66

P

sychologia sportu

Aby skutecznie stosować zasadę in-

dywidualizacji, właściwie oddziaływać
na zawodnika, budować jego styl tak-

tyczny, określić jego typ psychologiczno-
taktyczny, treść, kierunek i poziom moty-
wacji oraz wpływ różnych poziomów
pobudzenia na sprawność i skuteczność
działania, trzeba rozumieć i umieć rozpo-

Różne odmiany motywacji osiągnięć zależą od cech osobowości
oraz oddziaływań środowiska i sytuacji.

Zbigniew Czajkowski

Motywacja osiągnięć

- nastawienie na „ja”

oraz nastawienie na zadania

„Motywacja odnosi się do tych wymiarów osobowości społecznych i po-
znawczych, które odgrywają istotną rolę, kiedy osobnik podejmuje zadania,
za wykonanie których jest oceniany, gdy współzawodniczy z innymi lub
kiedy chce osiągnąć określony stopień doskonałości”.

Glyn C. Roberts

Artykuł poświęcony jest motywacji osiągnięć, a w jej ramach nastawieniu na

„ja” (współzawodnictwo, uznanie, zwycięstwa) oraz na zadania (poprawa umie-
jętności, samodoskonalenie się). W pierwszej jego części Autor przypomina
podstawowe wiadomości o motywacji oraz pobudzeniu i jego wpływie na sku-
teczność walki sportowej i zaprawy, podkreślając, że - mimo uderzających w wie-
lu przypadkach podobieństw - są to odrębne procesy. W części drugiej omawia
zespół motywów, postaw, nastawień, występujących w sytuacji współzawodnic-
twa. Następnie podaje praktyczne wskazówki dla trenera i zawodnika.

SŁOWA KLUCZOWE: psychologia sportu – motywacja – motywacja osią-

gnięć – nastawienie na „ja” – nastawienie na zadanie

Wszystkie cytaty z języków obcych w tłuma-

czeniu Autora.

„Sport Wyczynowy” 2001, nr 3-4/435-436

67

znawać wymiary jego osobowości. Ich
znajomość sprawia, że trening jest racjo-
nalny, inspiruje i motywuje zawodnika,
co sprzyja osiąganiu wysokich wyników
sportowych.

Stosunek zawodnika do sportu,

ćwiczeń, walki i osiągnięć

„Współzawodnictwo sportowe winno
być zwalczane”.

Stanisław Ruciński

„Zwycięstwo nie jest czymś najważniej-
szym. Zwycięstwo jest wszystkim”.

Vince Lombardi

Przedstawione wyżej dwie wypowie-

dzi stanowią przykład dwóch krańcowo
różnych poglądów na znaczenie moty-
wacji osiągnięć w działalności sporto-
wej. Jak to często bywa, obydwie są
niezupełnie słuszne. Odczuwanie sportu
jedynie jako walki prowadzi do wielu
wypaczeń i zubaża jego treść. Z drugiej
zaś strony współzawodnictwo, walka,
zdrowa ambicja, chęć podwyższania
swoich umiejętności i zwyciężania sta-
nowią w nim istotę postępu i rozwoju.

W ciągu mojej przeszło sześćdziesię-

cioletniej działalności „na niwie” szermierki
zawsze starałem się o coraz lepsze zrozu-
mienie istoty walki i treningu, pilnie ob-
serwowałem zawodników w toku ćwi-
czeń i w trakcie zawodów, starałem się
uchwycić ich postawy, nastawienia, mo-
tywy. Po długich obserwacjach i przemy-
śleniach pod koniec lat siedemdziesiątych
opracowałem swoje koncepcje dwóch ty-
pów szermierza - „technika” i „wojow-
nika.” Było to w okresie, w którym
przedstawiciele psychologii poznawczej
wiele czasu i uwagi poświęcali zagadnie-

niom motywacji, w tym motywacji osią-
gnięć (A. V. Carron, J. Duda, G. Ro-
berts, M. E. Ewing i inni), wyróżniając
dwa skrajne motywy działań ludzi: 1) na-
stawienie na „ja” (nastawienie na sukce-
sy, „ego involvement”) oraz 2) nasta-
wienie na zadania (na samodoskonalenie
się, „task involvement”). Po zaznajo-
mieniu się z tymi teoriami doszedłem do
wniosku, że mój typ „wojownika” wyka-
zuje cechy nastawienia na „ja”, a „techni-
ka” - nastawienie na zadania. Przecho-
dząc do rozwinięcia tych zagadnień, dla
lepszego ich zrozumienia, przypomnę
podstawowe wiadomości o motywacji
w ogóle, której poświęciłem wiele opra-
cowań.

1

Motywacja

„Motywacja stanowi jedno z głównych
zagadnień ludzkich spraw. Czy to będą
politycy omawiający sprawy społeczne,
czy przedsiębiorcy zainteresowani wy-
dajnością pracy robotników, rodzice
rozprawiający o wysiłkach ich dzieci,
nauczyciele narzekający na obyczaje
ich uczniów, trenerzy narzekający na
brak zaangażowania ze strony zawod-
ników - wszyscy oni poruszają sprawy
poziomu motywacji”.

