asystent operatora dzwieku 313[06] o1 06 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Teresa Skała

Doskonalenie dykcji i fonetyki 313[06].O1.06

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Jolanta Rychlicka-Olas
mgr Katarzyna Solecka-Cieloch

Opracowanie redakcyjne:
mgr Teresa Skała

Konsultacja:
mgr inż. Joanna Stępień

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 313[06].O1.06
„Doskonalenie dykcji i fonetyki”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
Asystent operatora dźwięku 313[06].

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Historia języka polskiego. Zasady poprawnej wymowy

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Różnice między mową a pismem

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Budowa aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjno-rezonacyjnego 21

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Klasyfikacja samogłosek i spółgłosek. Sposób wymawiania i brzmienia

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Zgłoski i grupy zgłosek

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Składnia i styl. Rytm i rym

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

Zasady prawidłowego akcentowania

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Oddychanie. Frazowanie

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności na temat dykcji

i fonetyki.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, by
bez problemów móc korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie zdobędziesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – teoretyczne wiadomości niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań sprawdzających,

−

ćwiczenia, sprawdzające wiadomości teoretyczne i umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań.

−

literaturę przedmiotu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

313[06].O1.03

Rozpoznawanie trendów

muzycznych

313[06].O1.05

Rozpoznawanie

tradycyjnych

i elektronicznych

instrumentów muzycznych

313[06].O1

Podstawy zawodu

313[06].O1.04

Określanie właściwości

akustycznych różnych

pomieszczeń

313[06].O1.07

Stosowanie urządzeń

elektrycznych i sprzętu

dźwiękowego

313[06].O1.02

Analizowanie rynku

mediów w Polsce i na

świecie

313[06].O1.01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony

przeciwpożarowej oraz ochrony

środowiska

313[06].O1.06

Doskonalenie dykcji

i fonetyki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

obsługiwać różne urządzenia do nagrywania i odtwarzania,

−

znać podstawowe pojęcia z zakresu gramatyki,

−

formułować wnioski,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie

−

czytać ze zrozumieniem,

−

znać podstawowe pojęcia z zakresu stylistyki,

−

znać zasady ortograficzne,

−

poprawnie pisać pod względem ortograficznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

wyjaśnić historię języka polskiego,

−

rozróżnić rodzaje samogłosek i spółgłosek,

−

wyjaśnić zasady poprawnej wymowy,

−

wyjaśnić różnice pomiędzy mową a pismem,

−

wyjaśnić zasady poprawnej fonetyki i dykcji,

−

scharakteryzować zasady prawidłowego akcentowania,

−

wyjaśnić zasady prawidłowego oddechu oraz poprawnego frazowania,

−

rozpoznać i poprawić błędy językowe, fonetyczne i dykcyjne słyszane u innych osób,

−

posłużyć się poprawną polszczyzną,

−

wyjaśnić pojęcia: głoska, litera, ortografia, pisownia, wymowa, niejednolitość wymowy,
upodobnienia,

−

wyjaśnić budowę i funkcje aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjno-
-rezonacyjnego człowieka,

−

wyjaśnić sposób wymawiania oraz brzmienia samogłosek i spółgłosek,

−

scharakteryzować zgłoski i grupy zgłosek,

−

określić wpływ stylu i składni zdań na sposób wymowy,

−

określić wpływ rytmu i rymu wiersza na sposób wymowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Historia języka polskiego. Zasady poprawnej wymowy

4.1.1.

Materiał nauczania

Język jest to system umownych znaków wytworzonych przez ludzkość w celu

porozumiewania się i tak skonstruowany, że zaspakaja wszelkie potrzeby komunikowania się
ludzi. Te nieograniczone możliwości wypowiadania się za pośrednictwem języka możliwe są
dzięki ogromnemu bogactwu znaków znajdujących się w jego zasobie. Jest więc
uniwersalnym kodem znaków oraz reguł określających ich użycie, służy wymianie myśli oraz
żyje tak długo, jak długo istnieją ludzie, którzy go używają.

Język jako zjawisko historyczne jest źródłem poznania dziejów różnych społeczności,

kultury i cywilizacji, odzwierciedla bowiem różne dziedziny życia materialnego i duchowego.

Fakt, że język bezustannie się zmienia, rodzi pytanie, jakie jest pochodzenie języka

polskiego? Przypuszcza się, że prajęzykiem, czyli językiem, z którego drogą stopniowego
rozwoju powstała grupa języków pokrewnych, czyli tzw. rodzina językowa jest język
praindoeuropejski.

Na podstawie analizy słownictwa różnych języków, językoznawcy doszli do wniosku, że

większość języków europejskich wywodzi się ze wspólnego pnia, którym jest wspomniany
już język praindoeuropejski, którym posługiwały się plemiona zamieszkujące ziemie Europy
środkowej i wschodniej. Z tego wspólnego pnia wyodrębniły się, na skutek migracji plemion,
odłamy terytorialne, które doprowadziły do rozpadu wspólnoty praindoeuropejskiej.
Oczywiście ten proces był długotrwały i około 2000 lat p.n.e. wyodrębnił się język
prasłowiański, z którego w wyniku dalszej ewolucji, ukształtowały się odłamy dialektyczne:
wschodni, zachodni i południowy, podlegające różnicowaniu, dając tym samym początek
dzisiejszym językom słowiańskim.

Rys. 1.

Drzewo genealogiczne języków europejskich

JĘZYK PRAINDOEUROPEJSKI

Języki romańskie

Języki bałtyckie

Języki germańskie

Języki indoirańskie

Język prasłowiański

Języki zachodniosłowiańskie:

−

polski

−

dolnołużycki

−

górnołużycki

−

czeski

−

słowacki

Języki południowosłowiańskie:

−

słoweński

−

serbochorwacki

−

macedoński

−

bułgarski

Języki wschodniosłowiańskie:

−

ukraiński,

−

rosyjski,

−

białoruski

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Hipotezę tę wysnuto dokonując analizy słownictwa różnych języków, ich systemów

morfologicznych, struktury gramatycznej.

Przykładem może być odmiana wyrazu „ryba”.

j. polski

j. rosyjski

j. starosłowiański

j. prasłowiański

ryb-a

ryb-y

ryb-e

ryb-ę

ryb-u

ryb-a

ryb-ą

ryb-oju

rybi-e

ryb-e

Jednak każdy z tych języków, co jest naturalne, posiada pewne właściwości przynależne

tylko danemu językowi, np. osobliwością języka polskiego są samogłoski nosowe, wymiana
e:o lub e:a oraz swoisty akcent przypadający na przedostatnią sylabę, gdy tymczasem języki
zachodniosłowiańskie mają akcent na zgłosce pierwszej, a wschodnio-słowiańskie akcent
swobodny.

Odmiany współczesnej polszczyzny

śaden system języka nie stanowi jednolitej całości. Kiedy mówimy o „polskim języku

narodowym”, myślimy o języku, którym posługuje się ogół Polaków. Tymczasem nic
bardziej mylnego. W obrębie języka narodowego wyróżniamy dwie zasadnicze odmiany:

−

język ogólnonarodowy,

−

gwary (dialekty).

Język ogólnonarodowy lub inaczej język ogólny, to odmiana polszczyzny, której każdy

Polak uczy się w szkole. Jest to język przekazu kulturowego i społecznego.

Druga odmiana (gwary) jest zróżnicowana, ponieważ składa się na nią wiele gwar

ludowych, wykazujących nieraz znaczne różnice w stosunku do języka ogólnego. Trzeba
jednak pamiętać, że to w gwarach zachowały się najstarsze formy języka polskiego.

Od języka ogólnopolskiego gwary różnią się słownictwem, cechami dźwiękowymi

i strukturą gramatyczną.

Różnice są wynikiem:

−

odmiennego zasięgu terytorialnego; gwara jest środkiem porozumiewania się w obrębie
jednej lub kilku sąsiadujących wsi,

−

odmiennego zasięgu społecznego; użytkownikami gwary są mieszkańcy wsi, zwłaszcza
jej najstarsi przedstawiciele,

−

innej przydatności komunikatywnej; gwara służy wyłącznie jako środek porozumiewania
się w sprawach bytowych,

−

odmienności procesów rozwojowych; w przeciwieństwie do języka ogólnego gwara nie
podlega kontrolowanym normom, rozwija się żywiołowo.
Wymienione cechy decydują o strukturze i funkcjonowaniu gwar. W jej słownictwie

przeważają wyrazy konkretnie związane ze zjawiskami przyrody i gospodarką wiejską.

Większe zespoły gwar o podobnych cechach nazywamy dialektami. Na polskim obszarze

językowym wyróżniamy następujące dialekty:

−

kaszubski,

−

wielkopolski,

−

małopolski,

−

mazowiecki,

−

śląski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Każdy obszar dialektyczny charakteryzuje się swoistymi właściwościami gramatycznymi

i słownikowymi.

Dialekt wielkopolski wyróżnia swoiste brzmienie nosówek: gyś (gęś), więzać (wiązać);

wymowa samogłoski „o” z silnym zaokrągleniem warg: kuosa (kosa), puot (pot) oraz
samogłoski „a” w pewnych pozycjach jak „ou”, trouwa (trawa)` ptauk (ptak). Ze zjawisk
morfologicznych zwraca uwagę końcówka „-ewi” (wujewi), zamiast „-owi” (wujowi).

Dialekt małopolski wyróżnia się mazurzeniem, czyli wymianą spółgłosek s, z, c, dz

zamiast sz, ż, cz, (zaba, syja) oraz końcówką „-ta” w 2 osobie l. mnogiej czasowników
(chodzita, chodźta). W obrębie tego dialektu znajduje się gwara podhalańska, której
charakterystyczną cechą jest akcent inicjalny, czyli akcent padający na pierwszą sylabę
wyrazu.

Charakterystyczną cechą dialektu mazowieckiego jest, tzw. mazurzenie oraz mieszanie

grup głoskowych: kie, gie, ke, ge, wymawiane twardo lub miękko: kedy, rogem (kiedy,
rogiem). Osobliwością jest używanie przedrostka „-ak” – w bardzo szerokim zakresie: cielak,
prosiak (zamiast cielę, prosię).

Właściwością dialektu śląskiego jest odróżnianie brzmienia głosek „u” i „ó” także

zachowanie archaicznej formy „bych”, „bychmy” w trybie przypuszczającym (byłech,
bylichmy).

Dialekt kaszubski wyróżnia się archaicznym akcentem: swobodnym w gwarach

północnych, w gwarach południowych natomiast pada na pierwszą sylabę wyrazu oraz
wymową miękkich spółgłosek „ś”, „ć”, „dź” jak twardych „s”, „c”, „dz” (np. secedz).

Charakterystycznym zjawiskiem współczesności jest stopniowy zanik gwar a przyczyną

jest rozwój nowych technologii medialnych i ich ekspansja.

