rozmawiać z przyrodą i

światem duchów. Inuici udawali się do nich, kiedy byli chorzy. Tak samo jak my, gdy czujemy się
źle, idziemy do lekarza. Myśliwi wierzyli,że zwierzęta, tak samo jak ludzie, mają duszę. Kiedy
zabili jakieś zwierzę, odcinali mu głowę, aby jego dusza mogła w spokoju udać się do krainy
zmarłych.

Arktyczne podróże

W łapach siła
Przez setki lat Inuici podróżowali saniami ciągniętymi przez zaprzęgi psów hasky. Budowali sanie z
gładkimi płozami w kształcie nart. Niektóre miały wąskie płozy, najlepsze do podrózowania po
twardym lodzie, inne – szerokie, idealne do poruszania się po śniegu. Sanie ciągnął zaprzeg
składający się z 10-15 psów. Husky dobrze znoszą zimno, ale mają oropny zapach. Prowadzenie
psiego zaprzęgu wcale nie jest łatwe. Nauka kierowania psami husky trwa nawet rok. Zaprzęg
dwunastupsów może uciągnąć sanie ważące pół tony i jest w stanie pokonać nawet 80km dziennie.
W zaprzęgu psów husky jeden z nich jest przewodnikiem i kieruje całą resztą.

Na nartach
Można na nich gładko sunąć po powierzchni śniegu nie zapadając się. Marsz po głębokim śniegu
jest bardzo męczący – przypomina mozolne przedzieranie się przez piaszczyste wydmy. Pierwsze
narty były duże i ciężkie, ale teraz są znacznie lżejsze i wytrzymałe.

Skidoo
Dzisiaj arktyczni podrużujący zdejmują narty i przesiadają się na mechaniczne pojazdy. Większość
ludzi podróżuje skidoo – motorowymi saniami. Są łatwe w obsłudze, szybsze i mogą przewozić
ciężkie ładunki

Pogromca lodu
Lodołamacze to specjalne statki, które kruszą lód, by inne okręty mogły pływać po morzu
Arktycznym. W zasadzie wszystkie statki powinny być tak zbudowane by oprzeć się lodowi, bo
gdy jest bardzo zimno, mogą zostać w nim uwięzione. Wówczas flota 3-4 lodołamaczy spieszy na
ratunek.

Kajak
Jest to łódź używana przez Iuitów podczas polowań. Ma 10m długości, dreniane wiosłe i wygląda
jak indiańskie kanu. Zeby kajaklepiej trzymał się na wodzie, wypycha się go nadmuchanymi
foczymi pęcherzami. Kiedy Inuit złapie rybę, przywiązuje ją do pęcherza i ciągnie za sobą.

W 1958 roku Nautilus, amerykańska łódź podwodna, przepłyneła tuż pod pokrytym lodem
biegunem północnym. Przemierzenie obsaru całej Arktyki zajeło załodze aż cztery dni.

Robert Edwin Peary (ur.

6 maja

1856

w

Cresson

w

Pensylwanii

, zm.

20 lutego

1920

w

Waszyngtonie

)

–

amerykański

podróżnik i odkrywca; najprawdopodobniej był pierwszą osobą, która dotarła do geograficznego

bieguna

północnego

.

Spis treści

[ukryj]

•

1

Życiorys

•

2

Kontrowersje

•

3

Literatura i film

•

4

Zobacz też

•

5

Przypisy

•

6

Linki zewnętrzne

Życiorys[edytuj]

Robert Peary był zawodowym żołnierzem – porucznikiem w marynarce amerykańskiej. Zanim zdecydował się zaatakować biegun
północny, odbył wcześniej kilka podróży do Arktyki, w czasie których studiował zwyczajeInuitów i nauczył się od nich wielu
praktycznych umiejętności potrzebnych do życia w warunkach polarnych, takich jak budowa igloo czy powożenie psim
zaprzęgiem. W swoich wyprawach polegał na ich pomocy jako myśliwych. Zapoczątkował także system wypraw z
przygotowanymi wcześniej składami zapasów na drodze wyprawy i dodatkowymi ekipami pomocniczymi towarzyszącymi głównej
grupie.

Peary wyruszył z Nowego Jorku na biegun wraz z 23 podróżnikami na pokładzie okrętu „Roosevelt” 6 lipca 1908 i przezimował w
pobliżu przylądka Sheridan nawyspie Ellesmere’a. Wyruszył stamtąd na biegun 1 marca 1909. Ostatnia z ekip pomocniczych
zawróciła 1 kwietnia z szerokości geograficznej 87°47' N. W ostatni etap podróży Peary zabrał ze sobą tylko pięć osób, byli
to: Matthew Henson, Ootah, Egingwah, Seeglo orazOokeah. W swoim pamiętniku (w rzeczywistości pisanym dużo później, kiedy
przygotowywał do druku książkę o swojej podróży), pod datą 7 kwietnia napisał „Obóz Jesup – nareszcie na biegunie! Moje
marzenie i ambicja od 23 lat wreszcie spełnione.”

Za swoje osiągnięcie Peary otrzymał awans na stopień kontradmirała, a kongres amerykański podziękował mu specjalnym aktem
30 marca 1911. Peary został też uhonorowany przez wiele amerykańskich i europejskich stowarzyszeń naukowych.

Kontrowersje[edytuj]

Robert Peary w roku 1909

Sukces amerykańskiego odkrywcy kwestionowano od samego początku. Tuż po powrocie z wyprawy Peary dowiedział się, że
inny odkrywca,Frederick Albert Cook, także twierdził, że dotarł na biegun już w poprzednim roku – jego rzekomy sukces został
szybko zakwestionowany z powodu braku jakichkolwiek dowodów i dokumentacji udowadniającej jego wyczyn. Peary był osobą
bardziej wiarygodną, niemniej większość zarzutów postawionych Cookowi stawiano także Peary'emu. Kwestionowano przede
wszystkim prędkość, z jaką Peary doszedł na biegun – zajęło mu to zaledwie 37 dni. Peary był także jedynym członkiem wyprawy
znającym nawigację i potrafiącym dokładnie określić położenie geograficzne, a więc jego pomiary nie mogły być zweryfikowane.

Niektórzy historycy uważają, że Peary naprawdę myślał, że dotarł na biegun (choć w rzeczywistości nigdy na nim nie stanął), inni
uważali, że jest on winny umyślnego kłamstwa. W opinii jeszcze innych jakakolwiek krytyka Peary'ego była dziełem zwolenników
Cooka, którzy chcieli Peary'ego w ten sposób zdyskredytować.

W 1989 roku eksperci doszli do wniosku, że dotarł on jedynie w okolice bieguna[1]. Niektóre źródła sugerują, że Peary mógł

chybić celu nawet o około 50-100 kilometrów (30-60 mil)

[2]

[3]

.

W 2005 roku brytyjski podróżnik Tom Avery, używając ekwipunku będącego kopią tego, który był używany przez Peary'ego i
podążając dokładnie tą samą trasą co on, dotarł na biegun w ciągu 36 dni, 22 godzin i 11 minut, co jego zdaniem jednoznacznie
dowodzi, że Peary był w stanie dotrzeć na biegun i zapewne na nim był. Niemniej Peary twierdził, że z powodu natrafienia na
otwarte wody był zmuszony do pięciodniowego postoju w Big Lead. Co więcej, Avery powrócił drogą powietrzną, a porównanie
dystansów pokonanych na ostatnich pięciu odcinkach daje rażąco odmienne wyniki: Peary 130 mil morskich, Avery 71 mil
morskich.

Robert Edwin Peary to amerykański odkrywca oraz podróżnik. Uważa się, że był on pierwszą osobą, która osiągnęła
geograficzny biegun północny. Urodził się 6 maja w Cresson w Pensylwanii, zmarł zaś 20 lutego 1920 w Waszyngtonie.
Peary to zawodowy żołnierz, służący w stopniu porucznika w amerykańskiej marynarce.

Przed podjęciem wyprawy zdobywczej na biegun, odbył kilka podróży do Arktyki, podczas których poznawał zwyczaje
Inuitów, ucząc się od nich wielu przydatnych umiejętności ułatwiających przeżycie w warunkach polarnych, były to między
innymi: budowa igloo czy powożenie psim zaprzęgiem. Podczas swoich wypraw korzystał z ich pomocy w charakterze
myśliwych. Jako pierwszy zastosował system wypraw zprzygotowanymi składami zapasów na drodze ekspedycji oraz
dodatkowymi ekipami pomocniczymi, które towarzyszyły głównej grupie.
Robert Peary wyruszył w wyprawę na biegun wspólnie z 23 osobową grupą podróżników z Nowego Jorku 6 lipca 1908
roku na podkładzie okrętu „Roosevelt”. Ekspedycja przezimowała na wyspie Ellesmere w pobliżu przylądka Sheridan. Z
tego miejsca wyruszyli na biegun 1 marca 1909 roku. Ostatnia ekipa pomocnicza zawróciła w drogę powrotną 1 kwietnia
1909 roku. W końcowym etapie podróży Peary’emu towarzyszyło tylko pięć osób: Matthew Henson, Oatah, Egingwah,
Seegloo oraz Ookeah. Z pisanego w późniejszych latach przez odkrywce pamiętnika wynika, żeosiągnęli biegun 7 kwietnia
1909 roku. Napisał, że spełniło się jego wielkie marzenie i ambicja.

Dzięki swojemu wielkiemu osiągnięciu Peary otrzymał promocję na kontradmirała oraz podziękowania od amerykańskiego
kongresu w specjalnym akcie z 30 marca 1911. Został także uhonorowany przez wiele europejskich i amerykańskich
stowarzyszeń naukowych. Niektórzy jednak od samego początku kwestionowali sukces odkrywcy. Krótko po powrocie z
wyprawy Robert Peary otrzymał informację, iż inny podróżnik Frederick Cook, twierdzi, że dotarł do bieguna północnego
już rok wcześniej.
Jednak jego wyczyn został bardzo szybko zakwestionowany, ponieważ nie było żadnej dokumentacji i dowodów, które
mogłyby potwierdzić osiągnięcie. Wyprawa Peary’ego była dużo bardziej wiarygodna, jednak większość zarzutów jakie
otrzymał Cook stawiana była także Peary’mu. Pod wątpliwość poddawano przede wszystkim tempo z jakim dotarł on na
biegun, ponieważ zajęło mu to zaledwie 37 dni. Jednocześnie był on jedynym członkiem ekspedycji, który znał się na
nawigacji i potrafił określić położenie geograficzne, co powodowało, że dokonane przez niego pomiary nie mogły zostać w
żaden sposób zweryfikowane.
Część historyków jest zdania, iż Peary uważał, że udało mu się dotrzeć na biegun, jednak w rzeczywistości nigdy na nim
nie stanął, byli także tacy którzy twierdzili, że umyślnie skłamał. Jeszcze inni mówią, że krytyka względem Peary’ego
miała go zdyskredytować i był to celowy zabieg zwolenników Cooka. W 1989 roku analiza wykonana przez ekspertów
National Geographic Society danych głębokości oceanu, przywiezionych przez Peary’ego oraz zdjęć wykonanych na
domniemanym biegunie udowadnia, że nawet jeśli nie udało mu się dotrzeć do samego bieguna to był on maksymalnie 8

kilometrów od niego.
Podróżnik Tom Avery w 2005 roku w celu potwierdzenia wyprawy Peary’ego skopiował jego ekspedycję. Użył takiego
samego sprzętu i podążył dokładnie tą samą trasą. Udało mu się dotrzeć na biegun w czasie 36 dni, 22 godzin i 11 minut,
i jego zdaniem stanowi to potwierdzenie, że Peary mógł dotrzeć do bieguna w 37 dni.
Robert Peary napisał kilka książek, a wśród nich między innymi : Northward over the Great Ice (1898) i Nearest the Pole
(1907). Historię życia odkrywcy zobrazowano w 1997 roku w filmie noszącym tytuł „Triumf odwagi”. Narracja - Matthew
Henson, reżyseria - Kevin Hooks, w główne role wcielili się - Delroy Lindo (Matthew Henson), Henry Czerny (Robert
Peary).