Glyn C. Roberts

Albert V. Carron

2

pisze: „Motywa-

cja określa energię, wybór kierunku i po-
ziom działania...Źródła motywacji za-
wodnika mogą być bardzo liczne i różno-

1

Czajkowski Z.: Motywacja w dzialalności
sportowej. Katowice 1987. WFS; Czajkow-
ski Z.: Motywacja w sporcie. Warszawa
1989. RCMSKFiS; Czajkowski Z.: Psycho-
logia sprzymierzeńcem trenera. Warszawa
1996. RCMSKFiS; Czajkowski Z.: Moty-
wacja w szkoleniu dzieci i młodzieży. „Sport

Motywacja osiągnięć - nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania

68

Zbigniew Czajkowski

rodne”. Określa ją zespół motywów,
które pobudzają nas do działania i ukie-
runkowują je, wpływając na całą naszą
działalność, zachowanie i postawy. Mo-
tyw jest świadomym przeżyciem lub
podświadomym stanem, który w danej
sytuacji wywiera wpływ na zachowanie
człowieka, jego działania i sposoby po-
stępowania. Motywacja może być we-
wnętrzna, kiedy motywy działania tkwią
niejako w nas samych, kiedy czynimy
to, co nam sprawia przyjemność i radość,
co nas interesuje oraz posiada dla nas war-
tość samą w sobie. Motywacja zewnętrz-
na występuje wtedy, kiedy działamy dla
uzyskania nagrody, w szerokim tego sło-
wa znaczeniu lub z nakazu zewnętrznego.
Często występują obie odmiany motywacji
- wewnętrzna - uprawiamy sport, bo nam
to sprawia przyjemność i zewnętrzna -
uprawiamy sport, ponieważ zyskujemy
uznanie, awans społeczny, nagrody, po-
czucie wartości i kompetencji, wyjazdy,
pieniądze, nagrody etc.

Działalność człowieka, dążenie do

określonych celów może opierać się na
wielu motywach. Określone działania
mogą zaspokajać jednocześnie kilka na-
szych potrzeb. Bywa też tak, że ludzie
wykonujący tę samą działalność (pracę
zawodową, badania naukowe, wykonu-
jący ćwiczenia itp.) zaspokajają swoje
różne potrzeby. Często się zdarza, że
występują sprzeczności pomiędzy po-

szczególnymi motywami. Wówczas
człowiek przeżywa rozterkę i stara się
wybrać motyw najbardziej mu odpowia-
dający, najważniejszy dla niego.

Stan ustroju oraz bodźce z zewnątrz

nie przesądzają u człowieka o wyborze
działania i jego sprawności. Jest to prze-
ważnie związane z czynnościami wy-
ższych ośrodków układu nerwowego
i świadomością oraz z wzorcami kulturo-
wymi, tradycją, nawykami społecznymi,
przyzwyczajeniami, sposobami myślenia,
wyznawanymi wartościami, warunkami
otoczenia, etc. Zaspokajając swoje potrze-
by człowiek może działać na przekór wła-
snym odczuciom, zmęczeniu, zniechęce-
niu, naciskom otoczenia, działaniom in-
nych ludzi, przeszkodom i trudnościom.
Tak dzieje się wówczas, gdy motyw po-
wodzenia, występujący jako część moty-
wacji osiągnięć, jest nad wyraz silny.

Przed przystąpieniem do omówienia

motywacji osiągnięć trzeba jeszcze przy-
pomnieć kilka spraw związanych z po-
budzeniem, jego związkami z motywacją
i wpływem na jakość, sprawność i sku-
teczność zaprawy oraz walki sportowej.
Jest to niezmiernie ważne zagadnienie, ale
mało znane i często mylnie tłumaczone.

3

Wyczynowy” 1988, nr 1; Czajkowski Z.:
Znaczenie motywacji wewnętrznej i zewnętrz-
nej w sporcie wyczynowym. „Sport Wyczy-
nowy” 1997, nr 5.

2

Carron A.V.: Motivation - Implications for
Coaching and Teaching. London, Ontario
1984. Sports Dynamics.

3

Por. Singer R. N.: Coaching Athletes and
Psychology. New York 1972. Mc Grow Hi11;
Singer R. N.: Motor Learning and Human
Performance. New York 1975. Macmi1lan
and Company; Czajkowski Z.: Istota i zna-
czenie pobudzenia w działalności sportowej.
„Sport Wyczynowy” 1995, nr 7-8 i 9-10;
Czajkowski Z.: Motywacja i pobudzenie w
działalności sportowej. Gdańsk 1998. Wy-
dawnictwo Naukowe AWF Gdańsk; Czaj-
kowski Z.: Rola układu nerwowego w ucze-
niu się czynności ruchowych (1). „Sport Wy-
czynowy” 1999, nr 1-2.

