WSP – Logika 08.10.2011
Wykład 1
1
Logika jest nauką (logica docens). Logika jest również sztuką (logica utens). O
logice mówimy bowiem też jako o pewnej umiejętności, sprawności w jasnym
komunikowaniu
myśli,
poprawnym
rozumowaniu
i
skutecznym
argumentowaniu.
Kto posiadł te umiejętność, ten potrafi sprawnie realizować swoje cele
poszerzając wiedze i pozyskując innych. Kto posiadł umiejętność krytycznej
oceny sensu czyjejś wypowiedzi, umie ocenić rozumowanie i nadać właściwą
wagę czyimś argumentom, ten będzie wolny od poddania sie presji
komercyjnych mediów, przyrzeczeń polityków itp.
Logika jako nauka, czyli teoretyczne i metodyczne dociekanie nad sposobami
rozumowania i wypowiadania myśli, powstała w starożytnej Grecji.
Idei logiki jako nauki o powszechnych i koniecznych prawach rozumowania
możemy doszukiwać się w tekstach Platona (427–347 p.n.e).
Arystoteles (384–322 p.n.e.) jest autorem traktatów logicznych, które później
nazwano Organon (narzędzie). Zawierają one pierwsze systematyczne badanie
praw myślenia ze względu na pozyskiwanie wiedzy. Tworzą faktycznie
pierwszą próbę uczynienia z logiki nauki i w konsekwencji czynią zasadne
nazwanie ich autora twórcą logiki. Arystoteles nadał logice tak doskonały
kształt, że jeszcze w XVIII w. Immanuel Kant (1724–1804) uważał, że prawie
niczego juz do niej nie można dodać.
Zdaniem Thomasa Jeffersona (1743–1826) idea demokratycznego rządzenia
opiera sie na rozumie a nie na sile. W państwie demokratycznym, którego
obywatele mają być kierowani przez racje i perswazje, a nie przez siłę, sposób
rozumowania nabiera pierwszorzędnego znaczenia.
Można sądzić, że istotnym powodem wzrastającego znaczenia logiki jest też
rozwój techniki komputerowej i powszechność jej zastosowań. Jak maszyny są
wielokrotnie sprawniejsze niż człowiek w wykonywaniu pracy fizycznej, tak
komputery w coraz większym zakresie sprawnie zastępują człowieka w pracy
umysłowej, pozostawiając do wykonania człowiekowi to, co najbardziej
ludzkie: rozumowanie. Efektywność maszyn i możliwości komputerów
czynią, że realizacja zadań zależy prawie wyłącznie od sprawnego i
poprawnego rozumowania posługującego się nimi człowieka.
Logika formalna jest podstawowa z punktu widzenia teorii logiki, stanowi
właściwą teorie rozumowań. Rachunek logiczny stosuje się jednak do
specjalnego języka, różnego od języka naturalnego, w którym na co dzień
przeprowadzamy rozumowania. Z punktu widzenia zastosowania rachunku
logicznego konieczny jest więc «przekład» z języka naturalnego na język
logiki formalnej.
WSP – Logika 08.10.2011
Wykład 1
2
Przedmiotem logiki nieformalnej są te zagadnienia logiczne, które dają się
sformułować w języku naturalnym i które są specyficzne dla języka
naturalnego.
Logika nieformalna jest bliższa potrzebom dnia codziennego i stąd jej
znajomość zalecana jest wszystkim tym, którzy chcą usprawnić swoje
wrodzone zdolności rozumowania, krytycznie ocenić sens wypowiedzi oraz
wzmocnić siłę argumentacji.
Język
Językiem posługujemy sie na co dzień przede wszystkim w celu
porozumiewania się. Używamy języka polskiego. Uczymy sie angielskiego,
niemieckiego lub innego języka, którym posługuje sie jakiś naród. Najbardziej
powszechnym sposobem użycia języka jest mowa. Tekst pisany jest
najstarszym i najczęstszym sposobem utrwalania komunikatu językowego.
Dziś powszechne staje sie przechowywanie tekstów w formie zapisu
elektronicznego.
Definicja: Język jest systemem znaków.
To określenie języka wymaga objaśnienia tego, co to jest znak i co to jest
system.
Definicja: Znak to typ rzeczy (przedmiotów materialnych), co do którego
istnieje umowa pewnej społeczności ludzkiej, do czego przedmioty tego
typu odnoszą się, jak je należy rozumieć.
