40

UMYS¸

D∏ugotrwa∏y stres powoduje
choroby. Aby móc temu
przeciwdzia∏aç, trzeba lepiej
poznaç jego mechanizm

Hermann Englert

zaleƒstwo na drogach, zawa∏y serca, migrenowe
bóle g∏owy, wrzody ˝o∏àdka, zespó∏ nadwra˝liwo-
Êci jelita grubego, utrata w∏osów u kobiet – za to
wszystko oraz za wiele innych dolegliwoÊci i tra-
gedii winimy stres. Natura wyposa˝y∏a naszych
prehistorycznych przodków w narz´dzie poma-
gajàce im zmierzyç si´ z zagro˝eniami: szybki sys-
tem pobudzenia, który pozwala skupiç uwag´,
przyÊpieszyç bicie serca, rozszerzyç naczynia
krwionoÊne i przygotowaç mi´Ênie do walki z
niedêwiedziem czajàcym si´ u wejÊcia do jaskini
albo do ucieczki. Nas, ludzi wspó∏czesnych, stres
atakuje zewszàd. Jego êród∏em sà korki na dro-
gach, up∏ywajàce terminy, niezap∏acone rachun-
ki, rozgniewani szefowie, dra˝liwi wspó∏ma∏˝on-

S

Wszech

obecny

STR

ES

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

41

Codzienne napi´cie
nasila stres.
Odziedziczone
po przodkach
reakcje stresowe
typu walcz
lub uciekaj
nie pomagajà nam
go opanowaç.

kowie, ha∏as, a tak˝e presja spo∏eczna, choroby i
obcià˝enie psychiczne. Nieub∏agana lawina sygna-
∏ów alarmowych dociera do wielu naszych narzà-
dów wewn´trznych, gro˝àc ich uszkodzeniem,
a tym samym zrujnowaniem zdrowia.

Co jednak dok∏adnie dzieje si´ w naszym móz-

gu i reszcie cia∏a, kiedy doÊwiadczamy stresu?
Które narzàdy ulegajà pobudzeniu? Kiedy sygna-
∏y alarmowe zaczynajà byç niebezpieczne? Spój-
ny model t∏umaczàcy, w jaki sposób chroniczny
stres wyrzàdza nam krzywd´, dopiero powstaje.

Jednak ju˝ teraz mo˝emy znaleêç wskazówki, które
mogà nam pomóc opanowaç wp∏yw stresu na
organizm.

Przecià˝ony system

Przez ostatnich kilkadziesiàt lat naukowcy zidenty-
fikowali w mózgu i innych narzàdach wiele obsza-
rów uczestniczàcych w reakcji stresowej, czyli w od-
powiedzi na zewn´trzne czynniki wywo∏ujàce stres
(tzw. stresory). Przetwarzajà one informacje zmy-
s∏owe i emocjonalne oraz komunikujà si´ z rozleg∏à
siecià nerwów, narzàdów, naczyƒ krwionoÊnych

i mi´Êni, przegrupowujàc rezerwy energetyczne na-
szego organizmu, tak abyÊmy mogli oceniç zaistnia-
∏à sytuacj´ i odpowiednio na nià zareagowaç.

Kiedy stres si´ rozpoczyna, najwa˝niejszà rol´

odgrywa niewielki obszar po∏o˝ony g∏´boko w móz-
gu, zwany podwzgórzem. Podwzgórze jest zbudo-
wane z kilku odr´bnych jàder, czyli skupisk neuro-
nów wype∏niajàcych ró˝ne zadania. Regulujà one
na przyk∏ad sen czy apetyt oraz odpowiadajà za
utrzymanie równowagi hormonalnej. Najwa˝niej-
szym zespo∏em neuronów jest jàdro przykomoro-

we, które wydziela CRH (hormon uwalniajàcy hor-
mon kortykotropowy) – zwiàzek przekaênikowy
zapoczàtkowujàcy reakcj´ stresowà. CRH zosta∏
odkryty w 1981 roku przez Wylie’a Vale’a i jego
wspó∏pracowników z Salk Institute for Biological
Studies w San Diego w Kalifornii i od tamtej po-
ry jest intensywnie badany.