69

Pobudzenie (aktywację) można naj-

prościej określić jako natężenie czynno-
ści układu nerwowego oraz innych ukła-
dów, narządów i całego ustroju człowie-
ka. Jego wpływ na sprawność i skutecz-
ność naszego działania określają dwa
znane prawa Yerkesa-Dodsona. Pierw-
sze głosi, że wraz ze wzrostem poziomu
pobudzenia wzrasta skuteczność działa-
nia, ale tylko do pewnego poziomu
(optymalnego) - dalsze jego zwiększanie
obniża sprawność działania. Z drugiego
wynika natomiast, że łatwo przyswajalne
i nie wymagające trudnego różnicowa-
nia, ani złożonych skojarzeń, nawyki
ruchowe można opanować łatwo nawet
w warunkach dużego pobudzenia, nato-
miast zadania trudne przy niskim.

4

Oddziaływanie pobudzenia na jakość

naszego myślenia i działania jest tak po-
dobne do wpływu poziomu motywacji,
że niektórzy uczeni wręcz utożsamiają
oba te zjawiska. Jest to poważny błąd,
ponieważ: 1) motywacja jest ukierunko-
wana na jakieś działanie, na zaspokajanie
jakichś potrzeb, a pobudzenie nie jest
ukierunkowane; 2) nie zawsze wysoki
poziom motywacji musi powodować
nadmierne pobudzenie, np. chirurg,
skrzypek, szermierz mogą być bardzo
wysoko motywowani, a jednak zacho-
wać optymalny (odpowiedni, nie za wy-
soki) poziom pobudzenia.

Trzeba mocno podkreślić niedocenia-

ny nieraz przez trenerów fakt, że nad-
mierne pobudzenie w toku zawodów -
zwłaszcza w sportach walki i grach

sportowych (ale nie tylko) wyraźnie
upośledza szybkość i trafność postrze-
gania, różne właściwości uwagi, proce-
sy myślowe i decyzyjne oraz jakość wy-
konania działań. Działa ono inaczej na
„techników” i inaczej na „wojowników”.
Wysoki poziom pobudzenia, sytuacje
trudne, stany zagrożenia, pomyłki sę-
dziowskie, wielka odpowiedzialność za
wynik w ważnych zawodach i wszelkie
sytuacje stresorodne u „wojowników”
na ogół powodują dodatkową mobiliza-
cję, postawy napastnicze, śmiałość i ry-
zykanctwo w działaniu i często podwyż-
szają sprawność i skuteczność działania.
U niektórych „techników” mogą nato-
miast oddziaływać ujemnie na spraw-
ność działania. Innymi słowy poziom
optymalnego pobudzenia jest wyższy za-
zwyczaj u „wojowników”, co w prakty-
ce oznacza, że natężenie pobudzenia
optymalne dla „wojownika” może już
być za wysokie dla „technika”. O tym
trener i zawodnik powinni pamiętać.

Motywacja osiągnięć

„Im ważniejsze dla osiągnięcia zwycię-
stwa jest dane zadanie, tym gruntowniej
musimy się nim zająć”.

Zoltan Ozoray-Schenker

Motywacja osiągnięć jest względnie

stałym zespołem motywów, związanych
pośrednio lub bezpośrednio z sytuacjami
współzawodnictwa. Nie dotyczy jednak
pobudzenia przed zawodami, ani moty-
wowania zawodnika do walki. To coś
więcej, to gotowość do uczestniczenia
we współzawodnictwie, walce, porów-
nywaniu umiejętności i wyników, do
oceny siebie i innych, do samodoskona-

4

Yerkes R. M., Dodson J. D.: The Relation-
ship of Strengh of Stimulus to Rapidity of
Habit Formation. „Journal of Comparative
Neurology and Psychology” 1908, nr 18.

Motywacja osiągnięć - nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania

70

Zbigniew Czajkowski

lenia się, do mistrzostwa. Zestawienie ta-
kich potrzeb, postaw i motywów można
uznać za jeden z wymiarów osobowo-
ści, wynikający z cech temperamentu,
oddziaływań środowiska, oddziaływania
wychowawczego, wzorców kulturo-
wych, płci, stylu kierowania trenera etc.

Pierwsze, obszerne badania zjawisk

współzawodniczości (motywu osią-
gnięć) przeprowadzili w latach sześć-
dziesiątych i siedemdziesiątych David
McLelland i John Atkinson.

5

Stwier-

dzili oni, że składa się z wielu motywów,
z których za najważniejsze uznali dwa
przeciwstawne: a) powodzenia (motive
for success) - silnie zaznaczoną chęć
współzawodnictwa, potrzebę mierze-
nia się z innymi i osiągania sukcesów;
b) unikania niepowodzenia - silnie zazna-
czoną obawę przed porażką (motive to
avoid failure), wyrażającą się skłonno-
ścią do unikania sytuacji współzawodni-
czych i pewnym brakiem wiary w moż-
liwość powodzenia.