Lodowa głębia

Gigantyczne kostki lodu
Góry lodowe to wielkie kawały pływającego lodu. Tworzą się , gdy lodowce – zamarznięte rzeki –
lub pólki lodowe dotrą do morza. Wtedy lód łamie się na kawałki, które z dużą szybkością są
pokrywane przez prądy morskie. W Arktyce od lodowców Grenlandii odkrywa się około 14 tys. gór
lodowych rocznie. Ogromne pole lodowe na Grenlandii wytwarza ponad 20 milionów ton lodu
dziennie – tyle samo waży 148tys. Wielorybów.

To tylko czubek
Góry lodowe są większe, niż się nam wydaje, gdyż tylko ich czubek (jedna dziesiąta całej góry)
wystaje na powierzchnię. Reszta jest pod wodą, zanurzona głęboko w lodowatym morzu. Niektóre
góry lodowe są tak duże jak państwa. Największą jaką odkryto, miała 31 tys. km^2 – była tak duża
jak Belgia.

Kiedy góra lodowa topnieje lub jest niszczona przez morze i wiatr, przybiera wymyślne kształty.
Lód wydaje się niebieski albo różowy , bo odbija kolory morza i nieba.

Niedźwiedzie skaczą z gór lodowych (nawet z wysokości 15m) by upolować pływające wokół małe
wieloryby, foki, lub ryby.

Kiedy woda dostaje się do szczelin w lodzie, zamarza i rozszerza swoją objętość. Wówczas góra
lodowa rozpada się z wielkim hukiem.

Niektóre góry lodowe nazywa się „mrukami”, bo głośno skrzypią, gdy płynął po morzu.

Olbrzymie góry lodowe mogą przetrwać nawet setki lat, zanim się roztopią.

Niektóre góry lodowe osiągają prawie kilometr głębokości. Najgłębsze miejsce na morzu
Arktycznym ma ponad 5km głębokości. Światło słoneczne nie dochodzi dalej niż na kilometr w
głąb morza, dlatego jest tam ciemno. Rośliny morskie, które potrzebują światła do życia, nie rosną
już na tej głębokości

Lodowce i statki
Góre lodowe stanowią zagrożenie dla statków, bo duża ih część znajduje się pod wodą. Słynnym
statkiem zatopionym przez górę lodow był titanic. W 1912 rou, podczas swojego pierwszego rejsu,
niedaleko Nowej Finlandii uderzył w górę lodową. Titacnic leżał na dnie morskim do 1985 roku,
kiedy odnalazła go łódź podwodna.

Stworzenia z krainy lodów

Amatorzy lodów
potężne morsy, baryłkowate foki i wielkie, futrzane niedźwiedzie. Wszystkie one mają ze sobą coś

wspólnego. Mieszkają na mroźne Arktyce , gdzie inne zwierzęta nigdy nie przeżyły.

Mors może warzyć nawet tonę, a jego kły mogą osiągnąć metr długości.

Dziwaczne morsy
Patrząc na morsa, zauważamy od razu jego kły i jaki jest tłusty. Obie te rzeczy pomagają mu
przeżyć w Arktyce. Tran, tworzący grubą warstwę pod skórą, chroni morsa przed zimnem. W tej
warstwie odkła się pożywienie , dzięki któremu mors może odżywiać nawet wtedy, gdy nie poluje.
Kły morsa to wielkie zęby, wiszące aż za brodę. Wbija je w lód i podciąga się na nich, gdy
wychodzi z wody. Używa ich także do walki. Mimo, że niezgrabny na lądzie, w wodzie świetnie
pływa.

Aksamitne foki
Tak samo morsy, foki są niezdarne na lądzie, ale pełne wdzięku w wodzie. Polują na ryby i małe,
morskie ssaki. Ich najwiekszym wrogiem są niedźwiedzie polarne i orki, a także ludzie, którzy
łowią je dla pięknych i cennych futer. W zimie foki żyją pod lodem, chroniąc się przed zimnem i
groźnymi drapieżnikami. Jeżeli foka jest ostrożna może żyć 43 lata.

Młode foki, zwane szczeniętami, rodzą się na lądzie i już po kilku godzinach umieją świetnie
pływać.

Polarni łowcy
Polarne niedźwiedzie są najwiekszymi misiami na swiecie – osiągają 3,4 m długości i ważą aż tonę.
Gdyby niedźwiedź stanął na dwóch łapach, byłby tak wysoki jak dwoje ludzi. Młode niedźwiadki
mieszkają ze swoją mamą w wykopanych w śniegu jamach. Gdy mają trzy miesiące wychodza z
ukrycia i uczą się polować.

Futra
Niedźwiedzie polarne są świetnymi pływakami. Kiedy są pod wodą, włosy ich futra zlepiają się,
tworząc wodoszczelną warstwę, która pomaga ich utrzymać ciepło w lodowatej wodzie. Są tak
silne, że przepłynąć 100km bez odpoczynku i biec z prędkoscią 56km/h. Nie ślizgają się na lodzie,
ponieważ na podeszwach łap mają sztywne włosy, które zwiększają przyczepność, gdy niedźwiedź
podąża za ofiarą.

Orki zjadają focze szczenięta i polują w stadach na inne, większe walenie.

Z powodu grubej warstwy tłuszczu, która zatrzymuje ciepło, w lecie foki mogą się przegrzewać.

Niedźwiedź polarny może wywęszyć fokę nawet z odległości 64km.

Lato. Zima.

Sierść lisa polarnego w lecie jest ciemnobrązowa. Na zimę lis zrzuca ją i wyrasta mu grube białe
futerko.

Mistrzowie przebierania
Tundra to kraina na obrzeżach podbiegunowego koła. Zimą jest tak samo biała jak
Arktyka, ale latem śnieg topnieje, a mech i kwiaty sprawiają, że tundra jest zielono-brązowa. Wiele
arktycznych zwierząt zmienia swoją szatę. Dzięki temu łatwiej im się schowac przed
drapieznikami, które na nie polują . Poza tym latem nie potrzebują już tak ciepłego futra jak w
okresie zimowym.

Wół piżmowy
Jest tak duży, że nie musi się bać innych zwierząt. Małe stada, złożone z około dziesięciu wołów,
pasą się w lecie w tundrze, a zimą zbierają się w grupy i wędrują przez śnieg na południe . Tam
swymi ostrymi kopytami rozbijają lód , żeby znaleźć mech i korzonki do jedzenia. Jeśli grupę
wołów zaatakują wilki, całe stado ustawia się w okrąg, łącząc się grzbietami i rogami. W ten sposób
próbują odstraszyć groźnego napastnika.

Mewa polarna każdego roku przelatuje z Arktyki do Antarktydy, przez 25 lat życia pokonuje
odległość jak na Księżyc i z powrotem.

Gy lemingi wyruszają na poszukiwanie pożywienia i biegną do morza , zwierzeta znajdujące się z
tyłu nie zatrzymują się więc te na czele spadają ze skarp do wody.

Puszysty lis
Mając futrzane poduszki na łapach lis polarny nie marznie i nie zapada się w śnieg. Pod osłoną
swojej białej, zimowej szaty podkrada się do małych zwierząt, by schrupać je na kolację. Zdarza
się, że jeszcze w lecie lis ukrywa pożywienie pod kamieniami, by dopiero zimą je odkopać i zjeść.

Powietrze w sierści lisa pozwala utrzymać mu ciepło iprzeżyć w temp.-20 oC

Ryś to żyjący w Arktyce przedstawiciel rodziny kotów. W zimie ma jasną, grubą sierść, która
maskuje go podczas polowania w pokrytych śniegiem lasach na południu tundry. Latem nowe
jasnobrazowe futro pozwala mu wtopić się w tło tundry.

Zajęcze futro
Z nadejściem zimy zając polarny zrzuca brazową sierść i pokrywa się białą szatą. Nowa pokrywa
zapewnia mu ciepłoi stanowi kamuflaż,chroniąc go przed głodnym lisem. Gdy zając znajduje się w
niebezpieczeństwie, potrafi biec z zadziwiającą szybkością 70km/h. Szerokie stopy tylnych łap
pomagają mu odbijać się od śniegu. Swych ostrych, mocnych pazurów używa do wykopywania
jedzenia spod ziemi.

Zając polarny jest największym zającem na świecie. Może ważyć 6,5kg.

Floryda USA

Na Florydzie jest więcej wyesołych miasteczek niż gdziekolwiek indziej na świecie

Bielik amerykański jest narodowym ptakiem USA. Żyje w górach i lasach na południu Florydy

W 1903 r. w Kitty Hawk w Północnej Karolinie Wilbur i Orwille Wright wykonali pierwszy lot
samolotem , który startował i lądował dzięki silnikowi. Przelecieli 37m – to mniej niż wynosi
długości Boeinga 747 – ale dobre i to na początek.

Na farmie Gatorama, gdzie hodują aligatory, sprzedają paczuszki z krokodylim łajnem po 99
centów.

W Sarasocie prawo zabrania śpiewania w stroju kąpielowym.

Na Florydzie odbywają się Zawody w łapaniu Robaków. Uczestnicy zwabiają robaki na

powierzchnię, wtykając w ziemię pręt i wprawiając go w drgania.

Około ćwierć z całych zbiorów pomarańczy pochodzi z Florydy.

Przygody z florydy

Rakiety kosmiczne

Trzy miliony ludzi rocznie odwiedza centrum kosmiczne na przylądku Canaveral. To brama
Ameryki do gwiazd. Stąd rakiety Apollo startowały na księżyc. Dziś można oglądać promy
kosmiczne startujące w przestrzeń kosmiczną. Wewnątrz centrum dla zwiedzających są gigantyczne
ekrany kinowe, które pokazują filmy o Ziemi i kosmosie. Można samemu zobaczyć, jak czuje się
astronauta na orbicie. Jest tu naturalnej wielkości model stacji kosmicznej „Freedom”, prawdziwe
rakiety, do których można wejść, fantastyczny kosmiczny ekwipunek, i nawet kamienie z Księżyca.

Śmiałe delfiny
W ogromnym centrum „Morski Świat” żyją niezliczone rodzaje morskich stworzeń. Są tu delfiny,
które wykonują zadziwiające sztuczki, orki, pingwiny i barwne tropikalne ryby. Możesz chodzić
tunelami i oglądać delfiny, które przepływają nad twoją głową, a nawet pogłaskać ogończę.