CRH kontroluje reakcj´ stresowà na dwa sposo-

by. Przede wszystkim wp∏ywa na prac´ narzàdów
przez tzw. p´tl´ d∏ugà – hormonalnà Êcie˝k´ sygna-
∏owà prowadzàcà od podwzgórza przez przysad-
k´ w mózgu do gruczo∏ów nadnerczowych po∏o-
˝onych w sàsiedztwie nerek. P´tla d∏uga jest tak˝e
znana jako oÊ podwzgórze–przysadka–nadnercza.

Kiedy CRH dociera do przysadki, wydziela ona

do krwiobiegu hormon adrenokortykotropowy
(ACTH). ACTH z kolei pobudza nadnercza do uwol-
nienia do krwi hormonów glikokortykoidowych.
Poziom glikokortykoidów zwykle zmienia si´ zgod-
nie z rytmem dobowym – jest wysoki wczesnym
rankiem i obni˝a si´ z up∏ywem dnia. Jednym z
najwa˝niejszych zadaƒ tych hormonów jest pod-
wy˝szenie st´˝enia glukozy we krwi, tak aby za-
pewniç dop∏yw energii do mi´Êni i nerwów. Gli-
kokortykoidy kontrolujà tak˝e metabolizm glukozy
oraz cykl snu i czuwania. W zwiàzku z tym, ˝e
hormony te wp∏ywajà na tak istotne funkcje, ich
poziom musi byç precyzyjnie kontrolowany i
dlatego sà poddane w podwzgórzu mechanizmo-
wi sprz´˝enia zwrotnego, który szybko przywra-
ca ich niski poziom we krwi.

CRH wywo∏uje tak˝e efekty, dzia∏ajàc na drodze

tzw. p´tli krótkiej. Niewielka okolica pnia mózgu
nazywana miejscem sinawym funkcjonuje jako ro-
dzaj nerwowej stacji przekaênikowej. ¸àczy ona ob-
szary mózgu produkujàce CRH z autonomicznym
uk∏adem nerwowym, zarzàdzajàcym tymi procesa-
mi fizjologicznymi, których przebiegu nigdy nie mu-
simy Êwiadomie kontrolowaç, takimi jak oddycha-
nie, utrzymanie ciÊnienia krwi, trawienie itd.

System odpowiedzi na stres wywo∏uje równie˝

dodatnie sprz´˝enie zwrotne, aby wzmocniç swo-

42

UMYS¸

PHOTODISC/GETTY IMAGES (

popr

zednie str

ony

)

W SKRÓCIE

Niszczàca si∏a

1

>>

Nasz system odpowiedzi na stres mo˝e szybko zmobilizowaç

serce, p∏uca i inne narzàdy tak, abyÊmy byli gotowi walczyç lub

uciekaç w przypadku nag∏ego zagro˝enia. Jednak we wspó∏czesnym Êwie-

cie jest nieskoƒczenie wiele czynników wywo∏ujàcych stres. Kiedy musi-

my im stawiç czo∏o, system odpowiedzi na stres mo˝e wr´cz zalaç nasze

narzàdy sygna∏ami alarmowymi, które os∏abiajà cia∏o i niszczà zdrowie.

2

>>

Kiedy wzrok, s∏uch i myÊli sygnalizujà stres, podwzgórze za-

poczàtkowuje reakcj´ ∏aƒcuchowà, w którà zaanga˝owane sà

cia∏o migda∏owate, przysadka mózgowa i nadnercza. W reakcji tej rol´

poÊredników odgrywajà impulsy nerwowe i kaskada hormonów, z któ-

rych najwa˝niejsze to CRH, ACTH i glikokortykoidy.

3

>>

JeÊli naukowcom uda si´ okreÊliç dok∏adnie, które receptory

komórkowe w mózgu i gruczo∏ach dokrewnych przewodzà sy-

gna∏y stresowe, zapewne mo˝liwe b´dzie opracowanie leków, które

przerwà ten negatywny ciàg reakcji i zapobiegnà w ten sposób zgubnemu

dzia∏aniu stresu na organizm.