Oba te motywy powstają we wcze-

snym dzieciństwie jako wynik przeżyć
dzieci i wpływających na nie oddziały-
wań środowiska. Ponieważ związane są
z wymiarami osobowości, kiedy się roz-
winą, pozostają raczej stałe, nie ulegają
łatwym przemianom. Są od siebie nieza-
leżne. Mogą występować u jednego
człowieka w różnych nasileniach. Np.
osobnik z silnie zaznaczonym motywem

powodzenia, a słabym motywem obawy
przed porażką, na ogół wykazuje wielką
współzawodniczość w różnych sytu-
acjach - w pracy zawodowej, w innych
rodzajach działalności, w sporcie. Za-
wodnik o silnym motywie powodzenia,
chętnie uczestniczący w zawodach,
chce walczyć, czyni to z przyjemnością
i wierzy w swoje umiejętności oraz po-
wodzenie. Natomiast zawodnicy z silnie
zaznaczonym motywem obawy przed
porażką wykazują w takich sytuacjach
wysoki poziom lęku, starając się unik-
nąć porażki czy ujemnej oceny, nie bar-
dzo wierzą w swoje siły, boją się niepo-
wodzenia. Najczęściej przewaga jedne-
go z tych przeciwstawnych motywów
(plus oczywiście poziom wyszkolenia)
powoduje, że zawodnik albo wygrywa,
albo przegrywa lub wręcz nie przystę-
puje do zawodów.

D. McLelland i J. Atkinson podkre-

ślają, że sytuacje wywierają wielki
wpływ na motywację osiągnięć. Zwy-
cięstwo nad znanym i wybitnym zawod-
nikiem uskrzydla i dodaje prestiżu, a po-
rażka ze słabszym obniża samopoczucie
i pewność siebie. Można powiedzieć, że
istotnymi składnikami motywacji są praw-
dopodobieństwo powodzenia (Ps - proba-
bility of success) oraz zachęcająca jego
wartość (Is - incentive value of suc-
cess). Tę ostatnią można wyrazić wzo-
rem: Is = 1-Ps, z którego wynika, że
wzrasta ona wraz ze zmniejszaniem się
prawdopodobieństwa powodzenia. Jest
to w pełni zrozumiałe - im lepszy jest prze-
ciwnik, im trudniejsze zawody i większe
ich znaczenie, a więc mniejsze prawdo-
podobieństwo uzyskania dobrego wyni-
ku, tym jego wartość jest wyższa.

5

McLelland D. C., Atkinson J. W. et al.: The
Achievement Motive. New York 1953. Appel-
ton Century Crofts; McLelland D. C: The
Achieving Society. New York 1561. Free
Press; Atkinson J. W.: Motivational Deter-
minants of Risk-taking behavior. „Psycholo-
gical Review” 1957, nr 64.

71

Zawodnicy o wysokim poziomie mo-

tywu powodzenia (Ms), którzy lubią
współzawodnictwo, walkę i są pewni
siebie, w łatwej sytuacji (słaby przeciw-
nik, mało ważne zawody) są słabo moty-
wowani do wysiłku, natomiast wobec
trudnych zadań, kiedy szanse na zwycię-
stwo istnieją, ale nie jest ono ani łatwe,
ani pewne, ich poziom motywacji wy-
raźnie wzrasta.

Zawodnicy o niskim motywie powo-

dzenia (Ms), a wysokim motywie obawy
przed porażką (Maf) boją się niepowo-
dzenia, unikają sytuacji trudnych i nie-
pewnych. Chętnie podejmują walkę, kie-
dy prawdopodobieństwo powodzenia
jest bardzo wysokie (np. 90%) lub krań-
cowo niskie (10%). Walka ze znacznie
słabszym przeciwnikiem dodaje im
pewności siebie i przestają się bać po-
rażki, a przegrana z bardzo silnym i zna-
nym przeciwnikiem nie powoduje uczu-
cia rozczarowania i ujemnej oceny ze
strony trenera, kolegów czy dziennika-
rzy. Tacy zawodnicy na ogół niechętnie
walczą w sytuacji, kiedy szanse obu
stron są wyrównane (50%). Zadaniem
(trudnym!) trenera jest stopniowe kształ-
towanie zaufania do swych sił zawodni-
ka z silnym motywem obawy przed po-
rażką, stopniowe kształtowanie pewno-
ści siebie zawodnika, wzmacnianie jego
motywu powodzenia poprzez dobieranie
odpowiednio trudnych zadań i przeciw-
ników oraz spokojną ocenę jego walki.

