Filozofia, dr Zdzisław Maciejewski

1. Czym jest filozofia?

Wielu twórców filozofii -> wiele kierunków. Wpływ czynników społecznych, politycznych, religijnych,

naukowych.

Filozofia jest formą świadomości społecznej (świadomość społeczna = zespół poglądów wspołnych dla

określonej grupy społecznej). Inne typy ś.sp.:

- artystyczna (związana z subiektywnym poznaniem)
- religijna (podwojenie świata: ludzki i boski)
- ideologiczna (fałszowanie informacji, walka o władzę)
- prawno-polityczna
- moralnościowa (rozróżnianie dobra i zła)
- naukowa (rozróżnianie prawdy i fałszu)
Poznanie potoczne: nie oparte na logice, brak precyzji myślowej. Przykład: horoskopy.

2. Historia filozofii.

Przez długi czas filozofia była tożsama z nauką. Tales, Pitagoras, Demokryt czy Heraklit byli zarówno

filozofami, jak odkrywcami praw przyrody.

VII w. p.n.e. - początki europejskiej myśli filozoficznej.
V w. p.n.e. - sformułowano podstawowe zagadnienia filozofii. Wykształciła się filozofia przyrody.

Zadawano pytania: skąd bierze się zróżnicowanie świata przyrody? Jaka jest pierwotne źródło ruchu?
Heraklit sformułował zasadę panta rhei (wszystko płynie). Twierdzono, że zmiany w przyrodzie
wywoływane są przez zjawiska o odmiennych cechach.

V-III w. p.n.e. - Sokrates tworzy nurt praktyczno-etyczny filozofii. Pytał: kim jest człowiek i co powinien

robić? I odpowiadał: każdy znajduje odpowiedź w swojej duszy. Wiele wieków później Kartezjusz
włączył się do tego prądu (myślę, więc jestem). Platon stworzył idealizm: stwierdził, że na początku
jest idea, która dopiero później zmienia się w materię. Arystoteles kontynuował tę myśl, starając się
pogodzić świat idei ze światem materii; pojęcia umiaru i złotego środka. W tym okresie powstała
również szkoła stoików, którzy twierdzili, że od człowieka nic nie zależy i wszyscy jesteśmy jedynie
aktorami.

pierwsze wieki n.e. - chrześcijaństwo. Filozofia zostaje zepchnięta na margines, dopiero święty Augustyn

stworzył pierwszy system filozofii chrześcijańskiej. Wówczas również zaczęły wyraźnie rysować się dwie
tendencje w filozofii: z jednej strony, łączenie różnych idei w spójny światopogląd; z drugiej,
wydzielanie nowych nauk przyrodniczych.

średniowiecze: duże wpływy Kościoła chrześcijańskiego. Uporządkowano nauki: na szczycie stała teologia

(św. Tomasz z Akwinu), następnie jej służebnica - filozofia, a poniżej nauki szczegółowe. Nauki stojące
niżej w tej hierarchii nie mogły przedstawiać tez sprzecznych ze stojącymi wyżej.

czasy nowożytne: wzrosło zapotrzebowanie na wiedzę praktyczną. Nastąpił szybki rozwój nauk

przyrodniczych, znaczenie filozofii zmalało.

XIX w. - nowa koncepcja filozofii, oparta na założeniach szczegółowych. Nauki badają świat przyrody

(biologia, chemia, fizyka), świat społeczny (historia, socjologia,
pedagogika), świat myśli (psychologia, logika). Wszystkie te nauki

formułują

twierdzenia. Powstają nowe nauki, przesuwają się granice pomiędzy

nimi.

Natomiast filozofia formułuje najwyższe, najbardziej ogólne prawa.

Neopozytywizm: zasada fizykalizmu - operujemy pojęciami fizycznymi,

które

można zweryfikować. Wiedza naukowa nie pozwala na twierdzenia

ogólne, nie

można używać terminu „każde” jeśli nie sprawdziliśmy wszystkich

możliwości.

Tak więc twierdzenia typu „każde ciało zanurzone w cieczy traci na

ciężarze

tyle, ile waży wyparta ciecz” są nieweryfikowalne. Filozofia powinna poprzestać na zdawaniu relacji z
doświadczeń. Zdania winny być atomowe (konkretne), weryfikowalne fizycznie. Logiczna analiza języka
naukowego. Spojrzenie zupełnie odmienne od poprzednich!