Kiedy niebezpieczeƒstwo mija, szybko wy∏àcza si´

system odpowiedzi na stres i narzàdy si´ regenerujà.

je w∏asne dzia∏anie, kiedy jest to potrzebne. JeÊli
jednak codzienne napi´cie narasta, bywa, ˝e reak-
cja ta staje si´ zbyt intensywna i utrzymuje si´ zbyt
d∏ugo. To czy odpowiedê jest adekwatna do sytuacji,
zale˝y od komórek, które pokrywajà przysadk´
mózgowà i inne cz´Êci systemu odpowiedzi na stres.
CRH przekazuje sygna∏y do komórek, wià˝àc si´
z receptorami typu I zlokalizowanymi w b∏onach
komórkowych. Naukowcy z Salk Institute i Max-
-Planck-Institut für Psychiatrie w Monachium wy-
hodowali myszy pozbawione receptorów typu I.
Nawet jeÊli zwierz´ta te by∏y wielokrotnie nara˝a-
ne na dzia∏anie czynników stresujàcych, poziom
pewnych hormonów stresu w ich krwi nigdy nie
wzrós∏ ponad norm´. Myszy najwyraêniej czu∏y si´
mniej zestresowane. Byç mo˝e leki, które hamujà
odpowiedê receptorów komórkowych przysadki
mózgowej na hormon CRH, mog∏yby redukowaç
poziom stresu tak˝e w przypadku ludzi.

Organizm si´ buntuje

Na podstawie najnowszych wyników badaƒ mo˝na
ju˝ wnioskowaç, w jaki sposób stres wywo∏uje
choroby oraz jak przeciwdzia∏aç jego skutkom.
Czy to w przypadku myszy, czy cz∏owieka ka˝de
pobudzenie systemu odpowiedzi na stres jest
dla organizmu silnie obcià˝ajàcym prze˝yciem.
Kiedy niebezpieczeƒstwo ju˝ minie, system alar-
mowy trzeba szybko wy∏àczyç. Narzàdy zaan-
ga˝owane w odpowiedê na stres mogà wtedy
wróciç do stanu wyjÊciowego. Kiedy jednak oko-
licznoÊci, w których si´ znajdujemy, stymulujà nie-
przerwanie system odpowiedzi na stres, ten nie

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

43

THOMAS BRA

UN

G&G

S

ygna∏y alarmowe zmieniajà stan fizjologiczny wielu na-
rzàdów, w tym serca, nerek, ˝o∏àdka i uk∏adu rozrodcze-
go, a tak˝e mi´Êni. Stresory czuciowe (np. widok niedêwie-

dzia) docierajà do podwzgórza za poÊrednictwem nerwów z
narzàdów zmys∏u. Miejsce sinawe (niebieski) przekazuje nato-
miast stresory emocjonalne (np. strach przed z´bami niedêwie-
dzia) z cia∏a migda∏owatego do jàdra przykomorowego. Ta ostat-

nia struktura wytwarza hormon uwalniajàcy hormon kortykotro-
powy (CRH), najwa˝niejszy przekaênik stresowy, który inicjuje
dalszà aktywacj´ systemu odpowiedzi na stres: pobudzenie
autonomicznego uk∏adu nerwowego oraz uwolnienie ACTH do
krwiobiegu. Ten hormon z kolei aktywuje nadnercza, co prowa-
dzi do wzrostu ciÊnienia krwi i zwi´kszenia st´˝enia glukozy we
krwi, zapewniajàc energi´ niezb´dnà do walki lub ucieczki.

O autorze

HERMANN ENGLERT jest biologiem i popularyzatorem nauki. Mieszka we
Frankfurcie nad Menem.

Podwzgórze

Jàdro
przykomorowe

Cia∏o
migda∏owate

Miejsce
sinawe

Nerw
b∏´dny

Pieƒ

mózgu

Podwzgórze

Przysadka
mózgowa

Nerw b∏´dny

Nadnercze

Nerka

W∏àczanie systemu

przestaje reagowaç i nie pozwala narzàdom na
regeneracj´.