Inna odmianą języka narodowego są gwary miejskie. Posługują się nimi mieszkańcy

okolic podmiejskich, a także przybysze ze wsi, którzy stosunkowo niedawno osiedlili się
w mieście, a którzy nie wyzbyli się jeszcze gwary, ale przyswoili sobie pewien zasób
słownictwa języka ogólnego. Jest to więc zlepek gwary i języka ogólnego. W zakresie
wymowy, fleksji i słowotwórstwa gwary miejskie wykazują zbieżność z gwarami ludowymi,
zaś w zakresie doboru słownictwa cechuje je podobieństwo do języka ogólnego.

Najbardziej znana jest gwara warszawska, a to dzięki prof. Bronisławowi

Wieczorkiewiczowi, który zebrał i opisał tę odmianę języka oraz Stefanowi Wiecheckiemu
słynnemu Wiechowi.

System gramatyczny tej gwary ma wiele naleciałości gwary mazowieckiej natomiast

słownictwo opiera się na zasobie leksykalnym języka ogólnego, jednak wyróżnia je ubóstwo
wyrazów abstrakcyjnych (nazywających pojęcia) z jednoczesną bogatą synonimiką
(synonimy – wyrazy bliskoznaczne) w zakresie nazw odnoszących się do zjawisk życia
codziennego np. uciekać, uciec – w gwarze warszawskiej to pryskać, zjeżdżać, szorować,
smarować, drapnąć itp.

Inną charakterystyczną cechą jest duże zabarwienie emocjonalne używanych wyrazów;

znaczną ich część stanowią przezwiska, np. „szarpikłak – fryzjer”, „mączybuła – piekarz”;
zdrobnienia np. „władzuchna” oraz dowcip językowy, np. „dać komuś okład” – zbić,
„drewniana jesionka” – trumna; zniekształcanie wyrazów obcych , np. „fata mrugana” – fata
morgana.

Źródłem słownictwa gwary warszawskiej jest też zasób wyrazów środowisk

przestępczych, np. „majcher” – nóż, „cebula” – zegarek.

Typowe cechy gwar miejskich:

−

wyrazy ekspresywne,

−

swoista metaforyka i frazeologia,

−

bogactwo synonimów,

−

wpływ gwar ludowych na formy gramatyczne wyrazów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poza zróżnicowaniem terytorialnym istnieje jeszcze inne zróżnicowanie języka

polskiego. Zależy ono od przynależności do określonych grup społecznych czy zawodowych.
Są to gwary środowiskowe. Ze względu na ich funkcję wyróżniamy gwary:

−

gwary zawodowe, charakteryzują się słownictwem specjalistycznym, co związane jest
z wykonywaniem różnych zawodów. Słownictwo fachowe używane jest we wszystkich
grupach zawodowych. Lekarze, prawnicy, fizycy, matematycy, informatycy posługują się
słownictwem specjalnym, w którym występują terminy naukowe i profesjonalizmy
(terminy zawodowe),

−

gwary tajne (żargony), których celem jest zaszyfrowanie informacji np. żargon
przestępczy, tzw. grypsera,

−

gwary o funkcji ekspresywnej, powstające z reguły na podłożu kontaktów koleżeńskich.
Ich charakterystyczną cechą jest skłonność do zabawy, bunt przeciw tradycyjnym
elementom językowym. Tendencja ta przejawia się przede wszystkim w tworzeniu
neologizmów (nowotworów językowych), narzucaniu wyrazom nowych znaczeń,
tworzenie żartobliwych powiedzonek, np. „wypas” – bogate wyposażenie, „dać sobie
siana” – dać spokój.

To, że istnieją różnice w obrębie języka ogólnego, jest zjawiskiem, które wynika z jego

podstawowej funkcji – zaspakajania różnorodnych potrzeb komunikatywnych ich
użytkowników.

Normy poprawnej wymowy

Norma (z łac. norma – wzór, model, prawidło), to zbiór wszystkich reguł fonetycznych,

leksykalnych, słowotwórczych i składniowych danego języka, określających zasady
tworzenia konstrukcji językowych. By móc poprawnie się wysławiać, potrzebna jest więc
znajomość reguł gramatycznych.

Te reguły, których podstawę stanowi powszechny zwyczaj językowy (uzus), składają się

na normę danego języka. A więc poprawny, znaczy zgodny z normą. Znajomość systemów
stworzonych w danym języku umożliwia porozumiewania się.

W języku polskim wyróżniamy systemy:

−

leksykalny (słownikowy),

−

morfologiczny (budowa i odmiana wyrazów),

−

samogłoskowy (wokalizm),

−

składniowy (sposób łączenia wyrazów w zdania),

−

fleksyjny (odmiana wyrazów),

−

fonetyczny (głosownia),

−

słowotwórczy (budowa wyrazów i sposoby ich tworzenia).

Nadawca tworzy wypowiedź zgodnie z pewnymi schematami, wzorcami, składającymi

się na system języka; np. według modelu:

rzeczownik w mianowniku + czasownik w 3 os., l. p, r. m + rzeczownik w bierniku

Jan czyta książkę

Jest to konstrukcja poprawna i nie budzi wątpliwości. Jednak w innym przypadku

znajomość samego systemu może prowadzić do tworzenia konstrukcji językowych, których
nie możemy zaakceptować, rażą nas i są nawet zabawne, np. szereg wyrazów ma przyrostek
-owy, który dodany do tematu rzeczownika, tworzy przymiotniki – darmowy, domowy,
stołowy, na ich wzór należałoby więc tworzyć takie wyrazy jak oknowy, psowy, ptakowy.
Tymczasem, choć jest to poprawny sposób tworzenia wyrazów (zgodny z systemem języka,
to jednak niezgodny z normą, uzusem – łac. uzus – użycie, korzystanie, praktyka,
doświadczenie) ponieważ norma zawiera elementy, które nie mają wzoru w systemie.
Okazuje się więc, że norma nie zawsze jest zgodna z systemem języka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakterystyczną cechą normy językowej jest jej nieustanna zmienność, co oczywiście

jest wynikiem zmian zachodzących w świecie, rozwoju nowych technologii. Język bowiem
odzwierciedla zjawiska społeczne, kulturowe i ekonomiczne, musi nadążyć ze zmianami i tak
z chwilą, gdy pojawiły się komputery, Internet powstało szereg wyrazów związanych z tymi
nowymi technologiami.

Tak więc największe zmiany zachodzą w słownictwie, jest to bowiem „zbiór otwarty”,

z którego znikają wyrazy przestarzałe, np. „waćpanna”, „białogłowa”, „piastun”, „onych”,
„wielce” „jako żyw”, które nazywamy archaizmami (z grec. archaios – dawny), a pojawiają
się nowe (neologizmy, zapożyczenia, słowa pochodzące z gwar i żargonów).

O ile aprobujemy te zmiany, uznając je za konieczne, to nie tak łatwo godzimy się ze

zmianami w odmianie wyrazów. Dlatego nie możemy uznać za poprawne takie wyrazy jak:
„przyjacieli” zamiast „przyjaciół”, „akty” zamiast „akta”, połączenia wyrazowe, np. „minęło
część zimy”, „leżało kawałek chleba” itp.

Inną cechą normy językowej jest jej zależność od stylu wypowiedzi, ponieważ wymaga

on odpowiedniego zharmonizowania zastosowanych w niej środków językowych, np. czasem
mówimy o „walucie”, kiedy indziej o „pieniądzach” a w jeszcze innych okolicznościach
o „forsie”.

Źródła błędów językowych

Błąd językowy to, odstępstwo od normy, użycie niewłaściwej formy, odbiegającej od

przyjętego systemu, np. użycie formy „ręcami” – zamiast „rękami”, „umię”– zamiast
„umiem”, „umią” – zamiast „umieją”, „włanczam” – zamiast „włączam”, „swetr” – zamiast
„sweter”.

We wszystkich przypadkach osoby mówiące opierają się na pewnych podobieństwach,

nie dostrzegając zachodzących w tych wyrazach różnic. Źródłem tego rodzaju błędów jest:

−

nieznajomość norm językowych,

−

nieznajomość zasad gramatycznych,

−

niedbalstwo językowe, powierzchowne traktowanie zjawisk językowych.

Błąd językowy pojawia się niejednokrotnie niezależnie od roli nadawcy wypowiedzi.

Zdarza się przecież, że bojąc się ośmieszyć, tak bardzo się staramy nie popełnić błędu, że
używamy niewłaściwej formy. Najczęściej czynnikiem sprawczym jest prawdopodobieństwo
dwu elementów językowych, tak intensywnie narzucające się, że autor wypowiedzi utożsamia
je i krzyżuje ze sobą. Dotyczy ono:

−

formy brzmieniowej wyrazu,

−

znaczenia wyrazu.

Jeśli chodzi o formę brzmieniową wyrazu to klasycznym przykładem jest wyraz

„karnister” (zamiast „kanister”), czy forma bezokolicznika „wziąść” (zamiast „wziąć”).
Natomiast błędy językowe wynikające z podobieństw znaczeniowych wyrazów są wynikiem
niedostrzegania różnic występujących między nimi, np. adaptacja i adopcja, podobny
i identyczny poznał i zapoznał.

Popełniamy więc różnorodne błędy językowe.
Oto przykłady najczęściej popełnianych błędów:

Błędy słowotwórcze (tworzenie sztucznych konstrukcji językowych), zbudowane niezgodnie
z polskim modelem słowotwórczym, zastosowanie niewłaściwego formatu lub niewłaściwej
postawy słowotwórczej:
„porządność” (zamiast „bycie porządnym”),
„ubogacić” (zamiast „wzbogacić”, „ubarwić”),
„nierównowaga” (zamiast „niestabilność”),
„na wskutek” (wynik kontaminacji, skrzyżowania wyrazów „na skutek” i „wskutek”) ,
„dokonywujący” (skrzyżowanie wyrazów, „dokonywam” i dokonuję).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Błędy fleksyjne, związane z niewłaściwą odmianą wyrazów, np.:
N. l m. koń – mi (nie: koni – ami),
wziąć (nie: wziąć),
przyjaciołom (nie: przyjacielem),
premierzy (nie: premierowie).
Błędy frazeologiczne, odtwarzanie frazeologizmów we właściwej postaci, np.:
twardy orzech do zgryzienia (nie: ciężki orzech do zgryzienia),
wycisnąć piętno (nie: wywrzeć piętno),
wyssać z palca (nie: z palców).
Błędy składniowe, związane z wyborem właściwej formy wyrazu, szyk wyrazów w zdaniu,
przestrzeganie zasady konstrukcji zdań złożonych, np.:
„Dzięki tobie nie zdobyłem tej książki” (zamiast „Przez Ciebie nie zdobyłem tej książki”),
„Ja ją nie rozumiem” (zamiast „Ja jej nie rozumiem”),
„Nienawidzieć zła” (zamiast „Nienawidzić zła”),
„Dyrektor jest gdzieś na zakładzie” (zamiast „Dyrektor jest na terenie zakładu”),
„Idę na zakupy” (zamiast „Idę po zakupy”).