Egzystencjalizm: religijny (Heidegger, Kafka, Dostojewski), laicki (Jean-Paul Sartre). Podstawowa teza:

egzystencja poprzedza esencję. „Istota” nie jest z góry określona; z naszej egzystencji wynikają
właściwości, dzięki którym tworzymy się jako ludzie. Człowiek dysponuje wolną wolą, niezależną od
czynników zewnętrznych. Dzięki woli stawiamy sobie cele i dobieramy środki do ich realizacji. Każdy
człowiek jest niepowtarzalny w swoim zachowaniu, nie można więc sformułować ogólnych praw.
Filozofia powinna zajmować się odpowiedzią na pytanie: kim jesteśmy?

3. Działy filozofii.

ONTOLOGIA - nauka o bycie, tym co istnieje.

- czym jest materia

przyrody społeczny

myśli

- artybuty materii: ruch, determinizm, czasoprzestrzeń

EPISTEMOLOGIA / GNOSEOLOGIA - nauka o poznaniu.

- co jest przedmiotem wiedzy? cechy otoczenia, czy nasze wrażenia z nim związane?
- jakie są źródła wiedzy? wewnętrzne czy zewnętrzne?

- jakie są kryteria prawdziwości wiedzy? co jest prawdą, a co nie?
- czy można uzyskać wiedzę absolutną?
- czy istnieją granice poznania?

ANTROPOLOGIA - kim jest człowiek?

- co odróżnia człowieka od zwierząt?

4. Główne klasyfikacje myśli filozoficznej.

1. Główne zagadnienia filozoficzne
2. Formy idealizmu filozoficznego
3. Fazy rozwoju filozofii materialistycznej
4. Monizm i dualizm
5. Realizm a idealizm
6. Materializm a spirytualizm

Przeżycia psychiczne:

- poznawcze - zmysłowe, rozumowe
- emocjonalne
- wolicjonalne

Podstawowe zagadnienie filozofii: różnica między duchem i materią.
Demokryt: świat jest materialny, złożony z atomów. Istnieją dusze, ale one również są materialne.
Tomasz z Akwinu: byt składa się z duszy i ciała. Dusza jest ponadczasowa, chociaż ma początek w czasie.
Kartezjusz: ciało i dusza są przeciwstawne. Ciało zajmuje przestrzeń (rozciągłe). Dusza jest nierozciągła.
4 kryteria wyróżniania kierunków myśli filozoficznych:

- pierwotność: który z bytów, materialny czy duchowy, jest pierwotny? materializm / idealizm
- do ilu substancji da się sprowadzić różnorodność przedmiotów? monizm / dualizm / pluralizm
- czy byty istnieją obiektywnie? realizm / idealizm
- jaka jest natura bytu? materializm / spirytualizm

Idealizm: byty są konkretnymi przedmiotami bądź ideami (np. dobro, sprawiedliwość, piękno).

Idea -> przedmiot.
Platon: świat doznań jest światem cieni. Idee uzewnętrzniają się w przedmiotach i zachowaniach -
wówczas możemy je dojrzeć.
Istnieją byty ogólne, które nie są związane z konkretnymi przedmiotami.
Działanie człowieka: porównujemy przedmioty, wyodrębniamy cechy wspólne i tak powstaje pojęcie
ogólne. Platon reprezentował idealizm obiektywny: idee i pojęcia ogólne istnieją bez naszego wpływu.

Materializm: myślenie i życie duchowe są funkcjami materii, wysoko wyspecjalizowanej.
Monizm: materialistyczny (wszystko jest materią) lub idealistyczny (wszystko jest ideą).
Dualizm: istnieją zarówno materia, jak i duch. Arystoteles: rzeźba składa się z granitu i kształtu. Każdy

byt posiada formę i materiał.

Realizm: to, co istnieje, jest obiektywne. Zarówno idealiści, jak materialiści są realistami.
Idealizm subiektywny: cechy zjawisk i przedmiotów powstają dopiero wtedy, gdy je postrzegamy.

Przykład: nie istnieje przedmiot „armia”, my tak jedynie nazywamy grupę żołnierzy o pewnych
cechach.