Rzecz, materialny substrat znaku, może być znakiem ze względu na swój
kształt, jak jest w wypadku znaków języka pisanego, lub ze względu na typ
brzmienia, jak jest w wypadku języka mówionego. W wypadku języka
migowego role znaków pełnia typy ruchów (rąk).
Najogólniej biorąc każdy zmysł może być wykorzystany do utworzenia
znaku. Mogą więc być znaki: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, węchowe,
smakowe, równowagi. Zrozumienie znaku wymaga poznania umowy danej
społeczności, konwencji jak ten znak należy rozumieć. Konwencje dotyczącą
znaków języka, którym posługujemy sie jako członkowie danej społeczności,
«wysysamy z mlekiem matki» w trakcie przekazu kulturowego. Odczytanie
pisma starożytnego Egiptu, hieroglifów, było możliwe po ustaleniu zasad,
którymi starożytni Egipcjanie kierowali sie w ich rozumieniu jako znaków.
Czasem twórcy języka celowo ograniczają krąg osób rozumiejących znaki, jak
to ma miejsce w wypadku szyfru. Znak ze względu na to, ze wymaga umowy
jest czymś charakterystycznym dla człowieka jako istoty społecznej.
WSP – Logika 08.10.2011
Wykład 1
3
Typy znaków można wyróżniać ze względu na typ konwencji i zakres
dostępności umowy. Mówi sie więc o haśle, sygnale, symbolu, kodzie itp.
Znak ikoniczny to znak, którego forma graficzna jest jakoś podobna do tego,
na co wskazuje. Z powodu tego podobieństwa znaki ikoniczne są łatwe do
zapamiętania oraz łatwe do zrozumienia. Znakami ikonicznymi są znaki
drogowe. Szczególnie role odgrywają w informatyce.
Oznaka (objaw, symptom, ślad) podobnie jak znak jest rzeczą odnoszącą sie
do czegoś. Od znaku różni sie przede wszystkim tym, że ma charakter
naturalny, czyli to, do czego sie odnosi, nie jest przedmiotem jakieś umowy,
lecz jest wyznaczone przez porządek naturalny. Dym jest w porządku
naturalnym oznaką ognia. Dym może tez być znakiem. Na to jednak, aby
wiedzieć czego jest znakiem, trzeba znać odpowiednią umowę.
W czasie konklawe dym wydobywający się z komina Kaplicy Sykstyńskiej w
zależności od barwy jest znakiem tego, czy wybrano nowego papieża, czy tez
nie. Ktoś, kto nie zna stosownej umowy, będzie widział tylko dym. Ktoś, kto
zna umowę, widząc kolor dymu będzie wiedział, jaki przebieg mają wybory.
Aby widząc dym kojarzyć go z ogniem, nie trzeba znać żadnej umowy takiej
lub innej społeczności. Pszczoły «informują się» o miejscu, w którym są kwiaty
za pomocą specjalnego tańca. Taniec ten jest «zrozumiały» dla wszystkich
pszczół danego gatunku, jednak nie dlatego, żeby w obrębie gatunku istniała
jakąś umowa, lecz dlatego, ze gatunek ten zgodnie z prawami przyrody tak a
nie inaczej reaguje na bodźce naturalne.
Języki możemy dzielić ze względu na typ rzeczy używanych na znaki w tych
językach. Najczęściej są to brzmienia, jak jest w wypadku języka mówionego,
lub napisy, jak jest w wypadku języka pisanego.
Języki możemy też dzielić ze względu na rodzaj konwencji. W wypadku
języka naturalnego sposób rozumienia jego znaków jest wynikiem
historycznego procesu rozwoju tego języka i jest elementem przekazu
kulturowego, który dokonuje się poprzez wychowanie i kształcenie. Takie
języki, są nimi języki poszczególnych narodów, są językami naturalnymi.
Język sztuczny to język, który powstał w wyniku świadomego zamiaru
stworzenia języka, a umowa co do rozumienia jego znaków jest przedmiotem
decyzji jego twórców.
Przykładem języka sztucznego może być esperanto. Język nauki jest oparty na
języku naturalnym, a wzbogacany jeszcze o nowe znaki decyzjami
poszczególnych naukowców z danej dyscypliny i podlegający akceptacji
środowiska naukowego. Szczególnymi językami są języki programowania,
czyli języki którymi «komunikujemy się» z komputerem.