D. E. Ryan i W. L. Lakie stwierdzi-

li, że wyniki zawodników o dużym po-
ziomie lęku, silnym motywie obawy
przed porażką i niskim motywie powo-
dzenia są dobre (zawodnicy działają,
sprawnie i skutecznie) w sytuacjach nie-

współzawodniczych, np. w trakcie ćwi-
czeń czy walk ćwiczebnych. Zawodnicy
z mocno zaznaczonym motywem powo-
dzenia, odczuwający potrzebę osiągnięć,
z małym motywem obawy przed poraż-
ką działają sprawnie, skutecznie i z do-
brymi wynikami w wysoce współza-
wodniczych sytuacjach, np. w zawo-
dach o dużej randze.

6

Zależności te ujmuje wzorzec Atkin-

sona-McLellanda, stanowiący jedno-
cześnie model oddziaływania wymiarów
osobowości i sytuacji, motywów powo-
dzenia i obawy przed porażką (tab. 1),
dobrze wyjaśniający różne motywy,
związane z sytuacjami współzawodnic-
twa, który może być pomocny w pracy
trenera. Jego wartość nabierze większe-
go znaczenia, jeżeli uzupełnimy go trze-
ma czynnikami: 1) znaczeniem różnych
odmian motywacji, 2) postrzeganiem
możliwości rozwoju sytuacji, 3) moty-
wem unikania powodzenia (obawy przed
sukcesem).

Na przełomie lat siedemdziesiątych

i osiemdziesiątych pojawiły się nowe po-
glądy na motywację osiągnięć. H. R. Ar-
kes i J. P. Garske

7

uznali, że podstawo-

wą różnicą między zawodnikami o wyraź-
nie różnej motywacji osiągnięć jest różny
poziom samozaufania (pewność siebie,
self-confidence). Wydaje mi się, że po-
gląd ten niejako scala koncepcje motywu
powodzenia (Ma) oraz spostrzegania

6

Ryan D .E., Lakie W. L.: Competitive and
Noncompetitive Performance in Achievement
Motive and Anxiety. „Journal of Personality
and Social Psychology” 1963, nr 1.

7

Arkes H. R., Garske J. F.: Psychological the-
ory of motivation. Monteray 1982. Books-
Coole Publishing Co.

Motywacja osiągnięć - nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania

72

Zbigniew Czajkowski

przez zawodnika prawdopodobieństwa
i oczekiwania powodzenia (Pa). Sporto-
wiec o wysokiej motywacji osiągnięć to
osobnik pewny siebie, z wysokim pozio-
mem samozaufania, wysoko oceniający
szanse swoich sukcesów.

Podobną opinię wyraził A. Bandu-

ra

8

, według którego najważniejszym

składnikiem motywacji osiągnięć jest
pewność siebie zawodnika (self-effica-
sy), kształtowana przez powodzenie
(wysoki poziom sprawności i umiejętno-
ści, sprawność działania, dobre wyniki
w zawodach), radosne odczucia, zwią-
zane z samą działalnością i sukcesami,
pobudzenie emocjonalne oraz oddziały-
wanie trenera i wyrazy uznania. Z moich
obserwacji wynika, że o sile motywacji

osiągnięć może świadczyć - i w tym za-
kresie jest wielka rola trenera - przedkła-
danie planów długofalowych, dalekosięż-
nych nad zadania doraźne, najbliższe
czasowo, wiara w systematyczny po-
stęp, przyszłe wielkie osiągnięcia. No-
tabene, nasz pierwszy mistrz olimpijski
w szermierce, mój uczeń, Egon Fran-
ke, bardzo powoli rozwijał swój talent
i jego droga do sukcesów międzynaro-
dowych była bardzo długa. Niezachwia-
nie jednak wierzył w wyniki swej praco-
witości, dalszy postęp, w siebie i ...
swego trenera.

Dla trenera kształtującego motywację

zawodnika - jej treść, kierunek, poziom -
niezmiernie ważne jest określenie, co za-
wodnik uważa za sukces. Dbając o mo-
tywację osiągnięć nie należy popadać
w przesadę i jednostronność, szczególnie
w etapie wstępnym, kiedy mamy do czy-

Tabela 1

Składniki motywacji osiągnięć według wzorca Atkinsona-McLellanda

(według Arkes H. R., Garske J. P.: Psychological Theories of Motivation. Monterey 1982)

Składnik (motyw)

Objaśnienia

Symbol

Potrzeba osiągnięć

motywacja osiągnięć

nAch

Motyw powodzenia

chęć uczestniczenia w sytuacjach wpółzawodniczych

Ms

Motyw unikania

obawa przed niepowodzeniem, unikanie lub odwlekanie Maf

porażki

sytuacji współzawodniczych, lęk przed przegraną

(FOF)

Prawdopodobieństwo postrzeganie prawdopodobieństwa powodzenia,
powodzenia

oczekiwanie sukcesu

Ps

Zachęcająca wartość

spostrzeganie zadowolenia związanego

powodzenia

z powodzeniem

Is

Motywacja

nagrody (pochwały, uznanie, nagrody pieniężne,

zewnętrzna

status społeczny etc.)