Należy jednak pamiętać, że to co powszechnie uważane było za błąd, jeśli utrwali się

w języku, nawet jeżeli nie jest zgodne z systemem, zostanie uznane przez autorytety
(językoznawców) za formę poprawną i otrzyma status normy.

Przykładem może być forma zaimka „tę” w konstrukcji „Podaj mi tą książkę”, chociaż do

tej pory poprawną formą była „Podaj mi tę książkę”.

Czynniki kontrolujące wymowę

Jeśli oceniamy jak mówią inni, to przede wszystkim zwracamy uwagę na treść

i zawartość treściową wypowiedzi, mniej interesuje nas sposób wymawiania, zapominamy też
o estetyce wymowy. Tymczasem to jak wymawiamy, jest równie ważne jak to o czym
mówimy. By ładnie mówić, nie wystarczą wzory, do których należałoby się stosować, należy
ciągle ćwiczyć mowę, kontrolować i konfrontować z taką wymową, którą uznajemy za
wzorową. Potrzebna jest więc umiejętność słuchania i wsłuchiwania się w to, jak mówią inni.

Jednak bezpośrednia obserwacja własnej wymowy musi być oparta na znajomości

techniki (sposobu) wymawiania, ponieważ nasza wymowa zależna jest od wielu czynników
fizjologicznych (np. układu szczęki, braku zębów itp.).

Kiedy już ustalimy jakie błędy popełniamy lub jakie wady są przyczyną naszej złej

wymowy i stwierdzimy, że dadzą się one usunąć poprzez ćwiczenia, musimy zacząć pracę, by
je wyeliminować. W tym celu niezbędna jest znajomość narządów mowy i sposobu ich
funkcjonowania, bo to od ich sprawnego działania zależy nasz sposób mówienia, ważne jest
również ćwiczenie tych narządów mowy, by wymawianie było wyraziste i czyste.

Drugą ważną cechą jest akcentowanie. Tekst mówiony ma być nie tylko słyszany ale

i zrozumiany, ponieważ logika wypowiedzi, umiejętność czytania polega na umiejętnym
rozłożeniu akcentów, uwydatnieniu wzajemnego stosunku myśli, ukazaniu logicznej budowy
treści czyli na frazowaniu. Chodzi przecież o taki sposób mówienia i czytania, by wywołać
w słuchaczach wrażenie estetyczne.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to znaczy, że język jest „uniwersalnym kodem”?

Jakie jest pochodzenie języka polskiego?

Jakie są odmiany współczesnej polszczyzny?

Czym różnią się gwary od języka ogólnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie znasz dialekty?

Czym różni się gwara od dialektu?

Jakie cechy charakteryzują poszczególne dialekty?

Co oznacza termin „norma językowa”?

Jakie zależności występują między normą językową, a systemem języka?

10.

Jakie są źródła błędów językowych?

11.

Jakie czynniki decydują o poprawnej wymowie?

12.

Jakie znasz rodzaje błędów?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj kilka przykładów współczesnych wyrazów i form wyrazowych utrwalonych

w powszechnym zwyczaju, które jednak są błędne.

......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

sprawdzić w materiale nauczania jakie błędy językowe popełniają Polacy najczęściej,

wyszukać w różnego rodzaju tekstach publicystycznych te formy wyrazów, które są
błędne,

podać przykłady błędów językowych z zakresu fleksji morfologii,

poprawić błędy,

wpisać w tabelkę lub w oznaczone miejsce,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

teksty publicystyczne,

−

słowniki,

−

arkusz do ćwiczeń.

Ćwiczenie 2

Z podanego fragmentu „Chłopów” W. Reymonta wybierz formy i wyrazy gwarowe,

podaj ich odpowiedniki w języku ogólnym.
„- za późno! Oho, bydlątko ostatnią parę puszcza – rzekł uroczyście Ambroży – Nic to, ino
paskudnik albo co innego... trza było zaraz, kiej zachorzała ... ale te baby to ino juchy do
płakania są mądre, a jak trza radzić, to w bek kiej owce. – Splunął pogardliwie, obszedł
krowę, zajrzał jej w oczy, przyjrzał ozorowi, obtarł zakrwawione ręce o jej miękką, lśniącą
skórę i zabierał się do odejścia”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie tekst,

wypisać osobno wyrazy gwarowe, osobno formy gwarowe,

podać ich odpowiedniki w języku ogólnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

„Słownik poprawnej polszczyzny” St. Szobera,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Ułóż słowniczek profesjonalizmów związanych ze swoim zawodem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przygotować fiszki, na których wypiszesz znane Ci profresjonalizmy, ich wyjaśnienie
oraz etymologię wyrazu,

ułożyć alfabetycznie,

sporządzić słowniczek.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

Słownik poprawnej polszczyzny, Słownik języka polskiego.

−

fiszki.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozpoznać cechy najważniejszych gwar polskich?

zdefiniować różnice między mową a pismem?

scharakteryzować odmiany języka narodowego?

wymienić najważniejsze systemy języka polskiego?

wskazać źródła błędów językowych

wyjaśnić różnice między pojęciami: język, norma, błąd językowy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Różnice między mową a pismem

4.2.1.

Materiał nauczania

W języku ogólnopolskim wyróżniamy dwie zasadnicze odmiany:

−

język mówiony,

−

język pisany.
Zachodzą między nimi wyraźne różnice. W wypowiedzi skierowanej bezpośrednio do

odbiorcy, zdania mogą mieć budowę swobodną, tym bardziej, że możemy ją uzupełnić
gestem, mimiką, podkreślić niektóre wyrazy odpowiednią intonacją. Natomiast wypowiedź
pisana musi być wcześniej przygotowana, dlatego powinna spełniać następujące kryteria:

−

zdania musza być pełne,

−

konstrukcja wypowiedzi logiczna,

−

forma językowa staranna,

−

poprawne formy zarówno jak i fleksyjne i słowotwórcze.
Osoby wygłaszające taki tekst powinny mieć wzorową dykcję (wymowę). Tego typu

wypowiedzi zaliczamy do polszczyzny mówionej, oficjalnej. Nietypową forma wypowiedzi
oficjalnej, publicznej są sprawozdania radiowe i telewizyjne.

Cechuje je spontaniczność, ponieważ nie są z góry przygotowane.
Odmiana polszczyzny mówionej, zbliżona do polszczyzny pisanej, ma ograniczony

zasięg występowania, ponieważ posługują się nią tylko niektóre grupy zawodowe.
Nieoficjalna odmiana polszczyzny ma charakter powszechny. Jest to język używany na co
dzień w różnego rodzaju kontaktach międzyludzkich. Polszczyzna nieoficjalna występuje
głównie w wersji mówionej, mówimy wówczas, że jest to język potoczny (kolokwialny).

Charakterystyczne cechy języka potocznego:

−

brak słownictwa książkowego,

−

występowanie wyrazów ekspresywnych,

−

występowanie związków frazeologicznych,

−

używanie zaimków w funkcji wskazującej,

−

ograniczona liczba spójników,

−

wtrącanie form czasownikowych do dialogu,

−

zdania luźno powiązane,

−

przewaga zdań współrzędnie złożonych,

−

liczne powtórzenia wyrazów, wyrażeń, zwrotów.
Kolejną różnicą między mową a pismem jest brak odzwierciedlenia w mowie cech

fonetycznych (dźwiękowych, głoskowych).

Najważniejszym elementem języka mówionego jest głoska, a języka pisanego litera.

Głoski wymawiany i słyszymy a litery piszemy i widzimy. Dla oznaczenia każdej głoski
mamy zwykle osobną literę, ale niekiedy tę samą głoskę oznaczamy dwiema różnymi
literami, np. „u” oznaczamy „ó” i „u”, głoskę „ż” – literami „ż” i „rz”. Zdarza się też, że jedną
głoskę oznaczamy kilkoma literami, np. cz, dz, rz, dzi. Związane jest to z pochodzeniem
naszego alfabetu. W alfabecie łacińskim nie było liter cz, dz.

W związku z tym, że pismo jest zjawiskiem wtórnym w stosunku do mowy, należało

dostosować alfabet do polskich głosek. W pierwszych wiekach kształtowania się pisanego
języka polskiego zaszła więc konieczność przystosowania alfabetu łacińskiego do polskiej
wymowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Początkowo usiłowano odtworzyć zapis fonetyczny polskich wyrazów, stosując

podwójne litery, znaki w postaci kropek, przecinków nad literą, lub dodawano literę „i” jako
znak zmiękczający, np. „bi”, „ci”.

Kiedy już wypracowano stałe zasady pisowni, okazało się, że wymowa zmienia się,

ponieważ język mówiony zmienia się szybciej niż język pisany, co jest naturalnym procesem,
a zasady pozostały niezmienione. Właśnie stąd biorą się trudności przy nauce poprawnego
pisania, ponieważ ujawniły się różnice między mową a pismem.

O ile łatwiej byłoby pisać ortograficznie, gdyby wymowa głosek „ó”, „u”, „rz”, „ż” była

różna i wyraźnie artykułowana. Jednak tak nie jest i należy dobrze poznać reguły
gramatyczne i ortograficzne. Należy również pamiętać, że pisownia nigdy nie odtworzy
wiernie brzmienia języka mówionego.

Różnice między mową a pismem:

różnice powstałe na skutek ciągłego rozwoju mowy, ponieważ język bezustannie się
zmienia a system ortograficzny raz ustalony zmienia się wolniej. Zmiany w ortografii
polegają na niewielkich poprawkach, dokonują się co kilkadziesiąt lat,

każdy system znaków pisarskich, tylko w przybliżeniu oddaje brzmienie mowy,
ponieważ w żadnym języku, a więc i w języku polskim nie ma takiej pisowni, która by
oddawała różnorodność brzmień języka mówionego. Próbą zapisu jest pisownia
fonetyczna, która możliwie najwierniej oddaje w piśmie wszystkie głoski. W tym celu
zostały pomnożone liczby znaków, tak aby każdej głosce, każdemu brzmieniu
odpowiadał oddzielny znak pisarski.