Arystoteles wyróżniał dwie kategorie bytów: zależne i niezależne. Przykład: „młodość” jest bytem

zależnym, bo istnieje wówczas, jeśli istnieją ludzie młodzi.

5. Materia.

Czy materia jest ciągła, czy dyskretna?

Anaksymenes twierdził, że materia jest ciągła i wszystko jest złożone z pramaterii.
Leukyppos i Demokryt reprezentowali koncepcję atomistyczną: materia składa się z niepodzielnych
elementów, zwanych atomami.

Koncepcja atrybutywistyczna: szukanie wspólnych własności materii, takich jak nieprzenikliwość czy

ciężar. W XVII wieku odkryto, że ciężar (masa grawitacyjna) jest zmienny, więc powstało pojęcie masy
inercyjnej (niezmiennej). Największy wpływ miały odkrycia Newtona. Sformułowano definicję materii:
ciała mające niezmienną masę, zajmujące określoną przestrzeń i nieprzenikliwe. Dopuszczano istnienie
substancji nieważkich: cieplika, fluidu magnetycznego, eteru.

XVII w., Hobbs: materia jest tym, co istnieje obiektywnie. Ta definicja szybko okazała się zbyt szeroka.

Sformułowano inną: materia jest tym, co pobudza nasze zmysły. John Stuart Mill sprecyzował: materią
jest to, co może wywołać wrażenia.

Współczesne rozumienie materii: materia jest obiektywną rzeczywistością, która może wywołać wrażenie.

Cechami materii są: ruch, istnienie w czasie i przestrzeni oraz determinizm.

Nowe odkrycia w fizyce zmieniają te poglądy: można doprowadzić do anihilacji elektronu i pozytonu, w

związku z czym następuje przemiana materii w dwa kwanty promieniowania gamma. Materia może
zmieniać się w energię.

Atom: kiedyś odrzucany, dzisiaj powszechnie uznany. Atomy nie okazały się niepodzielne, odkryto

mniejsze cząstki (elektrony, protony i neutrony, zwane wspólnie hadronami), Niels Bohr zapoczątkował
fizykę kwantową. Odkryto oddziaływania silne i słabe, wiele mniejszych cząstek (np. kwarki), materia
okazała się mieć naturę korpuskularną bądź falową. Nie odkryto cząstki elementarnej (z której
zbudowane byłyby wszystkie inne).

6. Czas i przestrzeń.

Czas i przestrzeń uważano za substancje różne od materii. Demokryt twierdził, że przestrzeń jest

nieskończona i materialna, natomiast czas wiązał z pojęciem ruchu.

Newton uznał czas za substancję niematerialną, natomiast przestrzeń za niezależną od istnienia materii. Z

przestrzeni wynikały miary rozciągłości (rozmiarów) i odległości.

Kant: czas jest formą wewnętrznego zmysłu - postrzegamy go, odczuwamy jego upływ. I czas, i

przestrzeń dane są człowiekowi a priori. Zjawiska nie istnieją bez czasu, natomiast czas może istnieć
bez zjawisk. Czas i przestrzeń nie są własnościami przedmiotów, tylko wytworami naszych władz
poznawczych. Mamy wrodzoną zdolność postrzegania związków przyczynowo-
-skutkowych.

Geometria jest wiedzą o przestrzeni - podkreśla jej subiektywność i niezmienność.
Koncepcja relatywistyczna: czas i przestrzeń są obiektywnymi formami istnienia materii i od niej zależą.
Koncepcja atrybutywistyczna (Arystoteles): nie istnieje próżnia. Nie ma w przestrzeni miejsc „pustych” -

wszędzie jest materia. Współczesna wiedza to potwierdza: nie ma próżni, w której nie byłoby jakiegoś
pola, a pole jest też formą materii.

Różnica między idealizmem a materializmem: w idealizmie dopuszczamy niezależność od czasu lub

przestrzeni. Leibniz stwierdził, że czas oznacza następstwo zdarzeń, a przestrzeń wzajemne
rozmieszczenie, więc nie są one substancjami.

Współczesna fizyka: przestrzeń i czas są zależne. Ich wymiary są względne, zależą od prędkości. Zmienia

się ich skala.

W starożytności Euklides stworzył geometrię (od geo-metros, czyli mierzenie ziemi). Piąty aksjomat mówił

o tym, że przez punkt nie należący do prostej L można poprowadzić tylko jedną prostą równoległą do
prostej L (niezmienność przestrzeni).