Me

Motyw unikania

obawa przed powodzeniem (głównie kobiety)

Mas

powodzenia

(FOS)

8

Bandura S.: Selfefficasy - towards a unifying
theory of behavioral changes. „Psychological
Review” 1977, nr 84.

73

nienia z dziećmi.

9

Otóż zawodnik, szcze-

gólnie bardzo młody, powinien odczu-
wać, że liczą się nie tylko zwycięstwa
w zawodach, ale również rozwój spraw-
ności, doskonalenie zborności ruchowej
we wszystkich jej przejawach, procesów
psychicznych, poprawa umiejętności
technicznych i taktycznych, rozwój oso-
bowości oraz sam udział w ćwiczeniach
i zawodach, radość uprawiania sportu,
zabawa, rozrywka, pobudzenie.

J. T. Spence i R. T. Helmreich

10

wyróżnili cztery główne motywy-nasta-
wienia, które „jak ulał” pasują do sportu:
1) nastawienie na pracę, na wielki wysiłek,
2) nastawienie na mistrzostwo, 3) nasta-
wienie na współzawodniczość, 4) nasta-
wienie na niezależność. U różnych zawod-
ników te motywy występują w różnych
zestawieniach i nasileniach oraz ulegają
przemianom w toku działalności sporto-
wej. Spora liczba trenerów oraz zawodni-
ków sądzi, że najlepszym ich zestawie-
niem, zapewniającym największe osiągnię-
cia, jest nastawienie na współzawodni-
czość oraz wielki wysiłek, czyli czynniki
pierwszy i trzeci. Moje doświadczenia
mówią, że nie jest to najlepsze zestawienie,
chociaż przez pewien czas może przyno-
sić doraźne efekty. Według mnie najcen-
niejszym i zapewniającym stałe i wysokie

osiągnięcia zestawieniem motywów jest
optymalny poziom motywu współzawod-
nictwa (wysoka ocena - ale nie obsesyjna
- znaczenia sukcesu i dążenia do zwycię-
stwa) oraz wysoki poziom motywów sa-
modoskonalenia się (mistrzostwa) i samo-
dzielności, a więc czynniki drugi, czwarty
i pewien poziom czynnika trzeciego.

Glyn C. Roberts w swojej „nowej

teorii osobowości” uznał natomiast, że dla
zrozumienia zachowania człowieka i po-
znania jego motywów w danej sytuacji
konieczne jest poznanie podmiotowego
znaczenia celu, do którego dąży, potrzeby,
którą stara się zaspokoić, przy czym naj-
ważniejsze są: 1) wykazanie swojej
sprawności, kompetencji, umiejętności,
wartości; 2) zyskanie społecznego uzna-
nia; 3) skupienie się na zadaniu, mistrzo-
stwo w wykonywaniu swych zadań.

11

Nastawienie na „ja”

i nastawienie na zadania

„Jak stwierdzilili Arkes i Garske (1952),
podstawowym czynnikiem, który wyróż-
nia osobników o wysokiej albo niskiej
motywacji osiągnięć, jest samozaufanie.
Zawodnicy z dużym poziomem samozau-
fania, którzy oczekują osiągnięć, to wła-
śnie ci, którzy przeważnie wygrywają”.

Richard H. Cox

W ostatnim dwudziestoleciu liczne ba-

dania wielu psychologów amerykańskich,

9

Czajkowski Z.: Pierwszy etap szkolenia
sportowego. Katowice 1995. ZSKF. Makro-
region Śląski; Czajkowski Z.: Nowe spoj-
rzenie na etapy szkolenia. „Sport Wyczyno-
wy” 1994, nr 11-12, 1995, nr 1-2; Czajkow-
ski Z.: Rozważania o treningu i pracy trene-
ra w pierwszym etapie szkolenia. „Sport Wy-
czynowy” 1997, nr 9-10.

10

Spernce J. C., Helmreich R. T.: Masculini-

ty and femininity. Austin 1978. University
of Texas Press.

11

Roberts G. C.: Effect of achievement moti-

vation and social environment on perfor-
mance of a motor task. „Journal of Motor
Behavior” 1972, nr 31; Roberts G. C.:
Achievement motivation is sport. [w:] Ter-
jung R. (ed.): Exercise and sport reviews.
Philadelfia 1982. Franklin Institute Press;
Roberts G. C.: Motivation in sport and exer-
cise. Champaign 1992. Human Kinetics.

Motywacja osiągnięć - nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania

74

Zbigniew Czajkowski

takich, jak: J. L. Duda, G. C. Roberts.
M. E. Ewing, H. R. Arkes, J. P. Garske,
A. Bandura, D. C. McLelland, J. W.
Atkinson, J. W. Clark, wykazały, że
osobiste ważne cele wywierają wielki
wpływ na to, jaki jest ich stosunek do
współzawodnictwa, walki i osiągnięć.
Uczeni ci wyróżnili w motywacji osią-
gnięć dwa główne nastawienia ludzi: na
zadania (task involvement) i na „ja” (na
współzawodnictwo, ego involvement).