System znaków pisowni fonetycznej w języku polskim:

Samogłoski ustne oznaczone są literami:

a, e, i, y, o u

Ich odpowiedniki nosowe:

ą, ę, į, y, o ų‘‘

Słabą nosowość (np. na końcu wyrazu)
możemy

oznaczyć

ujmując

nosówkę

w nawias:

(ę), (o)

Ściśnienie samogłosek oznaczamy za pomocą
umieszczonej nad literą kropki:

e, o, a

Spółgłoski wargowe oznaczone są literami:

b, p, m, v, f

Ich zmiękczone odpowiedniki:

b, p, m, v, f

Spółgłoski przedmiojęzykowo-zębowe:

s, z, t, d, c, з(dz), n, ł

Miękkie

ich

odpowiedniki

spotykane

w wyrazach

obcych

(jak

sinus,

tiara)

oznaczamy:

s`, z`, t`, d`, c`,

Spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe:

š (sź), ž (ź), č (cz), з (dź), t, d, n

(tzw. zębowe)

l, r oraz ĺ, ŕ

Spółgółoski środkowojęzykowe:

ś, ź, ć, з (dź), ń, í (j)

Spółgłoski tylnojęzykowe:

k, g, χ (ch), γ (h dźwięczne),
η (n tylnojęzykowe) oraz ich odpowiedniki
miękkie k, g, χ, γ,ή

Wymawiane ł przedniojęzykowego u

niesylabiczne u

W pisowni fonetycznej nie stosujemy wielkich liter ani znaków przestankowych

w postaci przecinków i kropek. Pauzę w mowie oznaczamy za pomocą dwóch pionowych
kresek.

Akcent oznaczany przez umieszczenie kreseczki przed sylabą akcentowaną (np. ’matka).

Sylabę akcentowaną można również zaznaczyć przez podkreślenie (np. wysoko).

‘

′

‘

. . .

‘ ‘

‘

′

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przedłużenie wymowy głoski oznaczamy albo przez podkreślenie, albo umieszczenie

przed nią kropki, (np. panna – pana lub pa•na).

Przykład prawidłowego zapisu fonetycznego [3, s.95]

Gdy tylko mógł słyszeć skrzypki, czy to na dożynkach, czy na weselu jakim, to już dla

niego było wielkie święto. Właził potem za piec i nic nie mówił po całych dniach,
spoglądając jak kot błyszczącymi oczyma z ciemności. Potem zrobił sobie sam skrzypki
z gnota i włosienia końskiego, ale nie chciały gra tamie: brzęczały cicho, bardzo cichutko,
właśnie jak muszki jakie albo komary. Grał jednak na nich od rana do wieczora, choć tyle za
to odbierał szturchańców, że w końcu wyglądał jak obite jabłko niedojrzałe. Ale taka to już
była jego natura. Dzieciaczyna chudł coraz bardziej, brzuch tylko zawsze miał duży, czuprynę
coraz gęstszą i oczy coraz szerzej otwarte, choć najczęściej łzami zalane, ale policzki i piersi
wpadały mu coraz głębiej i głębiej. Henryk Sienkiewicz „Janko Muzykant”.

kolejna różnica między mową a pismem jest wynikiem tego, że mowa potoczna jest
z reguły bardzo szybka, stąd poszczególne głoski łączą się ze sobą i niektóre z nich nie
zawsze brzmią tak, jak wówczas, kiedy je wymieniamy jako głoski oddzielne.

Brzmienie głosek w wyrazach zależne jest przecież od sąsiedztwa innych głosek – proces ten
nazywa się asymilacją (upodobnieniem).
4)

różnice w wymowie zależą również od tego, z jakiej dzielnicy Polski pochodzi mówiący.

Ujawniają się one zarówno w słownictwie, jak i w morfologii, ale przede wszystkim
w fonetyce. Fonetyka, to sprawdzian różnic istniejących w obrębie języka ogólnopolskiego.

Ścisłe przestrzeganie fonetycznej pisowni nie jest więc możliwe, utrudniałoby sprawne

czytanie i pisanie, bo czytając nie odczytujemy kolejno poszczególnych liter, lecz ogarniamy
wzrokiem całe wyrazy lub nawet grupy wyrazów.

Pisownia polska oparta w znacznym stopniu na zasadzie fonetycznej, polega na tym, że

za pomocą liter przedstawiamy poszczególne głoski (litery są więc znakami graficznymi
głosek).

Ścisłe stosowanie fonetycznej zasady pisowni wymagałoby spełnienia warunków:

−

jedna głoska powinna być oznaczona przez jedną literę,

−

różne głoski powinny być oznaczone przez różne litery.
Stąd wniosek, że każda spośród głosek powinna być oznaczona przez jedną i zawsze tę

samą literę, a każda spośród liter powinna być znakiem jednej i zawsze tej samej głoski.

Ta zasada nie może być stosowana w pisowni polskiej ponieważ w naszym języku

istnieją głoski oznaczone przez dwie, a nawet trzy litery, o czym już było wspomniane
i niejednokrotnie zdarza się, że tę samą głoskę oznaczamy za pomocą różnych liter (np. lód,
lud, Bóg, Bug, buk), a jedna litera może być znakiem różnych głosek (np. litera „b”
w wyrazie chleb i chlebak).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tak więc pomiędzy wymaganiami pisowni fonetycznej a obowiązującymi obecnie

w pisowni polskiej zasadami ortograficznymi zachodzą różnice:

−

ilościowe, różna liczba liter w stosunku do liczby oznaczonych przez nie głosek,

−

jakościowe, za pomocą jednej litery oznaczamy różne głoski.

Zdarza się też, że obowiązująca pisownia nie opiera się na zasadzie fonetycznej lecz na

tradycji związanej z dawną wymową, czyli na zasadzie historycznej. Dotyczy to pisowni
wyrazów z „ó”, i „rz” w takich wyrazach jak córka, góra, rzeka, burza, wymawianych jak „o”
i „r”.

W wielu wypadkach o pisowni decyduje nie czynnik morfologiczny czy historyczny, lecz

ustalenie przepisów ortograficznych przez komisje językoznawców, które ustanawiają
przepisy na zasadzie umowy, np. użycia wielkich liter, łącznej lub rozdzielnej pisowni grup
wyrazowych itp.

Przepisy ortograficzne ulegają więc co pewien czas nieznacznym zmianom w celu ich

uproszczenia.

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co prędzej się zmienia: wymowa czy pisownia?

Na czym polegają różnice między mową a pismem?

Jakie są cechy języka potocznego?

Co oznacza pojęcie „zapis fonetyczny”?

Czy pisownia fonetyczna wiernie oddaje wszystkie głoski?

Jakie różnice zachodzą pomiędzy wymaganiami pisowni fonetycznej a obowiązującymi
zasadami ortograficznymi?

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z podanego tekstu wypisz różnice zachodzące między mową a pismem.

Powodzenie szkolnego czytania „Sennika współczesnego”, pozostaje w prostej

zależności od wcześniejszych doświadczeń czytelniczych. Młodzieżowi odbiorcy, mając za
sobą lekturę utworów prozatorskich o nowszej konwencji, nie będą usiłowali dokonać
streszczenia fabuły, układać jej w związki przyczynowe, szukać chronologii wydarzeń czy
autorytetu narratora stwierdzającego, co wydarzyło się „naprawdę”. Jeżeli jednak horyzont
uczniowskich oczekiwań będzie się rozwijał z dyrektywami konkretyzacyjnymi zawartymi
w utworze, przybliżenie powieści nastręczy wiele trudności. (T. Konwicki).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z systemem znaków pisowni fonetycznej,

przeczytać tekst i nagrać go,

zapisać tekst fonetycznie,

wypisać różnice i nazwać je,

sprawdzić czy ćwiczenie zostało poprawnie wykonane, prezentując je na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw ćwiczeń fonetycznych,

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania,

−

arkusz do ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Zapisz fonetycznie następujący tekst:

„Wokół Henryka Pobożnego zebrało się pod Legnicą rycerstwo śląskie, krakowskie
i wielkopolskie, Wezwano również piechotę chłopską. Pierwsze uderzyło rycerstwo.
Walczyło ono na ciężkich koniach w żelaznych zbrojach, za rycerzami posuwali się uzbrojeni
słudzy, obok nich walczyła chłopska piechota. Wojsko polskie powitał deszcz strzał
olbrzymiej masy Tatarów. Przerażone konie rycerskie stanęły dęba. Tatarzy ponadto zaczęli
zachodzić tyły Polakom z prawa i z lewa. Bitwa skończyła się klęską, chociaż Polacy
walczyli bohatersko. Książę Henryk poległ. Część wojska polskiego zdążyła się schronić
w pobliskim zamku w Legnicy”. wg G. Markowskiego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie zapoznać się z systemem znaków pisowni fonetycznej,

poprosić kolegę o podyktowanie tekstu,

sprawdzić poprawność zapisu fonetycznego,

poprawić błędy,

odpowiedzieć na pytanie, czy stosowanie pisowni fonetycznej jest łatwiejsze niż pisanie
zgodne z istniejącymi przepisami ortograficznymi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

system znaków pisowni fonetycznej,

−

Słownik poprawnej polszczyzny, słownik ortograficzny,

−

arkusze do ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przeczytaj głośno niżej podany tekst gwarowy. Odpowiedz na pytanie, których

właściwości wymowy nie oddaje wiernie nasza tradycyjna pisownia.

„Prziśli hłopcy, straśnie mocni byli, kie krocyli, to jaze na polu słyhno beło ciupazkami

ik brzęceć, fcieli się dziewkom straśnie siumnie pokazać. Pomyślałek se, co onni hań na
zbójnickiego w sieni namówili, straśnie bukowanie się fcieli przed biołcanami z tańcami
pokazać”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać głośno, uważnie tekst, następnie go nagrać i odtworzyć,

zapisać fonetycznie,

odpowiedzieć na pytanie postawione w ćwiczeniu,

wypisać różnice występujące między mową a pismem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania,

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

system znaków pisowni fonetycznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować język potoczny?

wymienić różnice miedzy mową a pisaniem?

wskazać odpowiedniki wszystkich głosek w piśmie fonetycznym?

zdefiniować różnice między pisownią fonetyczną a ortografią?

scharakteryzować zmiany występujące w pisowni?

zdefiniować głoskę i literę?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Budowa aparatu oddechowego fonacyjnego, artykulacyjno-
-rezonacyjnego

4.3.1.

Materiał nauczania

W powstaniu dźwięków mowy biorą udział:

−

płuca, tchawica, przepona (aparat oddechowy),

−

krtań z wiązadłami głosowymi, głośnię (szparą głosową) oraz nagłośnią, tj. przykrywką
zamykającą głośnię w czasie połykania (aparat fonacyjny),

−

nasada czyli jama gardłowa, nosowa i ustna, w jamie ustnej zamykanej wargami znajduje
się podniebienie twarde i miękkie zakończone języczkiem, dolna (ruchoma) i górna
(nieruchoma) szczęka oraz język (aparat artykulacyjny).
Jama ustna i nosowa pełnią rolę rezonatora, ponieważ każda zmiana kształtu wnętrza

jamy ustnej podczas mówienia, włączenie lub nie w ten proces jamy nosowej, wypływają na
zmianę powstającego dźwięku i powodują powstanie takiej lub innej głoski.