Taki d∏ugotrwa∏y stres sprawia, ˝e tkanki stajà si´

podatne na uszkodzenia. Na przyk∏ad narzàdy roz-
rodcze cz´sto zaczynajà pracowaç mniej wydajnie.
Z badaƒ wynika, ˝e lekkoatleci i tancerze baletowi
(zarówno m´˝czyêni, jak i kobiety), którzy podejmu-
jà przez wiele lat ogromny wysi∏ek fizyczny, wytwa-
rzajà mniej plemników lub komórek jajowych. Spa-
da wtedy poziom m´skiego hormonu – testosteronu,
a kobiecy cykl menstruacyjny ulega zaburzeniu albo
nawet zatrzymaniu.

Podobnie niekorzystny wp∏yw na p∏odnoÊç ma

anoreksja i d∏ugotrwa∏a g∏odówka. W obu przy-
padkach wzrasta poziom CRH w mózgu. Anorek-

tycy majà w drugiej po∏owie dnia wy˝szy poziom
kortyzolu (stresowego hormonu glikokortykoidowe-
go) w osoczu krwi i w moczu ni˝ ludzie zdrowi.
Natomiast kiedy ich przysadka jest stymulowana
sztucznie przez CRH, wydzielajà mniej hormonu
poÊredniczàcego w reakcji stresowej, co wskazu-
je na nadczynnoÊç osi podwzgórze–przysadka–nad-
nercza.

Nadmiar CRH, charakterystyczny dla przewle-

k∏ego stresu, hamuje tak˝e wydzielanie hormonu
wzrostu oraz substancji poÊredniczàcych we
wp∏ywie hormonu wzrostu na narzàdy. To dlate-
go dzieci wychowywane w silnym stresie rosnà
wolniej. U doros∏ych natomiast zaburzony zostaje
przyrost mi´Êni i koÊci oraz metabolizm t∏uszczu.

Jeden z najcz´stszych fizjologicznych skutków

stresu dotyczy ˝o∏àdka i jelit. JeÊli oÊ podwzgó-
rze–przysadka–nadnercza jest zbyt aktywna, a po-
ziom CRH w mózgu równoczeÊnie zbyt wysoki,
zostaje zablokowane przekazywanie sygna∏ów za
poÊrednictwem nerwu b∏´dnego. Ten nerw, g∏ów-
na magistrala autonomicznego uk∏adu nerwowe-
go, kontroluje skurcze ˝o∏àdka i przewodu pokar-
mowego (wysy∏a tak˝e impulsy nerwowe do serca
i innych narzàdów wewn´trznych). Klasycznym
przyk∏adem reakcji wywo∏ywanej przez stres jest
wstrzymanie trawienia po operacji chirurgicznej.
Niektóre badania sugerujà, ˝e zbyt wysoki poziom
CRH powoduje tak˝e cz´stà dolegliwoÊç, jakà jest
zespó∏ nadwra˝liwoÊci jelita grubego.

Z innych najnowszych badaƒ wynika, ˝e ofiary

przest´pstw na tle seksualnym, cierpiàce psychicz-
nie nawet wiele lat po wydarzeniu, doÊwiadczajà
cz´sto tak˝e zaburzeƒ uk∏adu pokarmowego. OÊ
podwzgórze–przysadka–nadnercza tych samych
osób, a wi´kszoÊç z nich to m∏ode kobiety, jest zbyt
aktywna. JeÊli stan taki utrzymuje si´ przez d∏u˝szy
czas, zmienia si´ metabolizm w´glowodanów i roz-
∏o˝enie tkanki t∏uszczowej w organizmie. Rezerwy
t∏uszczowe przesuwane sà spod skóry na brzuch.
Komórki mogà równie˝ przestaç pobieraç gluko-
z´ w odpowiedzi na insulin´, co w przypadku nie-
których osób prowadzi do rozwoju cukrzycy.