Pierwsze związane jest silnie z moty-

wacją wewnątrzpochodną, a drugie z ze-
wnątrzpochodną. Sportowcy z nastawie-
niem na „ja” za sukces uważają wykazanie
swoich umiejętności, korzystne porówna-
nie się z innymi, pokonanie przeciwnika,
zwycięstwa w zawodach, co zwykle idzie
w parze z motywem zyskania uznania in-
nych, zdobycia rozgłosu i awansu spo-
łecznego. Zawodnicy, którzy nastawieni
są na zadania, na samodoskonalenie się,
cenią przede wszystkim poprawę swoich
umiejętności, niekoniecznie związaną
z wynikami w zawodach. Zgodnie z teorią
nadrzędnego (długofalowego) celu, tacy
zawodnicy nie zrażają się łatwo trudno-
ściami czy porażkami, ale szukają skutecz-
nych dróg poprawienia swojej sprawności
i swoich umiejętności. Natomiast u za-
wodników nastawionych na „ja” złe wy-
niki powodują często powątpiewanie
w swoje uzdolnienia i możliwości.

Ostatnio badania wykazały, że u więk-

szości czołowych zawodników występuje
wyraźnie nastawienie na współzawod-
nictwo, na wykazanie swojej wartości
w walce oraz szukanie uznania i rozgło-
su. Wpływ motywu samodoskonalenia
się (nastawienie na zadania) zaznacza się
w mniejszym stopniu, ale nie należy go

niedoceniać czy lekceważyć - odgrywa
on bardzo istotną rolę.

Jak podkreśla J. G. Nicholls

12

, mię-

dzy nastawieniem na „ja” i na motywację
wewnątrzpochodną występuje korelacja
ujemna, udział w działalności sportowej
oraz osiągane wyniki nie stanowią tu
głównego celu działalności, a jedynie
środek do celu - pokonania innych; pod-
kreślenia wartości swoich wyników. Za-
wodnicy nastawieni na zadania podejmują
działalność sportową dla jej istotnych,
„wewnętrznych” wartości. Dlatego u nich
występuje wyraźnie dodatnia zależność
pomiędzy nastawieniem a motywacją
wewnątrzpochodną. F. I. Deci

13

uważa,

że ich postawy i zachowania są zależne
od tego, jak postrzegają przyczyny dzia-
łania lub swoje umiejętności i ich wzrost.
Jest to ocena „wewnętrzna”, niezależna
od czynników zewnętrznych, np. od wy-
ników w zawodach. Nawet słabsze wy-
niki w zawodach nie muszą ich prowa-
dzić do niskiej oceny swojej przydatności
w sporcie. Dla nich podstawą samooce-
ny jest porównywanie się z sobą (postę-
py w sprawności czynnościowo-rucho-
wej i umiejętnościach techniczno-tak-
tycznych).

Moje obserwacje zdają się świadczyć

o tym, że wybór nastawienia na „ja” albo
na zadania zależy od otoczenia i w po-
wstających w nim sytuacji oraz od róż-
nic międzyosobniczych - wymiarów
osobowości. Środowisko oraz sytuacje,

12

Nicholls J. G.: Achievement motivation:
Conceptions of ability, subjective experience,
task, choice and performance. „Psychologi-
cal Revue” 1984, nr 91.

13

Deci E. L.: Intrinsic motivation. New York

1975. Plenum.

75

w których występuje wyraźny nacisk na
współzawodnictwo, ocenę poszczegól-
nych ludzi, stosowanie nagród i wyróż-
nień, prowadzą do nastawienia na „ja”,
pobudzają nastawienia współzawodnicze.
Otoczenie i sytuacje, w których podkreśla
się ważność i znaczenie nauczania-uczenia
się, poprawy umiejętności, zdobywania
wiedzy, skłaniają do nastawienia na zada-
nia i samodoskonalenie się. Silny nacisk na
współzawodnictwo może wywierać ujem-
ny wpływ na poziom motywacji wew-
nątrzpochodnej, co osobiście - kiedy sto-
sowane jest przesadnie - uważam za zja-
wisko raczej ujemne, szczególnie w sto-
sunku do dzieci i młodzieży w pierwszym
etapie szkolenia.

Podsumowanie

„Kto nie stara się z zasad Pisma Święte-
go wyprowadzać wniosków, temu zna-
jomość tychże zasad jest nieprzydatna.
Nie może zaś być prawdziwe wniosko-
wanie bez znajomości przyczyn”.