Działanie wymienionych narządów odbywa się za pomocą ruchów odpowiednich mięśni.

To od ich sprawności zależy sposób wymawiania.

Wytwarzanie dźwięku polega na drganiu cząsteczek powietrza, które w postaci fal

dźwiękowych rozchodzą się w przestrzeni.

Mechanizm mówienia polega więc na wzbudzaniu fal dźwiękowych w powietrzu, które

wydychamy z płuc. Powietrze, zaczerpnięte do płuc przy wdechu, podczas wydechu zostaje
wypchnięte z pęcherzyków płucnych przez oskrzela do tchawicy, a stamtąd do krtani.
W krtani, gdzie znajdują się wiązadła głosowe – jedyny narząd w organizmie ludzkim, który
nie pełni innych funkcji poza związanymi z mówieniem, prąd powietrza wydychanego z płuc
napotyka na opór i pokonując go wprawia wiązadła w ruch drgający, który udziela się
cząsteczkom powietrza.

Następny niejako etap tego procesu to praca nasady, gdzie przez odpowiednie ustawienie

narządów mowy (warg, języka, podniebienia, szczęk) a więc poprzez odpowiednie
ukształtowanie jamy ustnej (rezonatora) następuje artykulacja. Należy pamiętać, że nasada
bierze udział w wytwarzaniu wszystkich głosek, natomiast wiązadła głosowe tylko przy
wytwarzaniu niektórych.

Aparat oddechowy

Aparat oddechowy składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy i służy do zaopatrywania

organizmu w tlen.

Wydalone z płuc powietrze jest zużywane w czasie mówienia, zostaje bowiem

przekształcone w krtani i nasadzie (jamie gardłowej, nosowej i ustnej) na dźwięki mowy.

Oddychanie składa się z dwóch faz:

−

wdechu,

−

wydechu.

Przy wdechu klatka piersiowa wydłuża się i rozszerza, wówczas zwiększa się jej

pojemność a ciśnienie powietrza zmniejsza się. W czasie wydechu przepona unosi się, a żebra
opadają, wówczas zmniejsza się pojemność klatki piersiowej i zawarte w niej powietrze
zostaje wypchnięte na zewnątrz. To właśnie w czasie wydechu zużywane jest powietrze
wdychane.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Ogólny widok drogi powietrza (części górnej) i klatki piersiowej [15, s. 78].

Rys. 3. Krtań, tchawica i płuca z trzema płatami po stronie prawej i z dwoma płatami po stronie lewej [15, s. 79]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Schemat narządów mowy [15, s. 91].

Jak już wiadomo mechanizm powstawania głosu polega na wzbudzaniu fal

dźwiękowych. Wydychane z płuc powietrze przez tchawicę dostaje się do krtani, która
zbudowana jest z chrząsteczek, mięśni i wiązadeł (strun głosowych – są to elastyczne
pasemka tkanki, pokryte błoną śluzową), następnie powietrze przechodzi przez krtań do
nasady (jamy gardłowej, jamy ustnej lub nosowej). Jeśli wiązadła są zsunięte to strumień
powietrza gromadzi się pod nimi, wówczas zwiększa się ciśnienie i w pewnym momencie
rozsuwa je i przeciska się między nimi. Te drgania udzielają się wydychanemu powietrzu –
towarzyszą one głoskom dźwięcznym.

Wysokość dźwięku zależy od częstotliwości zwierania się i rozwierania strun głosowych

(wiązadeł). Częstotliwość drgań wiązadeł głosowych zależy również od tego, czy drgają one
na całej długości, czy tylko częściowo. Jeśli drga tylko część wiązadeł głosowych dźwięk
staje się wyższy.

Szybkość drgań wiązadeł jest różna u mężczyzn i kobiet. U mężczyzn wynosi ona

100–150 drgań na sekundę, u kobiet 200–300 razy na sekundę.

Drgania wiązadeł są niewidoczne gołym okiem, są bowiem bardzo szybkie i można je

obejrzeć tylko za pomocą specjalnego aparatu – stroboskopu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Artykulacja

Kiedy strumień powietrza przechodzi z krtani do nasady, która stanowi zespół

rezonansów (łac. resonantia – oddźwięk) wzmacniających dźwięki, ale również je
generujących (wytwarzających), powstaje artykulacja, czyli ruchy i układ narządów mowy
niezbędny do wymówienia danej głoski.

Jama gardłowa w przeciwieństwie do jamy nosowej jest rezonansem do pewnego stopnia

zmiennym, ponieważ jej kształt i wielkość modyfikowane są przez ruchy języka, warg, dolnej
szczęki, policzków i podniebienia miękkiego.

Ruchy języka, a więc także ruchy artykulacyjne odbywają się przy współudziale mięśni

językowych. Artykulacja samogłosek odbywa się przy pomocy mięśni opuszczających język,
natomiast spółgłosek przy udziale wszystkich mięśni unoszących język, artykulacja
spółgłosek zwartych przy udziale mięśni opuszczających język i dolną szczękę, ponieważ
spółgłoski zwarte wymagają silniejszego zwarcia z podniebieniem, artykulacja spółgłosek
szczelinowych odbywa się przy udziale mięśni unoszących język.

Język jest najczynniejszym i jednym z najważniejszych narządów mowy. Bierze udział

zarówno w wytwarzaniu samogłosek, jak i spółgłosek, ale różnica polega na tym, że
w wytwarzaniu samogłosek rola języka jest raczej pomocnicza. Ruchy języka można
podpatrzyć wymawiając system samogłoski u - o - e - i dodając do nich spółgłoskę „k”,
a więc ku-ko-ka-ke-ki. Zauważymy wtedy, że język wyraźnie przesuwa się ku przodowi.
Jeżeli natomiast powiemy szeptem ti-tu, zauważymy, że język cofa się.

Język jest głównym narzędziem artykulacyjnym przy wymawianiu spółgłosek

z wyjątkiem spółgłosek wargowych, przy których zachowuje się biernie. Jest on
najruchliwszym narządem mowy, może przybierać różne kształty i położenia.

Ważną rolę w artykulacji odgrywają wargi, mogą one opuszczać się lub podnosić,

zaokrąglać i wysuwać naprzód lub spłaszczać.

Również ważną rolę ma do spełnienia podniebienie, które składa się z części przedniej –

twardej i tylnej zakończonej języczkiem. Przedłużeniem podniebienia twardego jest
podniebienie miękkie, które jest narządem ruchomym.

W czasie oddychania podniebienie miękkie zwisa swobodnie. W czasie artykulacji głosek

nosowych występuje osłabienie lub brak skurczu mięśni unoszących podniebienie oraz
zmniejsza się aktywność mięśni noszących język. Siła przylegania podniebienia miękkiego do
tylnej ściany gardła jest różna i zależy od rodzaju wymawianych głosek. Podniebienie silniej
przylega przy artykulacji głosek bezdźwięcznych niż przy dźwięcznych, natomiast przy
samogłoskach stopień przylegania zależy od stopnia wzniesienia języka.

Znajomość funkcjonowania poszczególnych części układu głosowego potrzebna jest przy

rozpoznawaniu sposobu powstawania głosek. Inaczej układa się język, podniebienie, wargi
przy wymawianiu różnych samogłosek, inaczej przy artykulacji spółgłosek.

Tak więc artykulacja polega na wprowadzeniu strumienia powietrza w drgania, które

przechodzi przez jamy nasady (gardłową i ustną), których kształt i wielkość, dzięki ruchom
narządów mowy, ulega ciągłym zmianom.

Mechanizm powstawania artykulacji głosek można zbadać specjalistycznymi metodami,

takimi jak:

−

labiografia – fotografowanie warg w czasie wymowy poszczególnych głosek,

−

lingwografia – fotografowanie czynności języka,

−

palatografia – fotografowanie podniebienia,

−

kimografia – rejestrowanie zmian ciśnienia powietrza w czasie mowy,

−

radiografia statyczna – wykonywanie zdjęć narządów mowy w czasie wymawiania
głosek,

−

radiografia filmowa – utrwalanie na filmie narządów mowy w ruchu, w czasie
wypowiadania wyrazów i całych zdań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy mowy biorą udział w powstawaniu dźwięków?

Z jakich części składa się nasada?

Co oznacza, że jama ustna i nosowa jest rezonatorem?

Jak powstaje dźwięk?

Jaka jest rola aparatu oddechowego przy wytwarzaniu dźwięków?

Na czym polega mechanizm wytwarzania dźwięków mowy?

Od czego zależy wysokość dźwięku?

W wytwarzaniu jakich głosek bierze udział język?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymawiaj kilkakrotnie szeptem szereg spółgłosek przedniojęzykowych twardych

w połączeniu z samogłoskami: a, e, y, o, u, ą, ę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wypisać spółgłoski przedniojęzykowe twarde,

połączyć je z samogłoskami,

wypisać wg wzoru: da - ta - sa - ...,

wymieniać je kilkakrotnie,

nagrać ćwiczenie i sprawdzić jego efekt.

Ćwiczenie to ma usprawnić mięśnie języka i sprawić, że twoja wymowa będzie

wyrazista. Ćwiczenie wykonuj w tempie 1:2:4.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania.

Ćwiczenie 2

Wymyśl takie połączenia głosek, które pomogą Ci w usprawnieniu narządów mowy

i sprawią, że Twoja wymowa będzie wyraźna i jasna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać te spółgłoski, których wymawianie sprawia Ci kłopot,

połączyć je z samogłoskami,

wymawiać je szeptem w tempie 1:2:4,

nagrać i sprawdzić jaki jest efekt ćwiczeń.
Połączenia głosek mogą być różne, nawet takie, które nie istnieją w mowie potocznej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać mechanizm powstawania głosek?

opisać aparat oddechowy?

opisać rolę aparatu oddechowego przy wytwarzaniu dźwięków
mowy?

scharakteryzować aparat mowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Klasyfikacja samogłosek i spółgłosek. Sposób wymawiania
i brzmienia

4.4.1.

Materiał nauczania

Fonetyka to jeden z działów gramatyki, który zajmuje się badaniem dźwięków mowy,

a więc bada procesy ich powstawania, zasób tych dźwięków oraz zmiany jakim one ulegają.

Dźwięki mowy są zmysłowo (poprzez słuch i wzrok) postrzeganą formą języka.
Najmniejszym elementem mowy są głoski, nie są one jednak samodzielnym elementem

języka, mają znaczenie dopiero w wyrazach. Tak więc głoski to po prostu powtarzające się
w toku mowy zespoły ruchów narządów mowy, na które składają się:

−

ruchy narządu oddechowego powodujące wydech,

−

ruchy wiązadeł głosowych w krtani powodujące powstania głosu – fonacja,

−

ruchy narządów ruchowych w jamie ustnej, które modyfikuję brzmienie – artykulacja.
Głoska jest więc zespołem skomplikowanych czynności organizmu, wykonanych w celu

porozumienia się.