WSP – Logika 08.10.2011
Wykład 1
4
Mając na uwadze określenie języka jako systemu znaków możemy wyróżnić
trzy aspekty, w których może być on opisywany i badany:
1. syntaktyczny, czyli dotyczący stosunków między wyrażeniami języka — bo
znaki zestawiane są zgodnie z jakimiś regułami;
2. semantyczny, czyli dotyczący stosunku języka do rzeczywistości, do
mówienia o której ten język służy — bo znaki odnoszą sie do czegoś;
3. pragmatyczny, czyli dotyczący stosunków między językiem a jego
użytkownikiem — bo na to, by jakiś typ rzeczy był znakiem potrzeba, by była
społeczność, która go stworzyła i społeczność ta czymś kierowała się tworząc
ten znak i tworząc go takim a nie innym.
Naukę o znakach i ich funkcjach nazywa sie „semiotyką”. Podziału semiotyki
na syntaktykę, semantykę i pragmatykę dokonał Ch. Morris. Użycie terminu
„semantyka” na oznaczenie badań nad stosunkami między znakiem a tym,
czego jest to znak, zostało uznane w nauce dzięki Alfredowi Tarskiemu,
światowej sławy logikowi polskiemu.
Funkcje języka
Język jest pewnego rodzaju narzędziem. Cztery podstawowe funkcje tego
narzędzia to:
1. przekazywania informacji,
2. wyrażania lub wywoływania stanów wewnętrznych,
3. powodowania działania lub powstrzymywania od działania,
4. zobowiązywania sie użytkownika języka do czynienia czegoś lub do
nieczynienia czegoś.
ad.1 Zadaniem pierwszej z wymienionych funkcji, funkcji informacyjnej, jest
przekazywanie informacji o tym jak jest lub jak nie jest. Ta rola z punktu
widzenia logiki jest pierwotną funkcją języka. Logika zajmuje sie językiem
przede wszystkim pod kątem jej prawidłowego wypełniania. Informacja może
być twierdząca, czyli głosząca, że taki a taki jest stan rzeczy, bądź przecząca,
czyli głosząca, że tak a tak nie jest w rzeczywistości, o której traktuje ta
informacja.
Informacja może być prawdziwa, czyli zgodna ze stanem rzeczy, bądź
fałszywa, czyli niezgodna z nim.
Używamy języka w funkcji informacyjnej, gdy opisujemy jakiś stan rzeczy.
Może to być rzeczywistość postrzegana na co dzień lub może to być świat
rzeczywisty, dany w doświadczeniu naukowym. Nie ma tu znaczenia, czy
przekazywana informacja jest doniosła, czy błaha, ogólna, czy szczegółowa.
Przykładem użycia języka w funkcji informacyjnej jest tekst naukowy.
WSP – Logika 08.10.2011
Wykład 1
5
Raport, list handlowy są również tekstami, w których język wykorzystany jest
jako środek informowania. Nie znaczy to oczywiście, że język użyty w funkcji
przekazu informacji nie może niejako ubocznie wypełniać innych ról i nie
tylko informować, ale także np. powodować stany emocjonalne. Matematycy
doceniają piękno tworzonych przez siebie teorii. Raport bankowy może
budzić zgoła inne emocje u tego, kogo informuje o zyskach, a inne u tego,
kogo informuje o stratach. W wypadku takich tekstów wywoływanie emocji
nie jest jednak zamierzone, a w każdym razie nie jest pierwszoplanowe.
ad.2 Tekst literacki jest przykładem użycia języka w funkcji wyrażania lub
wywoływania stanów wewnętrznych, inaczej, w funkcji ekspresywnej.
Zadaniem tekstu literackiego nie jest informowanie o faktach, co nie znaczy,
że nie może być o nich mowy, mogą one nawet stanowić osnowę dzieła
literackiego, jak jest w wypadku powieści historycznej. Celem nie jest
przedstawianie teorii, co nie znaczy, ze pisarz nie był inspirowany jakąś teoria,
której dał literacki wyraz, jak to ma miejsce w wypadku literatury science
fiction. Istotne dla tekstu literackiego jest dawanie wyrazu pewnym emocjom i
wzbudzanie emocji u czytelnika.