Akrobacje delfinów są jednym z głównych atrakcji centrum. Można je oglądać codziennie podczas
specjalnych pokazów.

Świat Walta Disneya
Wesołe miasteczko Walt Disney World na Florydzie zajmuje 111km^2 i jest tak duże jak
Manchester. Są tam trzy parki, a zobaczyć tam można niewiarygodne rzeczy.

Królestwo Magii
Tutaj każda z siedmiu krain poświęcona jest jednemu tematowi. Możesz odwiedzić Dziki Zachód,
pływać po rzekach dżungli, polecieć w kosmos i zwiedzać ponury zamek, spotykając ulubione
postaci z filmów Disneya. W środku królestwa magii stoi pałac Kopciuszka. Możesz tu obejrzeć
obrazy opowiadające jego historię i zjeść wytworny obiad w sali bankietowej.

Pałac Kopciuszka znajduje się w samym środku Królestwa Magii w świecie Walta Disneya i ma aż
55 metrów wysokości.

Studia Filmowe Disney – MGM
Zwiedzasz tu studio filmowe, zobaczysz kaskaderów i zerkniesz za kulisy hollywoodzkiego filmu.
Odbędziesz podróż w świat Gwiezdnych Wojen i dowiesz się wszystkiego o historii kina. Tu
również zapoznasz się z efektami specjalnymi.

Epcot
Epcot to angielski skrót od Eksperymentalnej Protoytpowej Społeczności Jutra. To lunapark, w
którym można zajrzeć w przeszłosć, badać teraźniejszość i zostać przeniesionym w przyszłość za
pomocą osiągnieć techniki.

Statek kosmiczny Ziemia. Wejście do Epcotu.

Floryda najmniejszych jeleni na świecie

W 1957r. Jack Watson założył rezerwat jeleni w Key.
Dziś na wyspach Key żyje ok. 300 jeleni.

Północ Poludnie

Mieszkańcy południa w roku 1861 wypowiedzieli wojnę rodakom z północy

Jak się zaczeło
Po odkryciu Ameryki ponad 500 lat temu Europejczycy zaczeli się tam osiedlać. Na południu
osadnicy bogacili się, uprawiając tytoń i bawełnę. Mieli niewolników, którzy wykonywali za nich
całą pracę – i tutaj właśnie zaczął się problem.

Niewolnicy
Handlarze przewozili statkami do Ameryki Murzynów i sprzedawali ich plantatorom jako
niewolników. Niewolnikom nie płacono za pracę i byli źle traktowani. Dopołowy XIX wieku na
Południubyło ich tysiące. W północnych stanach Ameryki prawo zabraniało posiadania niewolików.
Uważano tam, że niewolnicy powinni zarabiać pieniądze jak ludzie wolni i mieć prawo głosu w
państwie. Farmerzy z Południa nie chcieli stracić niewolników, więdz odzielili się od Stanów
Zjednoczonych Ameryki i utworzyli stan KONFEDERACJI.

Niewolnicy, którzy pracowali na famach i planacjach a Południu, byli własnością bogatych
farmerów i nie mogli decydować o swoim losie. Niektórym udało się uciec na pólnoc i przyłączyć
do Armii Unii, żeby walczyć dla tych którzy zostali.

Wojna
Wojna domowa (zwana Secesyjną) zaczeła się w 1861 roku i trwała prawie pięć lat. Stanom
zjednoczonym groził rozpad. Stane północne walczyłu nie tylko przeciwko niewolnictwu . Chciały,
żeby Stany Zjednoczone były państwem tak jak kiedyś. Na Południu stany Konfederacji nie chciały
powrócić do Uni, jeżeli oznaczałoby to, że nie mogą mieć niewolników. Chciały być niezależne,
więc wybrały swojego prezydenta.

Żołnierze Unii z Północy byli lepiej przygotowani do wojny niż farmerzy z południa.

Smutny koniec
Na Północy było wiele fabryk, które dostarczały uni jedzenia. Ale Południe było obszarem
rolniczym i nie mogło funkcjonować, kiedy mężczyźni poszli walczyć. Do roku 1863 Armia
Konfederatorów wyczerpałaswoje siły, a uprawy zostały zniszczone walkami. Musieli się poddać –
ale dopiero pięć lat później w stanach Południe ludzie zgodzili się , by nie używać niewolników.
Stany były podzielone jeszcze przez wiele lat

Walka Abrahama Linkolna z zniesienie niewolnictwa pomagała zmienić bieg historii Ameryki.

Abraham Lincoln
Abraham Lincoln był prawnikiem. Pochodził z biednej rodziny i uważał, że niewolnictwo jest złe.
W 1860 r. został prezydentem Stanów Zjednoczonych ameryki i to było jedna z przyczyn wojny.
Jako prezydent zrobił wszystko, by znieść niewolnictwo – dlatego ludzie z Południa byli przeciw
niemu. Abraham Lincoln dożył momentu zaprzestania walki, ale umarł, zanim Południe zgodziło
się dać wolność niewolnikom. Pięć dni tempo kapitulacji Południa pewien aktor, który popierał
Konfederację, zastrzelił Lincolna, gdy ten oglądał sztukę w teatrze. Choć Lincoln nazajutrz umarł,
dzięki niemu tysiące ludzi, którzy zostali zabici podczas walk przeciwko niewolnictwu, nie zgineło
na próżno.

Nieokiełzana pogoda

Podstępne huragany
Huragany o potężne burze z piorunami, przy których wiatr pędzi ok. 120 km/h. Powstają nad
Florydą inad tropikalnymi morzami. Często przesuwają się w stronę lądu, gdzie powodują potworne
szkody. Kiedy huragan Andrew uderzył we Florydę w sierpniu 1992r., wiatr miał prędkość 236
km/h i powstała fala przepływowa wysokości 5m. Ktoś znalazł w basenie małego rekina, którego
przyniosła woda.

Huraganowe wichry są tak silne, że potrafią wyrywać drzewa z korzeniami.

Wykrywanie burzy
Meterolodzy starają się wykryć huragan, gdy tylko się zacznie. Ostrzegają ludzi, żeby schowali się,
dopóki nie przejdzie. Sprawdzają zdjęcie z satelitów, szukając nad oceanem chmur, które mogą
zmienić się w huragany. Jeśli tak się dzieje, nowemu huraganowi nadaje się imię. Bierze się je z
ustalonego co roku alfabetycznego spisu imion dziewcząt i chłopców.

Żeby zobaczyć, jak powstaje huragan, zacznij od środka i czytaj podpisy po kolei. Wirujące wiatry
zostawiają w środku spokojną przestrzeń zwaną okiem burzy

Huragany mogą przebyć tysiące kilometrów i utrzymywać się tygodniami. Ustają, kiedy dotrą do
terenów o niższych temperaturach.

Wodny świat

Manat
Pierwsze manaty żyły już przed 16 milionami lat. Mimo, że nazywane są też krowami morskimi,
ich najbliższymi żyjącymi krewnymi są słonie. Źyja w czystych wodach wzdłuż wybrzeży
atlantyckich, ale natłok łodzi z turystami wokół Florydy sprawia, że są to tereny niebezpieczne dla
tych niegroźnych powolnych ssaków. Manaty żyjące na wybrzeżach Florydy są największymi
krowami morskimi – mogą mieć 4m długości i ważyć ok. 1,5 tony. Manaty karmią młode pod
wodą, przytulając je do siebie płetwami jak matka tuląca dziecko. Z dala wyglądają jak luzie.
Prawdopodobnie o nich właśnie myśleli żeglarze, gdy opowiadali, że widzieli syreny.

Manaty zjadają dziennie 90 kg wodorostów, czyszczącdrogi wodne zrobione przez ludzi.

Żółw morskich
Żółw morski jest gadem, krewnym żółwia lądowego. Żyje wokół Florydy. Jego skorupa składa się z
płytek kostnych, a znajdujące się na niej zbiorniczki z powietrzem pozwalają mu podpływać pod
powierzchnię wody.

Źółwie nie mają zębów, więc rozrywają jedzenie szczękami.

Myśl różowo
Floryda jest domem dla detek różnych ptaków, ale tylko dwa są naprawdę różowe. Warzęcha ma
długi, spłaszczony dziób, którego koniec wygląda jak łyżka. Rusza nim z boku na bok w wodzie i
wyłapuje kawałki jedzenia. W zakrzywionym dziobie fleminga są filtry, które zatrzymują krewetki i
rośliny żyjące w wodzie. To dieta składająca się z krewetek daje tym ptakom ich zadziwającą
barwę.

Flamingi żyją przy bagnistych wybrzeżach Florydy. Często stoją tylko na jednej nodze.

Aligatory – co to za stwory.
Aligatory to stare gady, ale zupełnie inne niż żółwie. Na Florydzie są fermy aligatorów, gdzie
hoduje się je na skóry i mięso. Można kupić paczkę suchych odchodów za 99 centów. Wiele bagien,
w których żyły aligatory, został osuszony i ludzie w Miami boją się, że gady przeniosą się do
basenów.

Przed wykluciem małe aligatory rozmawiają ze sobą, stukając w skorupki jaj od środka.

Pelikan – rybak
Pelikany brunatne żyją na bagnach Everglades i wokół wybrzeży Florydy, gdzie gnieżdżą się w
koronach drzew. Pod płaskim dziobem mają duży, elastyczny worek, zwany też inaczej workiem
gardzielowym. Kiedy pelikan nurkuje w ławicy ryb, worek wypełnia woda. Kiedy ptak zamyka
dziób, w środku zostaje uwięziony jego obiad. Zanim może zjeść musi odcieknąć woda, co może
trwać nawet minutę. Woda często waży więcej niż sam ptak – gdyby je połknął, nie mógłby latać.
W oszerym worku pod dziobem pelikan mieści się więcej jedenia niż w jego żołądku.

Dzicy mieszkańcy lasów

Gdzie one są?
W lasach i cyprysowych bagnach Parku Narodowego Everglades żyje wiele zwierząt. To doskonałe
miejsce na kryjówkę dla tych płochliwych stworzeń jak pantery. Za to szopy i niedźwiedzie nie
mogą się doczekać odwiedzin ludzi.

Ale, te szopy.
Szopy wpadają często w tarapaty, szukając pożywienia – żebrają na poboczach dróg, prosząc o
odpadki, plądrują kosze na śmieci, wchodzą też do namiotów turystów. Nauczyły się nawet
odkręcać słoiki i wyciągać korki z butelek. Są ekspertami we wspinaczce i przełarzą z drzewa do
drzewo, wypatrując na dole czegoś smacznego.

Szopy należą do rodziny pand. Mają tak jak one czarną sierść wokół oczu.

Skoczne pantery
Pantery z Florydy schodzą z drogi człowiekowi, chowając się w cyprysowych zaroślach na
bagnach. Ich brązowawe futro pozwal im zlać z tłem, gdy polują. Pantery doskonale saczą – nawet
do 11m nad ziemię – to o 2m więcej, niż wynosi rekord świata w skoku w dal. Potrafią także bez
trudu skakaćz czubków drzew wyższych od domów. Ogony mają niemal tak długie jak ich ciała i to
utrzymuje równowagę podczas skoku.