Głoski dzielimy na dwie grupy:

−

samogłoski,

−

spółgłoski.
Między nimi zachodzą różnice:

−

akustyczne,

−

artykulacyjne,

−

funkcyjne.

Tabela 1. Różnice między samogłoskami a spółgłoskami [opracowanie własne].

Różnice

Samogłoski

Spółgłoski

akustyczne

tony

szmery

artykulacyjne

wymawiane są przy stosunkowo
dużym rozwarciu ust – głoski
otwarte,
wymawiane są przy czynnym
udziale wiązadeł głosowych są
dźwięczne.

stopień zbliżenia narządów mowy
w jamie ustnej jest duży, mogą być
dźwięczne lub bezdźwięczne

funkcyjne

pełnią rolę zgłoskotwórczą
(są składnikiem sylaby)

nie są koniecznym elementem
sylaby

Głoski te różnią się pod względem funkcjonalnym, stopnia otwarcia kanału ustnego,

struktury akustycznej i słyszalności.
1)

Różnice funkcjonalne polegają na tym, że samogłoski są sylabotwórcze, spółgłoski nie,

Różnice fizjologiczne. Artykulacja samogłoski wymaga większego otwarcia kanału
ustnego.

Różnice akustyczne. Samogłoski są harmonicznymi układami tonów, a spółgłoski
nieharmonicznymi (szmery, szept). Samogłoski są lepiej słyszalne.

Podział samogłosek

Podziału samogłosek dokonujemy według następujących kryteriów:

ruchy języka, poziome (samogłoski przednie, środkowe, tylne); pionowe (wysokie –
wąskie, średnie, niskie – szerokie),

ruch podniebienia miękkiego (ustne i nosowe),

kształt warg (zaokrąglone, obojętne, spłaszczone).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Podział samogłosek polskich (wg projektu L. Wierzbowskiego).

Samogłoski

Przednie jednocześnie

płaskie

Środkowe

Tylne jednocześnie

okrągłe

ustne

(y)

wysokie

nosowe

ustne

średnie

nosowe

ustne

niskie

nosowe

Sposób wymawiania i brzmienia samogłosek

Samogłoski, jak już stwierdzono uprzednio, przy ogólnej klasyfikacji głosek są głoskami

otwartymi, ponieważ odznaczają się na ogół większym stopniem rozwarcia narządów mowy.
Dlatego właśnie trudno jest określić ich miejsce artykulacji. Opisując je, bierze się pod
uwagę:

−

układ podniebienia miękkiego,

−

ruchy języka w kierunku poziomym i pionowym,

−

układ warg.

W czasie wymowy samogłosek ustnych, które dzieli się na przednie (e, y, i), język

przesuwa się z położenia spoczynkowego do przodu jamy ustnej, przy tylnych (a, o, u) cofa
się.

Ze względu na stopień uniesienia języka ku podniebieniu wyodrębnia się samogłoski

niskie (a), średnie (e, o), wysokie (u, y, i).

Podstawą klasyfikacji są ruchy całego języka, a więc terminy – szeroka, wąska na

opisanie samogłosek oznaczają szerokość kanału głosowego, który powstaje w jamie ustnej,
zależą od stopnia wzniesienia języka. Tak więc przy wymawianiu samogłoski „a” język jest
nieco cofnięty, przy „e” wznosi się ku górze i bardziej przesuwa do przodu jamy ustnej.
Najbardziej przesunięty jest do przodu przy wymawianiu samogłoski „i”, pośrednie położenie
(między „y” a „e”) język przyjmuje przy artykulacji samogłoski „y”, cofa się przy wymowie
„o”, wznosi się przy wymowie „u”.

Położenie warg jest podstawą podziału samogłosek na zaokrąglone, spłaszczone

i obojętne. Obojętną samogłoską jest „a”, zaokrągloną „o”, „u”, spłaszczone to „e”, „y”, „i”.

Barwa samogłosek zależy od rezonatora. Rezonator o tych samych właściwościach

można uzyskać w różnych sposób np. rezonator jamy ustnej można przedłużyć, wysuwając
wargi do przodu lub cofając język – efekt akustyczny będzie ten sam. Zjawisko, które polega
na osiągnięciu tego samego efektu akustycznego w różny sposób nazywamy poliformizmem
głosek.

Ciekawa jest wymowa samogłosek nosowych (ę, ą), ponieważ najpierw słychać

samogłoskę ustną „e” „o” a dopiero w następnym momencie samogłoskę nosową a to dlatego,
że w czasie artykulacji zmienia się układ warg dolnej szczęki, języka i podniebienia
miękkiego. W pierwszej fazie wargi są rozwarte, w następnej dolna szczęka stopniowo
podnosi się ku górze, wargi coraz bardziej zbliżają się i zaokrąglają, zmienia się też położenie
języka, podniebienie miękkie zaczyna się opuszczać i coraz większa ilość powietrza
przechodzi przez nos, nadając samogłosce specjalne zabarwienie. Podniebienie miękkie
opuszcza się więc z pewnym opóźnieniem w stosunku do ruchów artykulacyjnych języka.

Jako samogłoski nosowe „ę”, „ą” wymawiane są tylko przed spółgłoskami

szczelinowymi oraz na końcu wyrazu np. „wąs”, „idę”, natomiast w innym sąsiedztwie
fonetycznym np. przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszelinowymi rozpadają się na dwie
głoski – na samogłoskę ustną i samogłoskę nosową, np.:

−

ą przed b, p, t, d, dz, c wymawiane jest jak om, on np. kąpać (wymawiamy kompać), kąt
(wymawiamy kąt).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ę przed b, p, t, d, dz, c wymawiane jest jak em, en np. sęp (wymawiamy semp), męty
(wymawiamy menty).
Na końcu wyrazu „ę” wymawiane jest z lekką nosowością, a w mowie swobodnej za

poprawną uważa się wymowę „ę” bez nosowości, ponieważ brzmi ona sztucznie, utrata
nosowości „ę” występuje przed głoskami „ł”, „l” np. wzięła (wymawiamy vźeua), wzięli
(vźel’i). Nie traci nosowości na końcu wyrazu samogłoska „ą” np. siedzą, chodzą.

Z rezonansem nosowym mogą być wymawiane samogłoski „a”, „u”, „y,” „i”, ale tylko

w wyrazach obcych np. awans (wym. avąs) rezononans (wym. rezonąs), kunszt (wym. kušt)

Artykulacja samogłosek

Samogłoski są głoskami samodzielnymi pod względem artykulacyjnym. Mogą one

występować w dowolnej liczbie połączeń ze spółgłoskami, ale maja też zerową łączliwość,
czyli mogą być wymawiane w izolacji (np. jako spójniki „i”, „a” lub przyimki „u”).

Na poniższych rysunkach przedstawiono artykulację samogłosek.

Rys. 5. Głoska „i” [4, s. 38].

Rys. 6. Głoska

„y” [

4, s. 39].

‛

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. Głoska

„e”

[4, s. 40].

Rys. 8. Głoska

„ę”

4, s. 40]

Rys. 9. Głoska

„a” [

4, s. 41].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 10. Głoska

„o”

[4, s. 42]

Rys. 11. Głoska

„q”

[4, s. 42]

Rys. 12. Głoska

„u”

[4, s. 43]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Spółgłoski

Spółgłoska jest głoską, której artykulacja polega na kontakcie narządów artykulacyjnych

(od szczeliny do zwarcia) i która bez połączenia z samogłoską nie tworzy sylaby.

Kryteria podziału spółgłosek:

−

udział wiązadeł głosowych w artykulacji,

−

główne miejsce artykulacji,

−

stopień zbliżenia narządów mowy.

Ze względu na udział wiązadeł głosowych spółgłoski dzielimy na:

−

dźwięczne np. b, d, g,

−

bezdźwięczne np. p, t, k

Ze względu na miejsce artykulacji spółgłoski dzielimy na:

−

dwuwargowe: b, p, m, b, p, m,

−

wargowo-zębowe: w, f, v, f’,

−

przedniojęzykowo-zębowe: t, d, s, z, c, (dz), u, ł,

−

Przedniojęzykowo-dziąsłowe: r, l, cz, dź, sz, ż (rz)

−

środkowojęzykowe ś, ć, dź, u,

−

tylnojęzykowe: k, g, x (ch), k, g, x

Ze względu na stopień zbliżenia narządów mamy na:

−

zwarte: b, t, k, g,

−

szczelinowe: s, f, ch, z, h,

−

zwarto-szczelinowe: m, n, r, l, ł,

−

półtwarde: m, n, r, l, ł.

Tabela 3. Podział spółgłosek polskich [17].

Miejsce artykulacji

Wargowe

Przedniojęzykowe

Dwuwarg.

Warg.-zęb.

Zębowe

Dziąsłowe

Środkowo
-językowe

Tylno-

-językowe

tw.

zmięk.

tw.

zmięk.

tw.

mięk.

tw.

mięk.

tw.

mięk.

Dźwięczne

[d]

′

Zwarte

Bezdźwięczne

[t]

′

Dźwięczne

(ż)

(j)

(h)

γ′

(h)

Szczelinowe

Bezdźwięczne

(sz)

(ch)

′

(ch)

Dźwięczne

(dz)

(dż)

з΄

(dź)

Zwarto-

-szczelinowe

Bezdźwięczne

(cz)

z otw.
nosowym

[n]

[

]

[

η′

]

że

zą

ło

z otw.
ustnym

Dźwięczne

l
r

l`
r`

Ze względu na sposób wymawiania spółgłosek uwzględnia się następujące cechy:

−

bierne lub czynne zachowanie wiązadeł głosowych,

−

położenie podniebienia miękkiego,

−

stopień zbliżenia narządów mowy,

−

miejsce artykulacji, położenie środkowej części języka.