Talmud

Skrajne postacie nastawienia na „ja”

oraz nastawienia na zadania prowadzą do
jednostronności: zawodnik nastawiony
na „ja” obsesyjnie dążący do osiągania
dobrych wyników („wojownik”), może
niedoceniać wartości dokładnego szkole-
nia, uczenia się, doskonalenia swoich
umiejętności, a zawodnik nastawiony
wyłącznie na zadania, na mistrzostwo
(„technik”) nie potrafi wykorzystać
swoich umiejętności w walce. Aby nieco
zmienić jednostronność motywacji z na-
stawieniem na „ja” i na zadania, trener
powinien wytłumaczyć „wojownikowi”,
że aby zwyciężać, musi w zaprawie
zwrócić należytą uwagę na podnoszenie

zdolności wysiłkowych i zbornościo-
wych, na opanowanie i doskonalenie
techniki i taktyki, na kształtowanie zdol-
ności psychoruchowych, „technika” zaś
przekonać, że po to doskonali różne
działania i umiejętności, aby je wykorzy-
stać w walce, i że tak naprawdę tylko te
nawyki i umiejętności są w pełni przy-
swojone, które potrafimy skutecznie sto-
sować w zawodach.

Z tego wynikają pewne wnioski dla

trenera. Podstawowym jest to, aby nie
działał przeciwko naturze, a umiejętnie
i rozsądnie stosował zasadę indywiduali-
zacji, wykorzystując silne strony, zalety,
potencjalne możliwości zawodnika, „stę-
piając” jego słabe strony i niedostatki,
uwzględniając przy tym osobowość,
motywy i skłonności. Szkoląc zawodni-
ka o przewadze cech „technika” trener
powinien wykorzystać jego zamiłowanie
do systematycznej, dokładnej pracy,
chęć wszechstronnego poznania swego
sportu, dociekliwy, intelektualny stosu-
nek do procesu zaprawy; zdolności
zbornościowe, pomagające w dobrym
opanowaniu nawyków czuciowo-rucho-
wych etc., wpływając jednocześnie na:
podwyższenie jego współzawodniczości,
bojowości, pobudzając jego ambicję,
wprowadzając stopniowo i ostrożnie sy-
tuacje trudne, naciski psychiczne oraz
czynnik współzawodnictwa, zachęcając
do wykazania swojej sprawności i umie-
jętności najpierw w ćwiczeniach zbliżo-
nych do walki, potem w walkach ćwi-
czebnych, a wreszcie w zawodach. U za-
wodnika o przewadze cech „wojownika”
należy wykorzystać jego dążenie do
osiągnięć oraz chęć walki i współzawod-
niczość - tworzyć dobre i plastyczne

Motywacja osiągnięć - nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania

76

podstawy techniki i stopniowo posze-
rzać zasób stosowanych działań.

Trzeba tu podkreślić, że bardzo wcze-

sne nastawienie na współzawodnictwo,
udział w walkach i zawodach, łatwość
pierwszych sukcesów, wynikających tyl-
ko z dyspozycji szybkościowych, współ-
zawodniczości, agresywności i innych
cech „wojownika” - mogą przysporzyć
trenerowi sporych trudności w długofalo-
wym, wszechstronnym szkoleniu. W sto-
sunku do dziecka oraz młodocianych za-
wodników czynnik współzawodnictwa
należy wprowadzać ostrożnie i stopniowo
(dotyczy to szczególnie „techników”).

Wielu trenerów sądzi, że wczesne wy-

kazanie cech „wojownika” wróży przyszłe
sukcesy. Otóż, nie zawsze tak jest i nie we
wszystkich dziedzinach sportu. J. M. Fo-
dero np. wykazał, że w gimnastyce nie
ma współwystępowania wysokiego pozio-
mu motywacji osiągnięć i dobrych wyni-
ków w zawodach.

14

W całym procesie treningu, w od-

działywaniu wychowawczym, podczas
zawodów trzeba każdego zawodnika
traktować inaczej, a szczególnie w za-
kresie motywacji osiągnięć. Jak nader
trafnie podkreśla J. W. Atkinson: „Ta-
kie samo traktowanie wszystkich zawod-
ników może mieć dramatycznie odmienne
skutki. To stanowi jeden z najważniej-
szych wniosków wynikających ze współ-
czesnych badań motywacji - jest to wy-
zwanie dla tych, którzy sądzą, że stosując
jedną metodę nauczania i wychowania
można pobudzić optymalną motywację
uczenia się wszystkich uczniów, niezależ-
nie od ich osobowości”.

15

Sądzę, że „ostatecznym i wszech-

ogarniającym” podsumowaniem tego
opracowania mogą być słowa: „Tylko
trener potrafiący wpływać na motywację
zawodników oraz posiadający łatwość
komunikowania się z nimi odniesie suk-
cesy w pedagogicznym procesie, jakim
jest trening sportowy”.

16

15

Atkinson J. W.: An introduction to motiva-

tion. Princeton 1994. Van Nostrand.

16

Wioślarstwo. FISA Kurs podstawowy. „Sport

Wyczynowy” 1992, nr 7-8.

14

Fodero J. M.: An analysis of achievement

motivation and motivational tendencies
among men and women collegiate gymnasts.
„International Journal of Sport Psycholo-
gy” 1980, nr 11.

Zbigniew Czajkowski