Łobaczewski stworzył nową geometrię: według niego suma kątów w trójkącie jest mniejsza od 180,

długość okręgu nie jest proporcjonalna do promienia, trójkąty są równe kiedy mają równe kąty, a przez
ww. punkt można poprowadzić co najmniej dwie proste. Wkrótce potem Beltramy wykazał, że na
płaszczyznach o krzywiźnie ujemnej geometria Łobaczewskiego jest słuszna. W XIX w. Riemann
stworzył nowy system, tym razem przez punkt nie dało się poprowadzić żadnej prostej równoległej, a
trójkąt miał sumę kątów powyżej 180. Okazało się, że przy uwzględnieniu teorii Einsteina, geometria
Riemanna najlepiej opisuje świat. Przestrzeń okazała się więc zmienna, tak jak zmienna jest geometria.

7. Determinizm i związek przyczynowo-skutkowy.

Zasada przyczynowości: każde zjawisko jest wywoływane przez inne, tzn. ma swoją przyczynę.
Pytamy tylko o konkretne, szczegółowe zjawiska. Obiektywnie możemy stwierdzić, że jedno zdarzenie

następuje po innym, ale nie można dowieść, że jest jego skutkiem (Hume).

Kant: przyczynowość opisują prawa naukowe.
Wielu fizyków postuluje zastąpienie ZPS zależnością funkcyjną. Metodolodzy: funkcje nie określają czasu,

tak więc istnieje odwracalność.

Warunkiem istnienia ZPS jest sprawstwo: czy bez „przyczyny” uzyskamy „skutek”?
Istnieją przyczyny główne (niezbędne) i towarzyszące. Towarzyszące wystarczają, aby zjawisko zaszło,

ale w inny sposób. Nawet szczątkowa znajomość przyczyn może więc umożliwić nam sformułowanie
ZPS.

Mechaniści: gdybyśmy wyselekcjonować przyczyny tak, aby uzyskać związek 1 przyczyna -> 1 skutek,

moglibyśmy przewidywać wszystkie zjawiska.

Zjawiska konieczne wynikają z jednej przyczyny, możemy je przewidywać. Zjawiska przypadkowe

wymagają wielu przyczyn. Ocena zależy od punktu odniesienia: dla meteorologa deszcz jest zjawiskiem
koniecznym, natomiast dla przechodnia - przypadkowym.

ZPS stanowi podstawę determinizmu.
Determinizm religijny: los człowieka wyznaczany jest przez Boga. Fatalizm: wszyscy jesteśmy skazani,

jesteśmy marionetkami, nie mamy na nic wpływu. Teleologia (finalizm): świat podąża w określonym
kierunku.

Prawa dynamiczne określają jednoznaczne zależności, natomiast prawa statystyczne są niejednoznaczne.

Do połowy XIX zakładano, że dynamiczne opisują świat kompletnie, natomiast statystyczne wynikają
jedynie z niedoskonałości narzędzi poznawczych. Odkrycia Bohra i Heisenberga w zakresie fizyki
kwantowej dowiodły, że prawa statystyczne są pierwotne i niektóre zjawiska nie podlegają zasadzie
przyczynowości.

W drugiej połowie XIX w. Hegel stwierdził, że rozwój społeczeństwa zależy od „rozumu świata”, innymi

słowy od „historii”, która działa przez jednostki i całe narody, warunkując ich zachowania. Niektóre
narody są stworzone do zajęcia poczesnego miejsca w owej historii (te poglądy nagięli i przejęli później
naziści).

Bergson uważał inaczej: nie możemy przewidzieć np. ewolucji biologicznej. Z kolei Planck twierdził, że

należy dążyć do formułowania praw dynamicznych.

8. Zagadnienie wolności.

Czy człowiek jest wolny? Czy może decydować?
Jako istota przyrodnicza, człowiek podlega prawom przyrody. Jako istota społeczna, kształtuje swoją

osobowość. Istnieją normy moralne, którym trzeba się podporządkować, w związku z czym mamy
ograniczone możliwości zaspokajania naszych potrzeb.