′

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opis artykulacji spółgłosek
1)

Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne

Spółgłoski dźwięczne np. b, d, z powstają przy zsuniętych wiązadłach głosowych,
a powietrze, które przeciska się pomiędzy nimi wprawia je w ruch drgający, który powoduje
efekt akustyczny; bezdźwięcznie np. p, t, s, dla których charakterystyczny jest szmer powstają
w ten sposób, że powietrze swobodnie przepływa przez głośnię, a wiązadła głosowe znajdują
się w pozycji biernej. Spółgłoski bezdźwięczne wymawiane są z większą siłą, np. zwarcie
warg przy wymawianie „p” jest silniejsze niż przy wymawianiu „b”.
2)

W zależności od położenia podniebienia miękkiego dzielimy spółgłoski na ustne

i nosowe, np. m, n. Spółgłoski te powstają przy udziale drgań wiązadeł głosowych. Powietrze
wydobywające się z płuc przez krtań przedostaje się do jamy nosowej dzięki opuszczonemu
wraz z języczkiem podniebieniu miękkiemu.
3)

W zależności od stopnia zbliżenia narządów mowy samogłoski dzielimy na zwarte,

szczelinowe, zwartoszczelinowe oraz półtwarde. Ich artykulacja została opisana przy
omawianiu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
4)

W zależności od miejsca artykulacji dzielimy spółgłoski na dwuwargowe, wargowo-

-zębowe, przedniojęzykowo-zębowe, przedniojęzykowo-dziąsłowe, środkowojęzykowe,
tylnojęzykowe.
Artykulacja spółgłosek dwuwargowych powstaje w ten sposób, że powietrze, które
przedostaje się przez otwartą głośnię, podniebienie miękkie wraz z języczkiem wzniesionym
ku górze, który zamyka przejście do jamy ustnej i napotyka dopiero przeszkodę przy wargach,
które silnie się zwierają ze sobą. Rozwarciu warg towarzyszy efekt akustyczny właściwy dla
tej głoski.
Natomiast spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe powstają bez udziału wiązadeł głosowych
i bez udziału jamy nosowej, do której przejście jest zamknięte przez podniebienie miękkie.
Język jest zwarty z zębami górnej szczęki i spółgłoskę słyszymy wówczas, gdy język oderwie
się od zębów i powietrze zostanie wypchnięte. Ciekawy jest mechanizm powstawania
spółgłoski „s”, powstaje ona dzięki przeciskaniu się powietrza przez szczelinę utworzoną
pomiędzy zębami a wzniesioną ku nim przednią częścią języka.
Artykulacja spółgłoski „c” choć ma podobny mechanizm powstawania jak głoska „s” to
jednak różni się tym, że składa się z dwu kolejnych momentów, szybko po sobie
następujących: zwarcia i szczeliny.
Spółgłoski przedniojęzykowodziąsłowe powstają dzięki szczelinie utworzonej miedzy
przednią częścią języka a dziąsłami np. głoski „sz”, „ż”, „cz”, natomiast głoska „l” ma
dodatkowy element – jednoczesne otwarcie po bokach jamy ustnej, a głoska „r” wymawiana
jest przy czynnym współudziale wiązadeł głosowych. Czubek języka drga uderzając o dziąsła
i przy artykulacji tej głoski następują na przemian krótkotrwałe zwarcia i rozwarcia.
5)

W zależności od położenia środkowej części języka mamy tzw. spółgłoski palatalne –

zmiękczone, ponieważ środek języka wznosi się ku podniebieniu twardemu (po łac. palatum).
Ten sam mechanizm powstawania ma większość spółgłosek miękkich ma ten sam mechanizm
powstawania oczywiście z pewnymi modyfikacjami jak przy spółgłoskach półotwartych np.
„ń” czy „j”, niesylabicznej odmiany samogłoski i.
W języku polskim istnieją jeszcze dwie „i” i „u”, różnią się one od samogłosek czasem
trwania, są to głoski pośrednie między samogłoskami a spółgłoskami i nie są zgłoskotwórcze
tj. nie tworzą sylaby. Głoski te występują w takich wyrazach jak auto, aula, ja, jestem (wym.
auto, aula, ia, iestem).

ˆ ˆ ˆ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Doskonalenie wymowy polega przede wszystkim na różnego rodzaju ćwiczeniach

oddechowych i głosowych.

Ćwiczenia dykcji mają na celu osiągnięcie:

wyrazistej wymowy samogłosek i spółgłosek,

odpowiedniego tempa mowy.
Wyrazistość i dokładność artykulacji zależą w dużym stopniu od sprawności mięśni

narządów mowy oraz od odpowiedniego tempa mowy. Gimnastyka dolnej szczęki, warg,
języka doskonali sprawność mięśni, od których zależą ruchy narządów mowy.

Przykłady ćwiczeń, które należy powtarzać około 5 razy.

Ćwiczenie języka:
1.

Wysunięty język przesuwać poziomo z jednej strony w drugą.

Wysunąć język, skierowany możliwie jak najbardziej w prawą stronę, a następnie
przesuwać go w linii poziomej w stronę przeciwną, starając się aby – podczas zmiany
położenia – był jak najdalej wysunięty na zewnątrz.

Przesuwać wysunięty język wokół szeroko otwartych ust, tzn. Oblizywać dolną wargę
i górną.

Oblizywać wargi podczas coraz szerszego ich otwierania.

Wysuwać język w linii prostej jak najdalej na zewnątrz, utrzymując go w płaszczyźnie
poziomej.

Wysuwać język jak najdalej z ust i chować go jak najgłębiej do jamy ustnej.

Przesuwać język po zewnętrznych powierzchniach górnych i dolnych zębów.

Opuścić dolna szczękę i położyć swobodnie bezwładny język na dolnej wardze, ale
spłaszczony i rozszerzony tak, aby boki jego dotykały kącików warg.

Wysuwać język do przodu w płaszczyźnie poziomej i cofać go do poprzedniej pozycji
bezwładnej.

10.

Dotykać czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej
dolnej szczęce.

Ćwiczenie warg:
1.

Ściągnąć usta, jak przy samogłosce u, a następnie spłaszczyć cofając kąciki, jak przy
artykulacji i, powtórzyć te ruchy kilkakrotnie.

Cofnąć kąciki ust a następnie otwierać i zamykać usta.,

Wciągać powietrze ustami ściągniętymi.,

Cmokać.

Zagwizdać parę razy na jednym tonie.

Zamknąć usta i przesunąć je w lewa, a potem w prawą stronę.

Utrzymać między ustami ołówek.

Wprawić usta w drganie (parskanie).

Ssać wargę górną, a potem dolną.

10.

Nabrać powietrza pod wargę górną, potem pod dolną.

Ćwiczenia ruchów dolnej wargi:
1.

Opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki.

Opuszczenie i unoszenie dolnej szczęki, ale opuszczenie wykonuje się w dwóch fazach:
umiarkowane opuszczenie, a następnie maksymalne – i uniesienie.

Przesuwanie dolnej szczeki w lewą stronę, a następnie w prawą.

Wysuwanie dolnej szczeki do przodu i cofanie – wargi pozostają rozchylone.

Wykonywanie ruchów żucia; uczestniczą nich: dolna szczeka, wargi i policzki.

Chwytanie dolnymi zębami górnej wargi.

Podsuwanie dolnej wargi pod górne żeby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek należy wykonywać przed lustrem, ich

artykulacja powinna być staranna a nawet przesadna w początkowej fazie, np. w znanym na
pamięć fragmencie wiersza wymawiać samogłoski przed lustrem bardzo dokładnie lub
przeczytać fragment prozy, wymawiając starannie samogłoski.

Ćwiczenia wyrazistej artykulacji spółgłosek

Wyrazistą artykulację samogłosek można uzyskać poprzez ćwiczenia mówienia szeptem.

Spółgłoski wymawiane szeptem będą dobrze słyszane wtedy, gdy je wyartykułuje się bardzo
wyraźnie i energicznie, tzn. z dużym napięciem mięśni. Szept powinien być donośny, by był
słyszany z dużej odległości, np. przeczytać fragment tekstu szeptem, zwracając uwagę na
energiczną i dokładną artykulację spółgłosek lub przećwiczyć dokładna artykulację
spółgłosek wygłaszając krótkie opowiadanie.

Tempo mowy

Zbyt szybkie tempo mowy zmniejsza wyrazistość artykulacji. Dokładna artykulacja

powoduje zwolnienie tempa mowy, ponieważ narządy mowy muszą mieć czas na przyjęcie
danej pozycji i przejecie do następnej. Przy zbyt szybkim tempie ruchy artykulacyjne
wykonywane są z mniejszą dokładnością. Niekiedy niewyraźne wypowiedzenie jednej tylko
sylaby w wyrazie może uniemożliwić zrozumienie treści zdania. Niewyraźne wymawianie
końcówek elementów wyrazów utrudnia odbiór tekstu. W wymowie powolnej znacznie
rzadziej zachodzą upodobnienia i uproszczenia grup spółgłoskowych.

Tempo mowy jest indywidualna cechą mówiącego, ale powinno być dostosowane do

pomieszczenia, w którym się mówi i do możliwości percepcyjnych odbiorcy.
Ćwiczenia:

Zachować wolne tempo mowy, wyraźną artykulację samogłosek i spółgłosek oraz

odpowiednie frazowanie:
1.

czytając tekst wiersza,

czytając tekst pisany prozą,

streszczając fragment jakiegoś tekstu.
Zbyt szybkie tempo mowy można zlikwidować mówiąc w takt metronu.
Wymienione ćwiczenia mają na celu wyrobienie sprawności i precyzji przede wszystkim

ruchów artykulacyjnych, ponieważ do najczęstszych wad czytania, mówienia czy recytacji
należą: zbyt szybkie tempo, niewyraźne wymawianie wyrazów.
Ćwiczenia głosowe

Ćwiczenia głosowe prowadzi się po przerobieniu ćwiczeń oddechowych. Będzie o nich

mowa w ostatnim rozdziale poradnika.
Celem ćwiczeń głosowych jest:
–

ustalenie wysokości głosu, właściwej dla danej osoby,

–

wyrobienie miękkiego ataku (nastawienie głosu),

–

ustawienie głosu, czyli wyrobienie umiejętności kierowania głosu „na maskę”,

–

wyrobienie umiejętności modulowania wysokości głosu.
Ćwiczenia na ustalenie wysokości głosu polegają na tym, że poleca się czytanie tekstu

z różną wysokością głosu i po ustaleniu z jaką wysokością ćwiczący mówi z najmniejszym
wysiłkiem, wskazuje się, że jest ona dla niego właściwa.

Ćwiczenia, które maja na celu nastawienie głosu rozpoczyna się od wymawiania

samogłoski „a” na jednym wydechu, ale z przerwami:
a)

z twardym nastawieniem, gdy zbliżenie wiązadeł głosowych następuje przed początkiem
wydechu i powietrze natrafiając na zwarte wiązadła rozwiera je gwałtownie, wywołując
szmer (zwarcie krtani),

atak miękki, wiązadła głosowe zaczynają drgać jednocześnie zbliżając się do siebie, tzn.
wcześniej niż nastąpi ich zwarcie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

atak przydechowy, gdy powietrze wydechowe zaczyna się wydostawać przez szczelinę
i dopiero potem wiązadła głosowe zaczynają drgać. Początek fonacji poprzedzony jest
szmerem.
W wymowie polskiej za prawidłowy uważa się atak miękki, nie poprzedzony szmerem

przydechu, czy też nagłego rozwarcia wiązadeł głosowych.