Piękna pantera z Florydy jest rzadkim okazem – dziś żyje tylko 30-50 tych zwierząt.

Panterę nazywa się różnie – lwem górskim, pumą i kuguarem, ale panterę z florydy spotkać można
tylko na południu USA.

Niedźwiedzie czarne
Niedźwiedzie mają kiepski wzrok i szukając jedzenia, kierując węchem. Są sprytne i szybko się
uczą. Pewien niedźwiedź odkrył, że kiedy skacze na dach jedenj marki samochodu, drzwi się
otwierają i może zabrać jedzenie ze środka. Chociaż niedźwiedzie czarne właściwei nie hibernują,
część zimy spędzają śpiąc, a kiedy się budzą – polują i jedzą. Małe niedźwiadki mają jedną setną
wielkości swych matek, ale dorosłe misie są ogromne. Przybierają na wadze 2-3kg dziennie. Mimo
to biegają 40km/h i zręcznie się wspinając.

Chcesz wiedzieć ma niedźwiedź? Policz pierścienie na jego zębach.

Indyjskie dżungle

-Hindusi mają wiele świąt, podczas których ubierają się kolorowe stroje. W czasie święta Pongal
przez trzy dni dzieci mogą robić to, na co mają ochotę.
-Jedna szósta ludności świata mieszka w Indiach.
-Tygrydy rzadko napadają na ludzi, ale jeśli to robią – atakują od tyłu. Aby je odstraszyć, robotnicy
pracujący w lesie noszą na głowie jaskrawe kaski.
-W Madrasie i Bombaju kręci się więcej filmów niż w Hollywood.
-Większość wypijanej na świecie herbaty pochodzi z Indii. Kobiety zbierają młode, delikatne listki,
które potem się suszy.
-Starożytni Rzymianie i Grecy używali przypraw z południowych Indii. W 1948r. Portugalski
żeglarz Vasco da Gama dotarł do Indii i wytyczył szlak handlowy, którym przeważano jedwab i
przyprawy.

Sari – długa suknia zdobiona z jednego kawałka materiału, którą noszą hinduski

Niesamowite Indie

Podano do stołu
W Indiach ludzie gotują i jedzą posiłki na dworze. Codzienny jadłospis to przede wszystkim dhal,
gęsta zupa z soczewicy podawana z ryżem. Większosć potraw to dania wegetariańskie, mocno
przyprawione, a na wybrzeżu popularne są rybby i owoce morza. Po jedzeniu, zamiast gumy
miętowej, Hindusi żuja nasionka różnych roślin by odświerzyć oddech.

Hindusi jedzą posiłek na liściach bananowca. Prawą ręką ubijają jedzenie w kulki.

Dekorują riksze podczas festiwalu

Warto wiedzieć
Kabaddi to bardzo dziwny sport. Celem gry jest dotknięcie jednego z przeciwników na jego części
boiska, kiedy biegniesz za przeciwnikiem, nie możesz swobodnie oddychać, dlatego musisz cały
czas krzyczeć Kabaddi.

Węży nie fascynuje muzyka fujarki, ale sposób, w jaki zaklinacz nią poruszają

Trójkołowiec
W Indiach można podróżować na wiele rozmaitych sposobów, ale riksze zaopatrzone w silnik to
tani i szybki pomysł na jazdę po mieście. Wygladają jak zwinne trójkołowe skutery. Są czarno-
żółte, mają dwa siedzenia z tyłu i daszek chroniący przed gorącym słońcem. Jak wszystkie inne
pojazdy, riksze mają dzwonek albo klakson. Kierowcy ciagle ich używają, by mieć wolną drogę,
dlatego ulice w Indiach są bardzo głośne.

Hinduskie krowy
Dla Hindusów krowy są święte. W Indiach za zranienie krowy można pójść do więzienia.
Mieszkańcy Indii cenią krowy za mleko, jogurt i masło. Nawet krowie odchody są tu użyteczne.
Miesza się je ze słomą, suszy na słońcu, a później uzywa jako opału. W styczniu odbywa się w
Indiach święto dzienkczynienia – Pongal. Trzeciego dnia Hindusi malują kolorowe wzory, dekorują
girlandami kwiatów i przy wtórze śpiewów prowadzą przez wieś.

Malowane miasta

W hinduskim kalendarzu jest wiele świąt, ale najbardziej kolorowe jest Holi. Nazywane jest
Świętem Kolorów, a poświęcone jest przyjaźni i żniwom. Rakiem po pełni księżyca, ludzie biorą
sproszkowane farby i pokolorowaną wodę i malują, dopóki wszystko wokół nie jest kolorowe.

Jaskrawe farby w proszku można kupić „na łyżki” na większości targów.

Ludzie spotykają się ze sobą podczas Święta Kolorów, malują farbami sobie nawzajem policzki
czoła.

Leśne kolosy

Indyjski czy afrykański?
Słonie to największe lądowe zwierzęta świata. Są dwa ich rodzaje – afrykański i indyjski. Indyjskie
to giganty żyjące w dżunglach, ale nie są tak duże jak ich afrykańscy kuzyni. Mają też mniejsze
uszy, zaokrąglony grzbiet i dwa okazałe guzy na głowie

hindusi podczas ważnych obrzędów i procesji przepięknie ozdabiają słonie.

Samice słoni żyją w stadach – z dziećmi, siostrami i babcią, która jest szefem. Samce żyją samotnie.

Waga ciężka
Słonie indyjskie ważą 8 ton i osiągają 3,4m wysokości. Są dwukrotnie wyższe i 120 razy cięższe
niż człowiek. Słonie są roślinożercami i spędzają na jedzeniu 18 godzin w ciągu dnia. W tym czasie
mogą schrupać 200kg trawy, liści, gałązek i owoców.

Wścibskie
Trąba słonia to bardzo długi nos połączony z górną wargą. Ma ona ponad 60 000 mięśni – słoń
może nią swobodnie poruszać. Słonie używają trąby między innymi do zbierania pożywienia.
Naciągają trąbę. Zawijają jej koniec dokoła gałązki, odkrywają ją od drzewa i wkładają gałązkę do
pyska. Ponieważ trąba jeat także nosem, słoń wącha wszystkie rzeczy zanim zje.

Opoje
Słonie używają swoich trąb również do picia. Potrafią wessać do tego wielkiego nosa aż 7 litrów
wody. Najpierw więc wsysają wodę, potem zamykają koniec trąby i wkładają do pyska. Wypijają
ponad 160 litrów ody dziennie – czyli 484 puszki. Małe słonie lubią ssac własne trąby – tak dla
zabawy. Gdy słoni czują się zagrożone, krzyczą i słychac wtedy donośnie trąbienie.

Wielkie kły
Kły słoni to dwa olbrzymie zęby używane do jedzenia i walki. Samice słoni indyjskich ni mają
kłów. Jeśli słoń chce podnieść jakiś przedmiot, wkłada pod niego kły i owija wokół niego trąbę.
Młode słonie mają mleczne kły, podobnie jak dzieci mają mleczne zęby. Wypadają one po pół roku
i w ich miejscu pojawiają się kły „dorosłe”. Kiedyś ludzie zabijali słonie, żeby z ich drogocennych
kłów robić figurki, naszyjniki i inne ozdoby.

W Indiach pracują tysiące słoni – są one łatwe do wytreowania, potrafią przenosić ciężkie ładunki, a
nawet holować tratwy.

Słonie kąpią się, by pozbyć się insektów. Ich skóra ma co prawda 2cm grubości, ale i tak czują
ukłucia komarów.

Kły słoni rosną przez całe życie, ale często łamią się i wyszczerbiają.

Pręgowani drapieżcy

Wielkie koty
Tygrysy żyją w dżunlach i lasach Indii – buszują w zaroślach, a czasami nawet pływają w rzekach.
Są największymi z wielkich kotów, ważą 258 kg – tyle, ile waży czterech ludzi. Osiągają długość 3
metrów od nosa do ogona.

Głodni myśliwi
Tygrysy są mięsożercami i zjadają dziennie 18 kg mięsa – tyle waży 80 hamburgerów. Najbardziej
lubią jelenie, na które polują w nocy. Podchodzą ofiarę tak długo, aż znajdzie się w odległości 16
metrów. Wtedy rucają się do ataku i skaczą na zdobycz. Tygrysy polują na własną rękę, choć
czasami obserwują je młode. Jeżeli tygrys nie może zjeść wsystkiego, chowa resztki pod liście.

Maskowanie
Tygrysy są znane ze swojego pasiastego czarno – żółtego futra. Te jaskrawe barwy są w
rzeczywistości kamuflażem – zlewają się ze światłem i cieniem dżungli. Zwierzeta te mają także
czarno-białe plamki z tyłu uszu, które wyglądają prawie jak oczy. Pozwalają one małym tygrysom
widzieć matkę,kiedy skrada się przez dżunglę.

Młode tygyrysy rodzą się z niebieskimi oczami, a jasne plamki na ich fitrze z czasme ciemnieją

Zagrożenia
Na świecie zostało już tylko 6 000 tygrysów, choć na początku wieku buło ich jeszcze 100 000.
Zabijano je dla skór i z powodu zagrożenia, jakie stanowiły dla hodowlanych zwierząt. Obecnie w
południowych Indiach tygrysy są pod ochroną, żyją w parkach narodowych.

Tygryski
Samica tygrysa ma młode co dwa lata. Tygrysica opiekuje się młodymi, a kiedy idzie na polowanie,
ukrywa je w wysokiej trawie. Roczne młode chodzą już na łowy razem z matką i oserwują uważnie
jej zachowanie. Do tego czasu uczyły się polować, atakując ogon matki i tocząc walki między sobą.
Tygrysica dużo czasu spędza, pielęgnując młode, wylizuje je swoim ogromnym, szorstkim jęzorem.
Gdy małe miały już dwa lata, matka zostaiwała je od tej pory muszą sobie dawać radę same.

Zabawne małpy

Naczelne
Ci zręczni wspinacze to członkowie rodziny zwierząt nazywanej naczelnymi. Ludzie też są
naczelnymi, więc małpy to nasi krewni. Mają z nami wiele wspólnego, choć tak się od nas różnią.

Makak manga ma niezwykła fryzurę. Małe małpiatko będzie wrótce tak samo owłosione jak jego
mama.

Ręce naczelnych mają palce, kciuki i paznokcie.

Langury wyglądają bardo poważnie, ale są wyjąkowo skore do żartów. Nie stawaj pod ich drzewem
, bo mogą cię obrzucić patykami lub nawet obsikać.

Zręczne palce
Naczelne różnią się od tych zwierząt, które mają łapy i pazury, a to dlatego, że posiadają palce i
paznokcie. Potrafią chwycić przedmiot z jednej, a pozostałymi palcami z drugiej strony. I to nie
tylko ręką, ale również nogą – to bardzo wygodne przy chodzeniu po drzewach. Inaczej niż u

innych zwierząt ich oczy umieszczone są z przodu głowy, co ułatwia ocenę odległości, gdy małpy
skaczą z gałęzi na gałąź.