W języku potocznym „wolność” oznacza uwolnienie od ograniczeń, więzów, przywiązania do miejsca.
Katolickie pojmowanie wolności: oznacza ona uwolnienie się od grzechu. Wolność wewnętrzna nie zależy

od zewnętrznej swobody (św. Ambroży). Mamy wolność wyboru (wolną wolę): decyzje nie muszą być
wynikiem ingerencji z zewnątrz. Nie można zmusić się do chcenia czegoś.

Zależymy od Boga, który wpływa na nasze myśli i pragnienia. Św. Augustyn nie umiał pogodzić tego z

wolnością i ograniczał się do twierdzenia, że Bóg daje nam łaskę, natomiast wolność należy
rozpatrywać jako umiejętność odepchnięcia grzechu. Więźniowi paradoksalnie łatwiej osiągnąć tę
wolność. Tomasz z Akwinu stwierdził, że możemy wybrać dobro, bo pożądamy dobra doskonałego.
Wola zachowuje swobodę względem przedmiotu. Rozum pozwala rozważyć wartość dóbr.

Dzisiaj: ludzie nie wiedzą, czym jest wolność. Świerzawski: jest to pełnia życia umysłowego, czyli

pełniejsze poznanie prawdy i dobra.

Egzystencjalizm: absolutnie wolna wola. Osobowość nie jest zdeterminowana; człowiek tworzy sam siebie.
Czy wolność się na coś przydaje? Nieograniczona wolność prowadzi do ograniczenia wolności innych.
Czym jest wola? Niektórzy filozofowie twierdzą, że wola to:

- dążenia zmysłowe (sensualiści)
- popędy (freudyści)
- środki obrony przed brakiem poczucia bezpieczeństwa
- konieczność społeczna (znany nam reprezentant: dr Sauś)
- pojedyncze przeżycia (neopozytywiści)

Chcenie wynika z tego, co myślimy, a to z kolei - z doświadczenia życiowego. Zakres chcenia jest

nieograniczony, ale nierówny (każdy chce i będzie chciał czego innego).

Materializm: wolność składa się z woli (nie chcę chodzić na zajęcia) i wolności działania (muszę, bo mnie

wyleją ze studiów).

Papież: wolność umysłowa, wewnętrzna, jest wolnością prawdziwą. Wolność nie oznacza czynienia co się

chce (wolność fałszywa), ale umiejętności uwolnienia się od zła.

Leszek Kołakowski: zarówno dobry, jak i zły człowiek jest wolny. Wolność jest dana i równocześnie zadana

- czyniąc zło nadal jesteśmy wolni. Czasem nie jest ważniejsza wolność obiektywna, ale wolność
wyboru (zgwałcona dziewczyna w ciąży decyduje się urodzić dziecko - dokonuje wolnego wyboru w
sytuacji pozornego zniewolenia).

Wolność słowa: dwie prawdy. Pierwsza: wolność słowa to podstawa praw obywatelskich. Druga: niektórzy

ludzie z wolności słowa korzystają w celach obiektywnie złych: szerzenia przemocy, nienawiści,
pornografii. Dlatego często pojawiają się głosy za przywróceniem cenzurowania takich przekazów, bo
wynikają z nich przestępstwa nieletnich i upadek wartości rodzinnych. Rozwój mediów sprawia, że
wprowadzenie cenzury jest niemożliwe technicznie.

Tolerancja: wobec tego, czego nie aprobujemy. Dyskusje: czy powinna być całkowita?
Wolność pozytywna: do czegoś (wiary, poglądów, bogacenia się)
Wolność negatywna: od czegoś (od strachu, cenzury, niewiedzy, przymusu)
John Locke: człowiek ma trzy prawa naturalne: do życia, wolności i własności.

9. Psychoanaliza.

Czy nasza osobowość jest determinowana przez biologię, czy społeczeństwo?
Naturaliści: ludzkie zachowania wynikają z genów i są wspólne dla wszystkich. Człowiek jest częścią

świata przyrody, jego rozwój jest ciągiem dalszym ewolucji. Człowiek kieruje się dwoma instynktami:
agresji oraz afiliacji. Okazały się za wąskie: w niektórych społeczeństwach nie występowały zachowania
uważane za instynktowne.