NadczynnoÊç osi podwzgórze–przysadka–nad-

nercza mo˝e wywo∏ywaç tak˝e objawy przypo-
minajàce symptomy choroby umys∏owej. I rzeczy-
wiÊcie ostatnie badania wskazujà, ˝e zbyt wysoki
poziom CRH odgrywa rol´ w zaburzeniach psy-
chicznych. Na przyk∏ad wielu pacjentów chorych
na depresj´ ma podwy˝szony poziom kortyzolu
w krwiobiegu, ale nie hamuje to u nich aktyw-
noÊci osi podwzgórze–przysadka–nadnercza.
Ponadto stwierdza si´ podwy˝szone st´˝enie CRH
w p∏ynie mózgowo-rdzeniowym tych osób. Cho-
rzy na depresj´, którzy pope∏niajà samobójstwo,
cz´sto majà obni˝onà liczb´ receptorów CRH
w p∏acie czo∏owym kory mózgu, co Êwiadczy o
tym, ˝e mózg, aby obroniç si´ przed zbyt du˝à
iloÊcià CRH, zmniejsza w∏asnà wra˝liwoÊç na ten
hormon.

44

UMYS¸

THOMAS BRA

UN

G&G

P

odwzgórze wydziela hormon CRH i w ten sposób wprawia w ruch
„p´tl´ d∏ugà” systemu odpowiedzi na stres. CRH p∏ynie ˝y∏ami (zie-
lona strza∏ka) do przysadki, która nast´pnie uwalnia do krwi ACTH.

Hormon ten z kolei stymuluje nadnercza do produkcji hormonów glikokorty-
koidowych, przygotowujàcych organizm do reakcji na zagro˝enie. W czasie
silnego stresu podwzgórze wydziela dodatkowo wazopresyn´, która zatrzymuje
wod´ w nerkach. Kiedy mija niebezpieczeƒstwo, system sam si´ wycisza. Od-
bywa si´ to na drodze ujemnego sprz´˝enia zwrotnego (niebieskie strza∏ki).
Glikokortykoidy dop∏ywajà wraz z krwià zarówno do podwzgórza, gdzie hamu-
jà wydzielanie CRH, jak i do przysadki, gdzie zatrzymujà uwalnianie ACTH.
Jednak chroniczny stres mo˝e bez koƒca pobudzaç system.

Dostrajanie systemu

Podwzgórze

Jàdro przykomorowe

Glikokortykoid

Nadnercze

Nerka

Glikokortykoid

Glikokortykoid

Wazopresyna

Przysadka
mózgowa

Naczynie
krwionoÊne

CRH

ACTH

ACTH

AktywnoÊç osi podwzgórze–przysadka–nadnercza

mo˝e tak˝e nasilaç fobie i ataki panicznego l´ku.
[patrz: „Nie l´kajcie si´!”, strona 46]. Tu równie˝
obserwuje si´ zbyt wysoki poziom CRH, co prowadzi
do zwi´kszonej aktywnoÊci mózgu. Kiedy wstrzyki-
wano CRH do mózgu zwierzàt laboratoryjnych,
obserwowano objawy panicznego l´ku. Pacjenci cier-
piàcy na napady paniki zwiàzane z takimi zaburze-
niami, jak agorafobia (l´k przed otwartà przestrzenià)
czy klaustrofobia (l´k przed zamkni´tymi pomieszcze-
niami) po podaniu CRH wydzielajà zbyt ma∏o ACTH.
W Europie prowadzi si´ obecnie badania kliniczne,
aby stwierdziç, czy leki hamujàce receptory CRH ty-
pu I sà skuteczne w terapii zespo∏u l´ku panicznego.
Istnieje wi´c nadzieja, ˝e naukowcy znajdà sposób po-
zwalajàcy przerwaç nadmiernie pobudzony ∏aƒcuch
sygna∏ów alarmowych.