Makaki brodate to zagrożony gatunek. Zwykle chodzą na czterech kończynach, ale gdy potrzebują
rąk do nniesienia jedzenia, poruszają się na nogach.

Langur zwyczajny jest nazywany Hanumanta (od hinduskiego boga – małpy) i jest zwierzętem
świętym.

Długonogie langury
Langur jest nazywany także małpą „liściową”, bo żywi się liścimi i owocami. Langury to smakosze
– często siedzą na drzewach, przebierając w owocach. Jeśli owoc nie jest smaczny, zrzucają go na
ziemię. Jelenie i dziki chętnie na tym korzystają, bo same nie mogą chodzić po drzewach. Jelenie i
langury ostrzegają się przed niebezpieczeństwem – podnoszą krzyk i wszyscy wiedzą , że należy
uciekać.

Leniwe lori
Lori jest zwierzęciem, które prowadzi nocny tryb życia, ale jego wielkie oczy nie wiedzą zbyt
dobrze. W nocy porusza się powoli, używając zmysłu wechu. Przyspiesza dopiero wtedy, gdy
zdobycz jest w zasięgu ręki. Lori ze smakiem chrupie te jaszczurki, ptaki i owady, których inne
zwierzęta nie chcą nawet dotnąć. To oślizłe, cuchnące i paskudne w smaku jedzenie, którym kazde
inne zwierzę mogłoby się zatruć.

Nieduży lori przystosowany jest o nadrzewnego, nocnego trybu życia – jest jednym z
najdziwniejszych zwierząt.

Historia hinduizmu

Bogowie
Większość mieszkańców południowych Indii to Hindusi, wyznawy hinduizmu, religii powstałej
przed pięcioma tysiącami lat. Wierzą oni w wielu bogów, którzy wpływają na życie człowieka.
Hinduizm zrodził się z wiary ludzi w to, że bogowie kierują ich losem i chronią ich przed złem.

Dobro i zło
Hindusi od wieków wierzyli, że dusza każdego człowieka nie umiera wraz z ciałem, ale żyje po
jego śmierci i odradza się w nowym wcieleniu. Jesli przez całe życie byłeś dobry, odrodzisz się jako
ktoś jeszcze lepszy i mądrzejszy. Jeżeli natomiast grzeszyłeś i byłeś zły, twoja dusza może się
znaleźć w ciele zwierzęcia lub owada.

Rama i jego żołnieże – małpy walczą z dziesięciogłowym demonem Ravaną.

Przypowieść
Dzisiaj Hindusi modlą się do wizerunków bogów, ale dawno temu bogowie żyli na ziemi. Mieli
wiele głów, ramion, zwierzęce twarze. Legendy o ich walce ze złem były przekazywane przez
stulecia. Bohaterem wielu z nich jest Wisznu, który mógł przybierać rozmaite postaci. Jedno z jego
wcieleń to Rama. W eposie Ramajana Rama ocala świat przed złowrogim demonem o dziesięciu
głowach.

Ramajana

Ludzie do dziś zbierają się, by posłuchać kapłanów czytających Ramajanę. Odpowiada ona o
dawnych czasach, kiedy na ziemi panowało zło. Zły demon Ravana poprowadził swoją armię na
podbój świata. Słabi od niego hinduscy bogowie nie mogli nic zrobić poza wezwaniem na pomoc
wielkiego Winsznu. Przybył on na ziemię jako Książę Rama, aby ją ocalić przed siłami ciemności.
Rama poślubił piękną Sitę, ale Ravana wkrótce ją porwał. Bezsilny Rama prosił o pomoc
Hanumanta, boga-małpę, który skrzyknął swoją armię i wspólnie przebyli ocean, żeby znaleźć
Ravanę. Rama wykazał się wielką siłą i odwagą w walce z armią demona, ale w końcu dobro
zatriumfowało nad złem. Rama i Sita wrócili do swego królestwa, żeby rządzić w pokoju.

Święta
Kapłani głośno czytają Ramajanę, podkreslając wagę święta Dasserah, które upamiętnia
zwycięstwo Ramy nad złem. Czytanie przy śpiewach i modlitwach trwać może dzień i noc. Czasem
adgrywają tę wielką historię.

Trzej najwięksi bogowie hindusi:
1) Brahma – czterogłowy, wszystkowiedzący bóg, który stworzył świat
2) Siwa – bóg o czterech ramionach, który mocą życia i śmierci zniszczy świat i powoła go na
nowo
3)Wisznu – szlachetny, czteroręki bóg, który przyszedł na świat, by zaprowadzić pokój

Afrykańskie Safari

- temperatura w okolicach jeziora Mangadi dochodzą do 38oC. Mul na brzegi jeziora rozgrzewa się
do 65oC, jest tak gorący, że aż bulocze
-nazwa krateru Ngorongoro oznacza w miejscowym języku „wielką dziurę”. Ma powierzchnię
260km^2 i żyje tam około 30 000 zwierząt

-Masajowie hodują krowy zebu, ale ich nie jedzą. Czasami upuszczają krew krowie i jeszcze gorącą
wypijają. Wierzą, że to daje im siłę.
-Czarny nosorożec jest najbardziej zagrożonym gatunkiem na świecie
-stado nosorożców porozumiewa się ze sobą za pomocą skomplikowanego kodu oddechów –
prychają, dyszą i sapią.

Prastare czaszki

Teoria Darwina
W 1842 roku Karol Darwin stwierdził, że człowiek pochodził od małpy i że ewoulował od
milionów lat. Słabe małpy wymierały, ale te silne i sprytne potrafiły przeżyć, rozmnażały się ,
rozwijały do tego momentu, gdy powstał człowiek – taki, jakiego znamy teraz

Do Afryki
Darwin sądził, że najwcześniejsi ludzie mieszkali w Afryce, tam gdzie wielu antropologów
rozpoczeło poszukiwania – w Great Rift Valley. Przez miliony lat warstwy skał układały się coraz
wyżej jedna na drugiej, ale tutaj ogromne ich fragmety powoli zapadały się, tworząc dolinę. W tych
miejscach można zobaczyć ziemię, na której żyli pierwsi ludzie. To właśnie tu nalezało szukać ich
szczątków.

Układanka
Pod koniec lat 50. Louis i mary Leakey znaleźli w Tanzanii, w wąwozie Oldoway, skamieniałą

czaszkę. Miała 1.75 miliona lat. Były także proste narzedzia – ten wczesny człowiek, Australopitek,
był już cywilizowany. Dużo później syn Leakeyów, richard, dokonał odkrycia niedaleko Jeziora
Turkana. Do tej pory uważano, że człowiek ewoulował jako jeden gatunek, a Leakey znalazł
szczątki trzech różnych typów czaszek. Tygodniami trwało składanie kawałków skamieniałości, aż
udowodniono, że to różne człowiekowate żyły w tym samym czasie. Australopitek i Człowiek
Zręczny (tak go nazywano, bo znaleziono przy nim narzędzia) wyginęły. Trzeci przeżył i to on
właśnie jest przodkiem człowieka

Australopitek
Leakeyowie znaleźli tę skamieniałą czaskę w wąwozie Oldoway. Gdy jej właściciel żył 1,75
miliona lat temu, istniały dwa inne gatunki, bardziej podobne do człowieka.

Ale koty

Rekordziści
Gepardy są najszybszymi zwierzętami na świecie. Potrafią biec z szybkością 100km/h – prawie tak
szybko jak samochód. Ale takie tempo mogą utrzymać tylko przez ok. 300metrów, potem zaczynają
się przegrzewać. Ochłanięcie zajmuje im jakieś 20 minut. Odpoczywają, oddychając 150 razy na
minutę, czyli prawie dzieśięć razy szybciej niż normalnie.

Geopardy to mają przyspieszenie – 90km/h osiągają w 3s.

Szybciej
Gepardy mają długie nogi i dlatego mogą robić wielkie kroki. Kiedy biegną, przez połowę czasu
wszystkie łapy znajdują się w powietrzu – wygląda to jak lot. Mają także bardzo długie pazury,
które trzymają się ziemi jak klce butów biegowych

Stepowi myśliwi
Inne wielkie koty powoli podkradają się do ofiary i rzucają się na nią z ukrycia. Większość
gepardów żyje na otwartych przestrzeniach, gdzie trudno się ukryć, więc muszą dogonić swój obiad
. Na początku polowania na gepardy leżą nieruchomo, a potem gwałtownie startują, żeby
wyprzedzić ofirarę.

Puszyste grzywy młodych gepardów znikają po dziesięciu tygodniach życia.

Dumne lwy
Lwy to jedyny gatunek wielkich kotó żyacych w stadach. Każde stado liczy około 15 lwic z
młodymi około 6 samców. Gromadka ta spędza większość czasu spiąc – ponad 20 godzin na dobę.
Nocą lwice rozpoczynają wspólne polowanie podchodząc ofiarę w wysoiej trawie. Gdy łup jest już
blisko, otaczają go i wtedy atakują. W tym czasie lwy – samce patrolują okolice, rycząc tak głośno,
że słychać ich na odlległość 5km.

Tylko samce mają grzywy

Koty – wspinacze
Leopardy świetnie się wspinają. To jedyne wielkie koty, które spędzają tak wiele czasu na
drzewach, a nawet na nich śpią. Ci groźni myśliwi traktują je jako punkt obserwacyjny, a czasami
rzucają się na ofiarę prosto z gałęzi. Resztki jedzeni wciągają na drzewa, aby nie stały się
smacznym kąskiem dla hien i szakali. Dorosły leopard potrafi zwlec na gałąź 90-kilogramową
młodą żyrafę.

Leopardy spędzają większość czasu na drzewach . Zyją samotnie, polują w nocy, a śpią w dzień.

Wielkie koty yją swoje młode, wylizując je w całości. Ich język jest jak szorstki, że działa jak
szczotka, a ślina czyści futerko i zabezpiecza rany przed infekcjami.

Łaciate i pręgowate

Drapacze chmur
Żyrafy są najwyższymi zwierzętami na świecie – mogą urosnąć do 6m. Dzięki długiej szyi mogą
sięgnąć wysoko w korony drzew i zjadać liście niedostepne dla innych zwierząt. Żyrafy mają też
wyjątkowo długie języki – mogą je wysuwać na 45cm. Każdego dnia spędzaą dwanaście godzin,
zjdając 65kg liści. Długie szyje przeszkadzają im niestety w piciu. Kiedy schylają się muszą
szeroko rostawiać nogi, żeby nie stracić równowagi. Gdy głowę mają w wodzie, rozjeżdżają im się
nogi. Są wtedy bezbronne i muszą uważać na drapieżniki.

Samce żyraf używają porośniętych rogów do walki z rywalami. Często chybiają bo ich „celownik”
nie jest najlepszy.

Szyja żyrafy może mieć ponad 2 metry długości.

Wielbłądleopard
Wzór na sierści żyrafy z bliska rzuca się w oczy, ale w rzeczywistości to kamuflaż. Ubarwienie
bowiem rozmywa się w półświetle świtu lub zmierzchu, czyniąc żyrafę prawie niewidoczną.
Starożytni Rzymianie nazywali żyrafy „wielbłądleopardami”, bo – ze względu na na ich sierść –
myśleli, że są krzyżówką tych dwóch zwierząt. Każda żyrafa ma swój własny wzór ubarwienia –
tak jak ludzie odciski palców. Jedna żyrafa poznaje drugą właśnie po sierści. Nie potrafię się
rozpoznawać za pomocą dźwięków – z reguły milczą.