Determiniści socjologiczni: dr Sauś. Z dziecka da się zrobić każdego.
Dzisiejsze poglądy: na człowieka wpływa zarówno natura, jak wychowanie. Różne teorie n/t stosunku

wpływu tych dwóch czynników. Kultura materialna (cywilizacja) i duchowa. Co wynika z natury, a co z
kultury?

Sprzeczność między interesami jednostki i ogółu (natura vs kultura).

Główne postacie psychoanalizy:
- Zygmunt Freud - lekarz, psychiatra. Stworzył pojęcia: podświadomości, kompleksu Edypa i Elektry,

libido, motywacji podświadomej, seksualizmu dziecięcego. Dzieła: „Wstęp do psychoanalizy”,
„Psychopatologia życia codziennego”, „Ego i id”, „Totem i tabu”

- Erich Fromm: psychoanaliza humanistyczna. Socjologiczne podejście. „Ucieczka od wolności”,

„Zapomniany język”, „O sztuce miłości”

- Alfred Adler - uczeń Freuda
- Gustaw Jung, psychiatra: „Typy psychologiczne”, „Nowoczesny mit”, „Archetypy i symbole”
- Karen Horney - neopsychoanaliza.
Freud: badania nad człowiekiem. śycie psychiczne świadome i nieświadome (podświadome). Właśnie w

podświadomości zostają ślady naszych przeżyć. Uczucia, fobie, depresja - z podświadomości, w której
gromadzą się się przeżycia i nierozwiązane konflikty. Metoda ich rozwiązywania: aby „ja” (Ego) było
tam gdzie „ono” (Id). Wydobywamy podświadomość do świadomości. Istnieje „nadjaźń” (super ego) -
wartości wcielane przez rodziców w początkowym okresie rozwoju człowieka.

Koncepcja Freuda obejmowała zasadę zachowania energii oraz woluntaryzm (czyli wolną wolę). Człowiek

miał byś systemem energetycznym z wolą życia. Jest w stanie chwiejnej równowagi.

„Id” lub „ono” to potencjał energetyczny. Nadmiar energii wywołuje potrzebę wyładowania go poprzez

przyjemność. Potrzeby są zaspokajane przez świat zewnętrzny. Id wynika z biologii, jest proste,
nieświadome i kieruje się zasadą przyjemności.

„Ego”, „ja” - powstaje ze spostrzeżeń, myśli. Ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb seksualnych.

Społeczeństwo ogranicza sposoby zaspokojenia. Ego to świadomość, umożliwia zaspokajanie popędów
bez szkody dla innych ludzi.

Super Ego - wartości społeczne, zaakceptowanie zakazów, wewnętrzna siła karcąca, sumienie.
Libido: popęd seksualny, później ogólnie - popęd będący instynktem życia. Eros - kreujący. Wiąże się z

ogranicznymi czynnościami organizmu.

Instynkt śmierci, Tanatos - agresja, destrukcja.
Rozwój osobowości: Impulsy w id - z napięć, głównie w strefach erogennych. Poszczególne strefy

dojrzewają kolejno, łącząc się w końcu w popęd płciowy. Impulsy oralne ewoluują od jedzenia do
przemawiania, krytykowania. Kateksje: szukamy przedmiotu lub czynności, aby zaspokoić potrzeby.
Np. impulsy pokarmowe: przedmiotem katektycznym jest żywność, a czynnością katektyczną - jej
spożywanie. Środki różnią się w zależności od wieku. Rozwój polega na dodawaniu nowych i zmienianiu
istniejących kateksji.

Mechanizm identyfikacji: przejmujemy zachowania lub cechy od innych. Ktoś umrze -> chcemy go

zachować, więc przejmujemy jego zwyczaje. Identyfikacja z agresorem: ze strachu stajemy się tacy,
jak ci, których się boimy.

Kompleks Edypa: wczesne impulsy zaspokaja matka, więc chłopiec podświadomie oczekuje, że jego

impulsy genitalne również będą przez nią zaspokajane. Przeszkodą jest ojciec, który staje się wrogiem.
Kompleks kastracji - obawa przed utratą narządów płciowych. Później uczucia ewoluują - pozostaje
miłość do matki, seksualność przechodzi na inny obiekt, a ojciec staje się partnerem.

Mechanizm tłumienia: odpychamy niepożądane impulsy.

Marzenia senne: rozładowanie stłumionych napięć. Środek zastępczy w zaspokajaniu popędów.