Jak zmierzyç ryzyko

Stres mo˝e prowadziç do chorób, ale nie ka˝dy stres
jest taki sam. Utrzymywany na umiarkowanym po-
ziomie tzw. stres pozytywny bywa nawet po˝àdany,
poniewa˝ sprawia, ˝e jesteÊmy psychicznie i fizycz-
nie przygotowani do dzia∏ania i odpowiedniego wy-
konania zadaƒ. Kiedy zatem pojawia si´ ryzyko?
Nie ma jednej powszechnie akceptowanej odpowie-
dzi na to pytanie. Do tej pory nie wiadomo, jaki po-
ziom ha∏asu w miejscu pracy albo ile zerwanych
zwiàzków mo˝e wytrzymaç nasz system odpowiedzi
na stres. Jednak coraz wi´ksza liczba badaƒ poka-
zuje, ˝e chroniczny stres upoÊledza dzia∏anie naszych

narzàdów i ca∏ego organizmu. Chocia˝ nie musimy
ju˝ uciekaç przed niedêwiedziem, mo˝emy znaleêç
si´ w rozpaczliwej sytuacji, borykajàc si´ z licznymi
bardziej podst´pnymi stresorami, atakujàcymi nas
nieustannie i zewszàd.

Zanim uda nam si´ ograniczyç zagro˝enie, musi-

my si´ nauczyç, jak indywidualnie mierzyç poziom
stresu ka˝dego cz∏owieka. Fizjolodzy opracowujà
wi´c zestaw parametrów – takich jak poziom CRH –
które mogà okazaç si´ przydatne w ocenie stanu na-
rzàdów zaanga˝owanych w reakcj´ stresowà. Stwier-
dziwszy u kogoÊ zagro˝enie, moglibyÊmy obni˝yç
poziom stresu, z którym musi on walczyç.

To oczywiÊcie nie zawsze da si´ zrobiç w naszym

z∏o˝onym Êwiecie, trzeba wi´c szukaç takich sposo-
bów terapii, które zabezpieczà nasz system odpowie-
dzi na stres przed nieustannym wyÊcigiem. CRH,
ACTH, ich receptory i oÊ podwzgórze–przysad-
ka–nadnercza to mo˝liwe cele takiej terapii. Na-
ukowcy nie ustajà w ich badaniu i miejmy nadziej´,
˝e nie przeszkadza im w tym stres tak cz´sto towa-
rzyszàcy równie˝ poszukiwaniom naukowym.

n

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

45

THOMAS BRA

UN

G&G

G

rupa neuronów w pniu mózgu, nazywana
miejscem sinawym, koordynuje „p´tl´ krót-
kà” systemu odpowiedzi na stres przez licz-

ne Êcie˝ki nerwowe (czarny). Sygna∏ dociera do pod-
wzgórza, które kontaktuje si´ z kolei z w∏óknami
nerwów autonomicznych w pniu mózgu. Inne neu-
rony miejsca sinawego bezpoÊrednio uruchamiajà
odpowiedê stresowà w narzàdach i gruczo∏ach
dokrewnych, przekazujàc informacj´ drogà autono-
micznych w∏ókien nerwowych przebiegajàcych przez
ca∏e cia∏o. Miejsce sinawe otrzymuje informacje
emocjonalne z cia∏a migda∏owatego i prà˝kowia.
Przekaz ten dociera równie˝ do podwzgórza. Ciàg∏y
niepokój, cz´sty strach lub agresja pobudzajà bez
koƒca komórki nerwowe, prowadzàc do upoÊledzenia
funkcjonowania mózgu i ca∏ego organizmu.

Przecià˝enie systemu

Leki hamujàce odpowiedê receptorów komórkowych

przysadki mózgowej na hormon CRH mog∏yby

zmniejszaç poziom stresu.

Literatura uzupe∏niajàca

u

Pokonaç stres. Robert M. Sapolsky; Âwiat Nauki, X/2003.

u

The End of Stress as We Know It. Bruce McEwen, Elizabeth Norton Lasley;

Joseph Henry Press, Washington, D.C., 2002.

u

A Chilled-Out Knockout. Emiliana Borrelli; Nature Genetics, tom 19, nr 2,

s. 108-109, VI/1998.

Prà˝kowie

Podwzgórze

Przysadka

mózgowa

Jàdro
przykomorowe

Cia∏o migda∏owate

Miejsce sinawe

Nerw b∏´dny

Pieƒ mózgu

Autonomiczne

w∏ókna nerwowe