Na nizinach
Żyrafy mają cętki, zebry mają pręgi, a antylopy – jedno i drugie. Posiadają duże białe cętki między
oczami i na policzkach, mniejsze na zadzie i białe pręgi na bokach. Ten wzór na pomarańczowym
lub ciemnoszarym tle stanowi znakomity kamuflaż. Jesli antylopa stoi nieruchomo w wysokiej
trawie lub gąszczu krzaków, jak niewidoczna . Antylopa występuje w wielu kształtach i rodzajach :
od wielkiej kudu, która może mieć ponad 2m wysokości, od maleńkiej, która ma tylko 95cm.
Wszystkie samce mają za to wspaniałe , spiralne rogi, które mogą sięgać do metra długości.

Antylopy żyją wszędzie: na nizinach i cztery tysiące metrów wyżej – w górach.

W przeciwieństwie do konia zebry nie można oswoić.

Pasiaste konie
Zebry to dzikie afrykańskie konie – pod pręgowatą skórą są bardzo podobne do swoich
udomowionych kuzynów. Tak jak żyrafy każda zebra ,a swoje własne ubarwienie – nie ma dwóch
identycznych. Pręgi sprawiają, że są niewidoczne w szarym świetle o świcie, kiedy wędrują z
miejsca nocnego odpoczynku na pastwiska, i o zmroku, kiedy wracają.

Różne pręgi

W Afryce żyje kilka gatunków zebr, które różnią się ułożeniem pręg na ciele. Zebry Boehma mają
dokoła grube pasy i ich ciało jest w większości czarne. Inne, jak zebry Grevy'ego, mają cienkie

pręgi i białe brzuchy. Są nawet zebry bladoszare i czarne pasy.

Pełzacze

Sprytne kolory
Kamelony są znane z tego, że potrafią zmieniać kolor, dostosowując się do tła, na którym
przebywają. Jak to robią? Komórki ich skóry zmieniają rozmiary i przesuwają pigment bliżej lub
dalej na jej powierzchni – w ten sposób zmieniają kolor skóry. Kameleony mają wspaniały wzrok i
mogą poruszać każdym okiem osobno. Jedno może poszukiwać ofiary, a drugie rozglądać się za
wrogiem.

Jęzory
Są tak samo długie jak ciała kameleonów, a czasem nawet dłuższe. W ciągu sekundy jęzor wysuwa
się z paszczy , a jego lepka koncówka dopada ofiary. W ten sposób kamelony mogą łowić zwierzaki
dwa razy lżejsze od nich

Potężne uścisk
Pytony chwytają w szczęki ofiary, okręcając się dookoła nich i zgniatając je w uścisku. Węże
połykają zdobycz w całości, rozszerzając szczęki i rozciagając ciało. Duży pyton może połknąć
małą sarnę. Tak najedzony staje się bezbronny – woli więc mniejsze posiłki.

Pyton, musi zmiażdżyć ofiarę zanim ją zje. A wąż jajożerny po prostu połyka zdobycz

Straszne zęby
Nie stój zbyt długo pod drzewem w Afryce. Między gałęziami mogą ukrywać się węże drzewne i
czarne mamby. Dla węża człowiek jest poprostuzwierzęciem. Za dużym na szczęście, do zjedzenia,
ale jeśli go przestraszyć , może zaatakować. Węże nie słyszą, ale czują najmniejsze wibracje gruntu.
Dlatego należy stapać mocno i dać im czas na ucieczkę. W momencie gdy węże dopadają ofiary, jad
spływający specjalnymi kanalikami w zębach paraliżuje zdobycz, która w ciągu kilku minut jest
martwa i gotowa do zjedzenia.

Czarna mamba to niebezpieczny, jadowity wąż.

Szybkie i wściekłe
Carna mamba jest najszybszym wężem lądowym na świecie. Potrafi poruszać się z szybkością 16-
19km/h. Jesli jest przestraszona, potrafi przemieszczać się jak błyskawica.

Nawet ucięta głowa jadowitego węża może śmiertelnie ukąsić.

Dawno temu węże miały nogi. Pyton ciągle mają ślady kości biodrowych . Jaszczurki to węże,
które zachowywały nogii.

W wiosce Masajów

1. Kilka wiosek Masjów leży u podnóża góry Kilimandżaro. Masajowie osiedli się na tych
równinach ponad 400 lat temu. Żyją głównie z uprawy ziemi.

2. Rodzice uczą dzieci, w jaki sposób należy paść bydło. Ulubiona gra to zabawa w pasterzy.

3. Podczas specjalnej ceremonii młodzi chłopcy piją byczą krew.

4. Kiedy młodzi chłopcy zostają moranami (młodszymi wojownikami), zapuszczają włosy i
zaplatają je w warkoczyki, a twarze malują czerwoną orchą.

5. Kiedy chłopiec zostaje moranem, przerowadza się do obou nazywanego manyatta. Tam uczy się
wszystkiego, co powinien wiedzieć wojownik.

6. kobiety robią naszyjniki z kolorowych paciorków i sprzedają je na targu. Wisiorki nie są tylko
ozdobą - ichliczba wskazuje na to, czy kobieta jest zamężna, akze ile ma dzieci.

7. Kobiety umacniają dach wyschnietym nawozem, by uszczelnić chatę.

8. Chociaż dzisiaj Masajowie walczą tylko na niby, nadal podczas bitwy noszą tradycyjne
przybrania głowy.

9. Wieczorem moranowie tańczą tradycyjny taniec adumu. Pełno w nim energicznych podskoków
wykonanych na cześć walecznych wojowników.

Kąpiel w gorącj wodzie

Drgająca ziemia
Przez miliony lat w tej okolicy były wulkany – zanim jeszcze powstała dolina Great Rift
Valley.Dzisiaj także są tu wulkany i to dzięki nim tutejsze jeziora, źródła i gejzery są takie gorace.
Głęboko pod ziemią gotuje się skała wulkaniczna i tak samo dzieje się z wodą w pobliżu. Należy
więc uważać na niespodziewane gorace fontanny.

Nad jeziorem Turkana żyje około 12 000 krokodyli nocą zbierają się stada i polują na ryby – można
wtedy usłyszeć, jak kłapią paszczami.

Gorące źródła
To, co tu się dzieje, jest podobne do wybuchu wulkanu. Tyle tylko, że wulkan wyrzuca z siebie
fontanny płynnej skały, a tutaj ciśnienie wysyła w powietrze gorącą wodę. W jeziorze Bogoria
woda, która wydobywa się z ziemi, jest tak gorąca, że jeśli nie uważasz, mozesz się oparzyć.
Gorace źródła są także przy jeziorach Natron i Magadi. Wody z tych jezior nie można pić, ponieważ
jest bogata w sodę. Strumienie zasilające jeziora wymywające sodę ze skał, a w czasie erupcji
wulkanów wpadają do wody bogate w sodę popioły. Jest tu tyle tego związku, że zbiera się go i
sprzedaje jako sodę użytkową

Różowe ptaki
Gorąca, gęsta woda, pełna chemikaliów, to chyba nie najlepsze miejsce do mieszkania? Ale są
zwierzęta, które wprost uwielbiają sodowe jeziora. Flemingi. Gromadzą się tu tysiącami. Te
długonogie, różowe ptaki żyją tu, bo woda jest pełna ich przysmaków – krewetek. Małe krewetki
świetnie czują się w goracej, kwaśnej wodzie. To przez te małe stworzeia woda w tutejszych
jeziorach malekko różowy kolor, a flemingi – pióra w tym samym kolorze. W innych miejscach
woda jest zabarwiona na ciemnozielono. To dlatego że jest w niej pełno alg.

Ryby interesy
Źródła, które zailają jeziora, mają w swoich wodach mniej sody. Żyje w nich niewielka ryba zwana
tilapią, która znakomicie przystosowała się do wysokiej temperatury. Po porze deszczowej woda w
jezioorze się rozrzedza, a ryby zaczynają się rozmnazać. Jest ich wtedy tak dużo, ze woda na
brzegach aż od nich kipi.

Chiny

- w starożytnyh Chinach dziewczęta musiały mieć małe stópki. Bandażowano więc im stopy tak
mocno, że palce zaginały się pod podeszwę. Z pewnością było to bardzo bolesne.
-nazwa największej pustyni w Chinach, Takla Makan, znaczy „Jeżeli tam pójdziesz, już nie
wrócisz”.
-Chmura zanieczyszczeń nad miastem Benxi jest tak potężna, że widać ją z orbity okołoziemskiej.
-Chang to najpopularniejsze nazwisko w Chinach. W tym kraju nosi je ponad milion ludzi!
-Chińczycy zwykle na koniec posiłku jedzą zupę zamiast deseru.
-Bambus – przysmak pandy wielkiej rośnie bardzo szybko. Nawet 90cm w ciągu dnia.
-W 1980 roku grupa chińskich dzieci została wessana przez tornado. Przeleciały 20 km i
bezpiecznie wylądowały na wydmie piaskowej.

Wspaniałe Chiny

Zycie w tłoku
Chińskie miasta są bardzo zatłoczone, a na wsi rolnicy wykorzystują dosłownie każdy kawałek
ziemi. Codziennie rodzi się tutaj ponad 35 000 dzieci. To wiele ludzi do wykarmienia. Choć Chiny
są co do wielkości trzecim państwem na świecie, zapewnienie wszystkim jedzenia jet nie lada
problemem.

Małe rodziny
W Chinach zacheca się rodziców, by mieli tylko jedno dziecko. Większość dzieci nie ma
rodzeństwa. Mali Chińczycy chodzą do szkoły przez sześć dni w tygodniu. Zaczynają lekcje o 8
rano i rzadko im się zdarza wrócić do domu przez 16.

W Chinach bardzo wiele ludzi dojeżdża do pracy rowerami.

Słynnna kuchnia
Chińska kuchnia jest znana na świecie. wszystko jest pokrojone na małe kawałki i szybko gotowane
lub smażone w naczyniu zwanym wok. Do jedzenia nie używa się noży i widelców, ale pałeczek.

W dawnych chinach tak samo poważano kucharzy jak lekarzy.

Chińczyk często się pyta „Jesteś najedzony?” zamiast” jak się masz?”

Pyszny obiad
Chińczycy jedza urozmaicone posiłki, od wieprzowiny po zupę z płetwy rekina. Są miejsca, gdzie
wybiera się żywego węża i obserwuje, jak oprawiany jest do zjedzenia.

Ptaki rybołówcy
Ryba to w Chinach popularne danie. Niektórzy rybacy korzystają z pomocy wyszkolonych
kormoranów. Ptaki łowią ryby i przynoszą je właścicielowi. By nie połykały zdobyczy zakłada im
się na szyi specjalną opaskę , która zupełnie uniemożliwi im polykanie.