Jak wypowiedzi w funkcji informacyjnej oceniane są przede wszystkim w
kategoriach poznawczych, tak w wypadku ekspresywnej funkcji języka tymi
podstawowymi kategoriami są kategorie estetyczne, np. piękno i brzydota.
ad.3 W wypadku użycia języka w funkcji dyrektywnej, na plan pierwszy
wysuwa się powodowanie jakiegoś działania lub zakazywanie czynienia
czegoś. Tego typu użycie jest charakterystyczne dla tekstów prawniczych:
ustaw i przepisów. Funkcję dyrektywną tekst pełni w reklamie. W tej roli
występują zdania rozkazujące i pytajne języka potocznego. Kiedy mówię:
Zamknij okno!, nie zamierzam informować o czymś i nie dążę do budzenia
jakichś emocji, lecz przede wszystkim chodzi o spowodowanie określonego
działania: zamknięcia okna. Nie kradnij! zakazuje pewnego działania. Zdanie
pytajne różni sie formą jako wypowiedz od zdania rozkazującego. Daje się
jednak całkowicie na wypowiedz rozkazującą przełożyć.
ad.4 Przyrzeczenia, zobowiązania, potwierdzenia są rodzajami wypowiedzi,
w których na plan pierwszy wysuwa się funkcja zobowiązywania się. Kiedy
mówię: rzucę palenie, kiedy mówię: na następnych zajęciach będziemy
kontynuowali temat, to przyrzekam coś, zobowiązuje się do czegoś.
Kontrakt, umowa, rota przysięgi są tekstami, w których ta funkcja języka jest
pierwszoplanowa. Ktoś, kto przyrzeka lub zobowiązuje sie, jest
konsekwentny, gdy wypełnia to, co przyrzeka lub to, do czego sie
zobowiązuje. Wypowiedzi w funkcji zobowiązywania sie zawierają jakąś
informacje, przynajmniej te, która pozwala zidentyfikować przedmiot
zobowiązania i jego podmiot. W wielu wypadkach teksty takie zwyczajowo
WSP – Logika 08.10.2011
Wykład 1
6
winny budzić emocje, jak np. w wypadku zawierania związku małżeńskiego.
Wypowiedzi w funkcji zobowiązywania sie oceniane są przede wszystkim w
kategoriach moralnych.
Gdyby zgodzić się, że to, co składa się na naszą świadomość, to przekonania,
uczucia i postawy, dążenia i oczekiwania wobec świata obiektywnego oraz
intencje i zamiary w stosunku do samego siebie, to możemy przyjąć, że
komunikując przekonania używamy języka w funkcji 1, komunikując uczucia
i postawy używamy języka w funkcji 2, komunikując dążenia i oczekiwania w
stosunku do świata obiektywnego używamy języka w funkcji 3, a
komunikując intencje i zamiary w stosunku do samego siebie używamy języka
w funkcji 4.
Języka używa sie też dla «kreowania» rzeczywistości. Korzysta sie wówczas z
wyrażeń performatywnych.
Definicja: Wyrażenie performatywne to wyrażenie, którego użycie w
określonych okolicznościach (właściwych dla niego) powoduje zaistnienie
tego, co ono opisuje.
Formuła immatrykulacji powoduje, że zostaje studentem ktoś, do kogo w
czasie ceremonii inauguracji roku akademickiego rektor szkoły wyższej
zwróci się słowami tej formuły. Formuła zawarcia związku małżeńskiego
powoduje, że ktoś, kto ją wygłasza w okolicznościach opisanych w
odpowiednich aktach prawnych, wstępuje w związek małżeński.
Zadania!
1. Proszę wskazać funkcje, które mogą spełniać poniższe wyrażenia.
1. Nastąpił mi pan na nogę.
2. Czy jest prawdą, że podpisanie paktu Ribentrop-Mołotow między Rzeszą
Niemiecką, a Związkiem Sowieckim miało bezpośredni i istotny wpływ na
wybuch II wojny światowej?
3. Jestem głodny.
4. Daj swemu dziecku to, co najlepsze! (reklama)
5. Tak dalej być nie musi. (hasło wyborcze)
6. Wybierzmy przyszłość. (hasło wyborcze)
2. Proszę podać przykłady zdań orzekającego, pytajnego, rozkazującego i
wykrzyknikowego, które w określonych okolicznościach pełnią funkcje:
1. informacyjna,
2. ekspresywna,
3. dyrektywna,
4. zobowiązywania.