Najlepszy ryż
Ulubioną potrawą Chińczyków jest ryż. Rolnicy uprawiają go na polach ryżowych. Pola te są
mokre i błotniste, więc pracuje się na nich boso.

Czas herbaty
Chińczycy piją do posiłków herbatę. Pije się ją z małych filiżaneki nie używa się do niej mleka ani
cukru.

Smoki i lwy

Szczęśliwe bestie
Chińczycy wierzą, że lwy i smoki przynoszą szczęście. Dlatego można je zobaczyć wszędzie. Nie
tylko w samych Chinach, ale także w chińskich dzielnicach na całym świecie. Dekorują ściany
restauracji, stoją na straży świątyń, są popularnym motywem na papierowych lampionach i
ubraniach ludzi. Biorą także udział w chińskich świątach

Smok czy pies
Chiński Nowy Rok to radosne święto. Każdy kolejny rok nosi nazwę jednego z 12 zwierząt. Może
więc być rok psa lub smoka. Urodziłeś się w 1986? To jesteś tygrysem! Chińczycy wierzą, że
człowiek ma cechy zwierzęcia, w roku którego się urodził. Sprawdź na liście Wally'ego, jakim jest
zwierzęciem.

Osoba znajdująca się na przedzie lwa może stanąć na czyichś ramionach, żeby widzieć ponad
tłumem

Uliczna zabawa
Nowy Rok obchodzi się przez miesiąc. Najważniejszym dniem jest Święto Lampionów. Ludzie
dekorują domy lampionami i biorą udział w ulicznych pochodach ze sztucznymi ogniami. Paradę
prowadzi olbrzymi smok. Ma on bambusową konstrukcję pokrytą jedwabiem i papierem. Około 20
mężczyzn schowanych w środku wykonuje smoczy „taniec”.

Skaczące lwy
W czasie chińskich świąt można zobaczyć lwich tancerzy. W kostiumie ukrywa się dwóch ludzi.
Ten z tyłu jest pochylony, a ten z przodu stoi. Są bardzo wysportowani. Podskakują, by dosięgnąć
przeznaczonych dla nich kopert z pieniędzmi, które ludzie trzymają w górze. Czasami z lwem idzie
jeszcze tancerz, który „drażni” go i zmusza do robienia sztuczek.

Chińczycy wierzą, że przynosi deszcz. Ustawiają posążki smoków na dachach jako ochronę przed
pożarem.

Wielki mur

Ale szeroki
Chiński Mur jest najdłuższy na świecie. Ma ponad 6000km długości i jest tak duży, że widać go z
kosmosu. Mur zrobiono z ziemi i kamieni. Jest wysoki jak dom. Droga, która prowadzi pod jego
szczytem, jest tak szeroka, że mogą się na niej zmieścić cztery galopujące obok siebie konie.

Wielki trudniej
Dwa tysiące lat temu pierwszy chiński cesarz Czin (po chińsku Qin) rozkazał zbudować Wielki
mur. Zrobił to po to, by mur powstrzymywał wrogów przed atakiem i chronił jego rozległe
królestwo. Miliony żołnierzy i chłopów było zmuszanych do pracy. Wielu z nich zmarło w czasie
budowy. Ukończenie muru zajeło im dziesięć lat.

Okrutny władca

Chiny wzieły swoją nazwę od cesarza, który się nazywał Czin. Stworzył silne imperium, ale był
niesłychanie okrutny i nie miał litosci dla wrogów. Niektórych z nich rozkazał nawet zakopywać
żywcem, a innych porabać.

Cesarz Czin przyglądał się pracy przy Wielkim Murze. Jeśli robotnik zostawił w murze zbyt
szeroką szczelinę, był skazywany na śmierć

Wielki Mur wije się przez góry północnych Chin. Z 25000 wybudowanych na nim wież żołnierze
mogli wypatrywać nieprzyjaciela.

Armia manekinów
Czin rozkazał poddanym, by zbudowali mu grobowiec w Si'an (czytaj „szan”). Chciał, by groźni
wojownicy bronili go tam nawet po śmierci. Rozkazywał więc stworzyć armię, która mogłaby
trwać przy nim zawsze

Każdy z wojowników ma inny wyraz twarzy. Ale nie spodziewajcie się uśmiechów, oni mieli
odstraszać wrogów.

Sztuczna armia w grobowcu cesarza Czin jest ustawiona w szeregi i gotowa do bitwy.

Terakotowi ludzie
Czin zbudował sztuczną armię za specjalnej gliny – terakoty. Dzisiaj wyrabia się z niej doniczki.
Armia liczyła 7000 żołnierzy oaz 600 koni i 125 rydwanów. Zbudowanych specjalnie dla niej.
Każdy żołnierz miał przy sobie prawdziwą, ostrą broń. Czin chciał, aby miejsce grobowca
zachować w tajemnicy i dlatego rozkazywał zakopywać żywcem wielu ludzi, którzy pracowali
przy jego budowie. Cała armia stała schowana w Ziemi przez tysiące lat, aż w 1974 roku zupełnie
przypadkiem znaleźli ją chłopi kopiacy studnię. Acheolody do dziś jeszcze nie odkryli cesarskiego
ciała, a spodziewają się, że może być przy nim mnóstwo niezwykłych skarbów.

Świetne pomysły

Wielki wybuch
Wiele rzeczy, dziś bardzo przydatnych, zostało wynalezionych w Chinach już przed wielu laty.
Najważniejszym pomysłem był proch strzelniczy. Wynaleziono go. ok. 1000lat temu. Doskonale
nadawał się do robienia fajerwerków. Głównie jednak był używany w bitwach. Żołnierze podpalali
go i wywoływali paikę wśród wrogów. Około 200 lat później Chińczycy użyli prochu, by napędzać
rakiety. Miały one donieść ogień prosto do wrogich obozów. Potrafili także robić bomby i używali
prochu do miotania pocisków.

W tradycyjnie choński sposób pisze się od góry do dołu strony.

Starożytne chińskie sztuczne ognie były białe lub żółte . Różnokolorowe wynaleziono 100 lat temu.

Pismo
Chińskie pismo używane do dzisiaj ma 3000lat. Chińczycy nie używają alfabetu z 26 liter. Używają
50 000 znaków i każdy ma inne znaczenie. Niektóre z nich wyglądają jak małe obraki – znak
„drzewo” wyglada jak drzewo. Inne są bardziej skomplikowane – wielu Chińczyków zna tylko
około 5 000 znaków z 50 000.

Jedwabiu używano do wyboru pięknej odzieży od tysiecy lat. Chiny produkują połowę
wyrabianego na świecie jedwabiu.

Papier
Starżytni Chińczycy pisali, zanim wynaleziono papier. Używali do tego drewna, jedwabiu,
szylkretu – wszystkiego co się dało. Blisko 2000 lat temu Tsai Lun odkrył, że jeżeli zrobi w wodzie
papkę z liści konopi, otrzyma paier. Dziś papier robi się z wody i zmiażdżonego drewna.

Tajny jedwab
Chińczycy produkowali jedwab 3500 lat temu. Przez 2000 lat trzymali metodę wyrobu w sekrecie.
Jeśli przyłapano kogoś na tym, że wywozi z kraju jedwabniki lub gąsienice, skazywano go na
śmierć. Jedwab miał taką wartość, że używany był zamiast pieniędzy. Wymieiano go na srebro i
złoto.

Starożytni Chińczycy jako pierwsi na świecie założyli farmy hodowlane gasienic naazywanych
jedwabnikami, żeby pozyskać jedwab. Trzytygodniowy jedwabnik tworzy kokon. Każdy z
kokonów zrobiony jest z nici o długości 1 km. Larwy zabija się, jedwab rozplatuje i nawija na
szpulki. Do rocznej produkcji jedwabiu potrzeba bilionów jedwabników.

Mały cesarzowi

Pu Yi został cesarzem Chin w 1908r. Mieszkał w cesarskim pałacu w Pekinie, tzw. „”Zakazanym
Mieście”. Zwykłym ludziom nie wolno było przekroczyć murów Zakazanego Miasta, z którymi
kryły się pałace, wielke dziedzińce i hole – w sumie 9000 pokoi.

W 1912 r. Pu Yi stracił władzę, nadal mieszkał w Zakazanym Mieście. Dwadzieścia lat później
Japończycy zajeli część Chin i znów uczynili Pu Yi cesarzem. Pod koniec wojny światowej, w 1945
r., Pu Yi został uwieziony przez Rosjan. Oni przekazali byłego cesarza komunistom, którzy przejeli
władzę w Chinach.

Pu Yi trafił do wiezienia, gdzie traktowano go jak zwyczajnego człwieka. Potem pracował jako
ogrodnik. Zmarł w samotności w 1967r. Taki był smutny koniec ostatniego cesarza Chin.

Kraina pandy

Piękny strój
Pandy żyją w chińskich lasach. Chińczycy mówią na nie „beishung”, co oznacza „biały
niedźwiedź”. W rzeczywistości pandy mają futro biało- czarne. Sierść jest gruba, wodoodporna,
żeby pandzie było ciepło w wilgoci i chłodzie.

Ginące misie
Ludzie polowali na pandy dla ich futra, wierzyli bowiem, że ma ono magiczne właściwości i
chronić może przed złymi duchami. Dziś pandy są niezwykle rzadkie i żyją tylko tam, gdzie
zachowały się jeszcze lasy bambusowe. Na wolności zostało ok 500 pand, więc Chińczycy
stworzyli specjlne reerwaty, by je chronić. W ogrodach zoologicznych na świecie żyje około 100
tych zwierząt.

Pandy wielkie spędzają niemal cały dzień siedząc i chrapiąc bambusowe pedy.

Młode zostają z matkami do 18 miesiąca życia.

- W Chińskich ogrodach zoologicznych urodziło się ponad 30 pand, ale tylko połowa przeżyła i

osiagneła dojrzałość.

- Obserwowano pandę żyjącą na wolności, która zjadała jeden za drugim , ok. 3500 pędów
bambusa.

Łakomczuchy
Pandy, by przeżyć, zjadają nieprawdopodobną ilość liści i pędów bambusa, około 30 kg dziennie –
tyle, ile ważą 264 hamburgery. Jedzą siedząc, a zajmuje im to ponad 15 godzin dziennie. Pandy
wielkie są plochliwe, bojaźliwe i zwykle żyją samotnie. Większość czasu spędzają na ziemi, ale
jeżeli są przestraszone, szybko wspinają się na najbliższe drzewo, aby się ukryć.

Pandy to łakomczuchy. Ich największym przysmakiem są młode bambusowe pędy.

Rośniemy
Młode pandy są maleńkie, nagie i bezbronne. Mają rozmiary czekoladowego batonika . Rosną
jednak jak na drożdżach i już po ośmiu tygodniach ważą 2 kg. Gdyby ludzkie dzieci rosły aż tak
szybko, to po osmiu tygodniach ważyły by tyle samo co dorosły człowiek.

Jeżeli wystraszysz pandę czerwoną, możesz zaszyczeć i uderzyć ostrymi pazurami

Czerwoni krewni
Pandy czerwonej nie uważa się za krewniaka pandy wielkiej. Żyją one w lasach Chin i Nepalu, w
ciągu dnia śpią. Żywią się bambusem i małymi zwierzętami.

Australia i Busz

-Australijskie emu to wielkie, nielotne ptaki. Jedno jajo emu waży tyle co 14 kurzych
-Termity budują gniazda wyglądające jaak wielkie zamki z piasku. Bywa, że kopce są wyższe niż
trzech ludzi. Owady zrobiły je z ziemi, śliny i swoich odchodów. Jest tam zawsze około 30 stopni,
niezależnie od temperatury na zewnątrz
-Ropuchy są w Australii chętnie hodowane
-Eukaliptusy to najszybciej rosnące i najwyższe drzewa na świecie. Mogą być wyższe nawet od
katedry św. Pawła w Londynie
-W Australii jest więcej węży niż gdziekolwiek indziej.
-Australijczyk, August Eichorn, był tak pewien swojego lekarstwa przeciwko ukoszeniom węży, że
pozwalał się gryźć tym najbardziej jadowitym. Są zdjecia pokazujące węże przyczepione do
policzka i gardła. Pewnego razu trzy węże ukosiły go w tym samym czasie. Przeżył.
-W 1982 roku przemierzono Australię autem na energię słoneczną zamiast benzyny.

Aborygeni – rdzenna ludność australijska mieszkająca tu od ponad 50 000 lat
Billabong – aborygeńskie określenie sadzawki ze stojącą, cuchnącą wodą, która została po rzece.
Billy tea – herbata gotowana w metalowej puszce nad ogniem, parzona poprzez machanie puszką
nad głową
Korobori – w języku abirygenów zabawa, obrzed lub zebranie.
Runo – wełniana sierść owiec.
Skrub – (czyt. skrab)obszary przylegające do buszu, pokryte karłowatą roślinnością
zimorodek – ptak, który wydaje dżwięki podobne do ludzkiego śmiechu

Skaczący bokserzy

s

/////////////////

Wielkie równiny USA

W 1970 r. w Kansas spadł grad wielkości arbuzów

W roku 1886 Annie Oakley wygrała swoje pierwsze zawody strzelecie – miała wtedy 15 lat.
Występowała też w cyrku Buffalo Billa. Trafiła w monety trzymane przez Billa i w papierosy w
jego ustach.

Ukąszenie grzechotnika może zabić człowieka w ciągu godziny. Martwe węże zachowują jad przez
25 lat, więc ich nie dotykaj

Konie i dyliżanse były jedynym środkiem transportu, zanim pojawiła się kolej. Joe Boot i Pearl
Hart byli ostatnimi ludźmi, którzy obrabowali dyliżans. Ukradli 431 dolarów, ale zabłądzili. Gdy po
marszu zasnęli, obudził ich szeryf.

W Waterloo, w stanie Nebraska, prawo zabrania fryzjerom jedzenia cebuli w ciągu dnia

Fryki zostały wynalezione przez amerykańskiego Indianina George'a Cruma

Waleczni wojownicy

Rącze konie
Dla Indian Prerii naważniejsze były konie. Wojownicy uzbrojeni w łuki, galopując, polowali na
bizony lub walczyli. Byli znakomitymi jeźźcami i wykonywali niebywałe akrobacje, żeby się
uchylić przed ciosem lub wystrzelić strzałę. Gy umierał wielki wódz, zabijano jego najlepszego
konia i chowano wraz z nim.

Pióra w włosach Indian prerii świadczyły i czynach jakich dokonali. Jedno pióro oznaczało zabicie
jednego przeciwnika

Indianie malowali ciała i twarze, żeby wyglądać bardziej przerażająco.

Wierzono, że zygzakowate malowidła na ciele konia dodają mu szybkością
Wojownik potrafił wystrzelić 15-20 strzał w ciągu minuty

Pióropusze
Na równinach żyło trzydieści plemion. Wszystkie poowały na bizony, a niektóre walczyły między
sobą. Wojownicy przed walką malowali swoje ciała i wpinali we włosy orle pióra, aby wygladac
groźnie. Niektóre plemiona malowały i przycinały pióra, by w ten sposób pokazać ilość zabitycch
wrogów. Pióropusz wodza , pełen największych nieprzyciętnych piór, pokazywał, jak potężny i
bohaterski jest jego właściciel.

W podróży
Indianie prerii mieszkali w namiotach zwanych tipi. Byli zawsze przygotowani na to, by szybko
spakować swoje rzeczy i wyruszać za bizonami przemierzającymi prerię. Tipi było pokryte 12-14
bizonimi skórami

Niektóre p,lemiona indiańskie ustawiały przy swoich domach rzeźbione totemy

Bizony
Indianie prerii używali bizonich skór do wyrobu butów-mokasynów, a sierści do wyrobu sznurów.
Mięso zjadali, zkopyt wyrabiali klej i grzechotki dla dzieci. Z rogów łyżki, a z kości broń.
Wykorzystywali nawet bizonie jezyki. Robili z nich szczotki do włosów.

Wysokie totemy
Nie wszystkie plemiona indiańskie żyły na równinach. W całej Ameryce było około 300 różnych
plemion. Indianie żyli nad oceanem i byli rybakami. Ci byli najbogatsi i mieszkali w domach, przy
niektórych stały słupy totemowe. Niektóre plemiona hodowały owce, a inne żywiły się owadami.

Rozbrykane konie

Ciężka praca
Kowboje to twardzi ludzie. Pilnują i dbają o stada byda w ranczach. Dawno temu do kowbojów
należało także pędzenie bydło na rynek miesny. Oznaczało to długą, ciężką podróż na północ, po
pokrytym kurzem szlaku. Do pokonania mieli 25 km dziennie przez ponad dwa miesiące. Dzisiaj
bydło przemierza Wielkie Równiny ciężarówkami i koleją

Kowbojskie kapelusze
Wiemy, jak wygląda kowbojski kapelusz, nazywany też stetsonem. Jego szerokie rondo chroni
twarz od deszczu, śniegu i słońca. Kapelusz używany jest do dawania znaków, a nawet do
nabierania wody ze strumienia . Kowboje potrzebują także wygodnego siodła i dobrych butów.
Chronią one stopy przed cierniami i ukąszeniami węży.

Jazda na byku to bardzo trudna konkurencja rodeo.

Jahhuuu
Na równinach największym zmartwieniem kowbojów nie są wilki ani grzechotniki. To wybuch
paniki w stadzie. Błyskawica lub nagły hałas mogą wywołać wśród bydła popłoch i kilkudniowy
bezładny galop po prerii. Krowy mogą stratować wszystko, co im stanie na drodze. Dziś życie
kowboja jest łatwiejsze niż sto lat temu. Kiedyś na szlakach kowboje spali na ziemi. Gy jedni
odpoczywali, inni pilnowali stada przed złodziejami.

Gwiazdy rodeo
kowboje lubia popisywać się umiejętnościami rzucania lassem i ujeżdżania koni na rodeo. W jednej
z konkurencji należy jak najdłużej usiedzieć na grzbiecie nieujeżdżonego wierzchowca. Kilka
sekund to dobry rezultat, bo ogiery są dzikie. Inne konkurencje to chwytanie byka na lasso, jazda na
nim i zapasy byków

na bydlęcym szlaku jedzenie nazywano „żarciem” a kucharza „mistrzem fasoli”. Był
odpowiedzialny za wóz, który wiózł zapasy.

Zręczny kowbój potrafi złapać krowę na 15-metrowe lasso

Dziki Bill Hickok urodził się w 1837 roku w Ilinois. Pracował jako farmer w Kansas, ale wyruszył
na zachód. Przez jakiś czas powoził diliżansem i zasłynął jako najszybszy rewolwielowiec w
Ameryce

Walczył podczas amerykańskiej wojny domowej o wyzwolenie niewolników. W 1866 r. został
następca szeryfa w Fort Riley w Kansas, a w trzy ata później szeryfem w Hays, najdzikszym

miasteczku w całym stanie. Potem pilnował prawa w Abilene, mieście przy szlaku, którym pędzono
bydło. Nie mógł treafić gorzej.

Wielu ludzi uważa, że Dziki Bill był równie zły jak ci, których zastrzelił, ale on strzelał tylko w
samoobronie albo w imię prawa. Zabito go w 1876 roku w Deadwood w Dakocie podczas gry w
pokera. Miał wówczasw ręku dwa pikowe ósemki. Od tej pory taki układ kart nazywa się „pokerem
śmierci”

Wielkie głowy

Skalne twarze
Uwaga. Ktoś cię obserwuje. A właściwie jest ich czterech. W Czarnych Górach Dakoty
Południowej, w zboczu Góry Rushmore wyrzeźbiono twarze prezydentów. Co roku przyjeżdża tu
tłum turystów

Największa głowa ma 21m wysokości – jest tak wysoka jak 12 ludzi stojących jeden na drugim.

Wielcy prezydenci
Głowy te przedstawiają G.Waszyntona, T.Jeffersona, T. Roosevelta i A. Lincolna. Byli to
prezydenci Stanów Zjednoczonych.

Dzieła rzeźbione dynamitem
Góra Rashmore jest z granitu. To twarda skała. Rzeźbiarz Gutzon Borglum uzywał dynamitu i
świdrów do kształtowania twarzy prezydentów. Wykonanie jednej z rzeźb zajęło 14 lat.

Na zachód
Galopując z Płudniowej Dakoty na zachód przez Wielkie Równiny, staniesz u stóp Gór Skalistych.
To najważniejsze góry w USA. Wyższe nawet od gór Rushmore. Pełno na nich głazów, krzaków i
traw. Zimą obficie przysypuje je snieg i wtedy najlepiej poruszać się na nartach. Trzeba jednak
uważać na żyjące tu niedźwiedzie grizzly.

Gorąca woda
Słynną częścia Gór Skalistych jest Park Narodowy ellowstone. To nawiększy z parków w USA. Są
tam piękne jezior, wodospady i potężne drzewa. Ale najbardziej zadziwiające w Yellowstone są
gejzery. To takie bulgoczące sadzawki, z których od czasu do czasu wylatuje wysoko w powietrze
słup gorącej pary. Jeden z tutejszych gejzerów nazywa się Old Faithful.. Co godzinę para
wystrzeliwuje goracą wodę 60 metrów w górę. Czterokrotnie wyżej niż dom.

Piekielny Kanion w Górach Skalistych ma 1600m głębokości.

Wodospady szoszonów w Idaho są o 10m wyższe od wodospadu niagara

Diabelska wieża jest potężną skałą na wiekich równinach. Ma 265m i wygląda jak potężny pień.

W Górach Skalistychjest jeszcze inne piękne miejsce Park Narodowy Grand Teton. Tutaj Rzeka
Snake, wije się między górami. Woda jest czysta pełna ryb. Żyje tu pewien gatunek pstrąga ,
nazywany przez Amerykanów „throat trout”, który występuje tylko tutaj.

Wyjące kojoty

Mam ciężarów
Kojoty poluja w nocy. Tropią niewielkie zwierzęta, takie jak króeliki czy wiewiórki ziemne i

atakują znienacka. Kojoty nie są wybredne. Głodne zjadają resztki po uczcie innych zwierząt.
Zakaradają się też do kosza na śmieci.

W sforach
Kojoty czasami polują samotnie, a czasem w sforach. Sześć