Wyrabianie nawyku kierowania głosem „na maskę” polega na kierowaniu głosu na

sklepienie podniebienia twardego, w celu uzyskania maksymalnego rezonansu.

Umiejętność kierowania głosu „na maskę” można doskonali wykonując ćwiczenia, np.:

ciche mruczenie przez nos,

łączenie samogłosek ze spółgłoską m,

łączenie samogłosek ze spółgłoską n,

wymawianie długo samogłoski a (następnie: u, e, y, i).
Wyrabianie umiejętności modelowania siły głosu polega na silnym akcentowaniu

wyrazów, które chcemy wyróżnić.

Stopnie siły głosu mogą być różne od szeptu poprzez półgłos, głos pełny do krzyku.
Siła głosu zależy od prawidłowego oddychania oraz prawidłowej fonacji.
Ćwiczenia wyrabiające umiejętności modulowania głosu:

Wymawiać jak najdłużej samogłoskę a, nie zmieniając natężenia głosu. Ćwiczenie
powtórzyć 3 razy.

W ten sposób przećwiczyć pozostałe samogłoski ustne: o, u, e, y, i.,

Na jednym wydechu, z tą samą siłą, wymawiać trzy samogłoski: aou, eyi, następnie
cztery, potem pięć i w końcu wszystkie: aoueyi.

Wymówić krótkie zdanie szeptem, półgłosem, głosem pełnym, krzycząc.

Wymawiać szeptem zdanie „o szyby deszcz dzwoni: zwiększając stopniowo siłę głosu.

Fragment tekstu czytać półgłosem, a następnie głosem pełnym.

We fragmencie tekstu podkreślić najważniejsze wyrazy i odczytać tekst, wyróżniając siłę
głosu wyrazy podkreślone.

Wyrabianie umiejętności modulowania wysokości głosu

Za pomocą wysokości głosu wyrażamy nasze uczucia, jest to więc ważny środek

ekspresji.

Ćwiczenia wyrabiające tę umiejętność są następujące:

Należy wymawiać jak najdłużej samogłoskę a, nie zmieniając wysokości głosu.
Ćwiczenie powtórzyć 3 razy.

W ten sam sposób przećwiczyć pozostałe samogłoski ustne: o, u, e, y, i.

Na jednym wydechu, na tym samym tonie, tzn. Z tą samą wysokością wymawiać trzy
samogłoski: aou, eyi, następnie cztery, potem pięć i w końcu wszystkie: aoueyi.

Wymówić połączenia samogłosek au z różną intonacją: wyrażającą pytanie, twierdzenie,
zdziwienie, gniew, zachwyt.

Zdanie „tadeusz wyjechał wczoraj do kanady” wymówić jako twierdzenie, pytanie,
przeczenie, wątpliwość, drwinę i w końcu z gniewem.

Słuchając fragmentu tekstu określić, w których miejscach występuje kadencja lub
antykadencja (intonacja opadająca lub wznoszącą się).

Przeczytać fragment wiersza, a następnie prozy, zwracając uwagę na intonację (rosnącą
i opadającą).
Technika wymowy jest bardzo ważna, jest jednym ze składników nauki o wygłaszaniu

utworów literackich w sposób artystyczny, a także o prawidłowym mówieniu w życiu
codziennym, tzn. starannie, z wyraźną artykulacją, odpowiednimi akcentami wyrazowymi
i zdaniowymi, właściwą intonacją, poprawnie sugestywnie i bez męczenia się.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak powstaje głoska?

Jak dzielimy głoski?

Jakie są różnice między samogłoskami a spółgłoskami?

Według jakich kryteriów dzielimy samogłoski?

Jakie są kryteria podziału spółgłosek?

Jaki jest mechanizm powstawania spółgłosek i samogłosek?

Dlaczego spółgłoski sz, ż, cz nazwane zostały przedniojęzykowo-dziąsłowymi?

Na czym polega doskonalenie wymowy?

4.4.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odpowiedz na pytanie: czy wiedza o mechanizmie powstawania głosek może mieć

zastosowanie w Twojej pracy zawodowej?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie przeczytać materiał nauczania,

opisać mechanizm powstawania głosek,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie,

skonsultować swoją odpowiedź z nauczycielem zawodu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 2

Na podstawie rentgenogramu i palatogramu określ dokładnie miejsce artykulacji i stopień

zbliżenia narządów mowy wybranych głosek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać kilka spółgłosek i samogłosek,

wskazać na palatogramach i rentgenogramach miejsce artykulacji wybranych głosek,

opisać miejsce artykulacji wybranych głosek,

opisać stopień zbliżenia narządów mowy,

zaprezentować ćwiczenie i dokonać ewentualnej korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

palatogramy i rentgenogramy,

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wymawiaj szeptem kilkakrotnie w tempie 1:2:4 następujące wyrazy: szczapa, szczaw,

szczebel, szczecina, szczygieł, szczypce, Szczebrzeszyn, chrząszcz, chrabąszcz, świerszcz,
francuszczyzna, główszczyzna, oszczerstwo, oszczypek, parafiańszczyzna, swojszczyzna,
tatarszczyzna, dżdżystą, różdżka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymawiać kilkakrotnie poszczególne wyrazy szeptem,

nagrać swój sposób wymawiania,

odtworzyć nagraną wymowę, dokonać korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

prosty system do nagrywania

−

komputer.

Ćwiczenie 4

Dokonaj wyboru wyrazów (około 30), w których występuje nagromadzenie spółgłosek

np. przymknięcie, rozdrażnienie, trznadel itp. wymawiaj je kilkakrotnie głośno i wyraźnie, aż
artykulacja głosek będzie poprawna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru wyrazów (30),

wypisać je,

wymawiać głośno, artykułując głoski,

nagrać swoją wymową,

odtworzyć nagraną wymowę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

słowniki: Słownik języka polskiego pod redakcją St. Skorupki, Słownik poprawnej
polszczyzny pod redakcją St. Szobera lub Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod
redakcją A. Markowskiego.

−

arkusz ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać artykulację samogłosek?

opisać artykulację spółgłosek?

przedstawić różnice artykulacyjne spółgłosek i samogłosek?

wskazać kryteria podziału samogłosek

dokonać podziału spółgłosek?

scharakteryzować mechanizm doskonalenia mowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Zgłoski i grupy zgłosek

4.5.1.

Materiał nauczania

Wszystkie wyrazy naszej mowy rozkładają się na zgłoski, czyli sylaby. Jest to odcinek

głośnej artykulacji, którego ośrodkiem jest samogłoska. Sylaby mogą stanowić wyraz lub
część wyrazu, np. dom (jedna sylaba stanowi wyraz) lub na – u – czy – ciel (gdzie występuje
kilka sylab). Tak więc samogłoski są głoskami zgłoskotwórczymi (tworzą sylaby). Natomiast
spółgłoski, o czym była już mowa w poprzednim materiale, na ogół są niezgłoskotwórcze,
ponieważ występują w sylabie tylko w połączeniach z samogłoskami.

Sylaby wchodzą więc w skład wyrazu, który jest nadrzędną jednostką znaczeniową.
W czasie wymawiania wyrazu wyróżniamy trzy momenty:

−

nagłos, artykulacja pierwszej głoski,

−

śródgłos, dźwięki artykułowane pomiędzy, nagłosem oraz momentem końcowym,

−

wygłos, artykulacja ostatniej głoski,

np.

z - żółk - ł

nagłos

śródgłos

wygłos

Spółgłoski w odróżnieniu od samogłosek nie są dźwiękami izolowanymi. Dlatego uważa

się, za samodzielną spółgłoskę pod względem artykulacyjnym taką spółgłoskę, która może
występować w połączeniu z przynajmniej jedną samogłoską.

Samogłoski samodzielne pod względem artykulacyjnym dzielimy na dwie zasadnicze

grupy:
d)

należą do niej wszystkie spółgłoski twarde (z wyjątkiem k, g, l) a więc m, p, b, f, w, t, d,
c, dz, s, z, u, t, r, cz, dź, sz, ż, ch. Mogą one łączyć się z wszystkimi samogłoskami
oprócz samogłoski „i”,

należą do niej wszystkie spółgłoski miękkie, które nie mogą łączyć się z samogłoską „y”.
Są to: m, p, b, f, ẃ, ć, dź, ś, ź.
Spółgłoski t, d, ś, ź mają ograniczoną łączliwość, ponieważ występują jedynie

w nielicznych wyrazach pochodzenia obcego np. tiul, sinus, Zanzibar, dingo.

Spółgłoski ĺ, ŕ, ch występują tylko w połączeniach z „i”, natomiast k, g, w połączeniach

z „i” i „e”.

W języku polskim istnieją również spółgłoski niesamodzielne pod względem

artykulacyjnym, to jest takie, które nie mogą występować w połączeniu z żadną samogłoską,
występują tylko w sąsiedztwie innych spółgłosek. Należą do nich spółgłoski t, d, n dziąsłowe,
wymawiane przy zwarciu przedniej części języka nie jak zwykle z zębami, lecz z dziąsłami.
Taką wymowę słyszymy w wyrazach bank – banki.

Wymowa wariantów spółgłoskowych uwarunkowana jest sąsiedztwem ściśle

określonych spółgłosek. Warianty spółgłoskowe powstają w wyniku procesów fonetycznych,
które nazywamy upodobnieniami.

Proces upodobnień będzie zrozumiały, kiedy uświadomimy sobie, że w artykulacji każdej

głoski wyróżniamy trzy najważniejsze momenty:
1)

przygotowanie narządów mowy do artykulacji, czyli następ (lub nastawa),

trwanie narządów mowy w pozycji charakterystycznej dla danej głoski, jest to moment
główny, czyli szczyt (lub postawa),

powrót narządów mowy do położenia obojętnego, czyli zestęp (lub odstawa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oto przebieg tego procesu na przykładzie głoski „b”. Nastawą (następem) głoski jest

moment zbliżenia warg ku sobie, postawą (szczytem) całkowite zwarcie warg, odstawa
(zestęp) to szybkie rozwarcie, gwałtowny wydech nagromadzonego powietrza w jamie ustnej
podczas zwarcia.

Te trzy najważniejsze momenty artykulacji wyjaśniają mechanizm powstawania

upodobnień, czyli zjawiska zbyt wczesnego przygotowania narządów mowy podczas
wymawiania jakiej głoski do wymówienia głoski następnej, jak i przedłużenia trwania pozycji
narządów mowy właściwej głosce poprzedniej, na okres artykulacji głosce następnej, np.
w wyrazie trawka fon. trafka okazuje się, że kiedy spółgłoska dźwięczna „w” (fon. v) znalazła
się w sąsiedztwie fonetycznym spółgłoski bezdźwięcznej „k” nastąpiło wcześniejsze
rozsunięcie wiązadeł głosowych (zamiast przy artykulacji „k” już przy artykulacji „w”)
i doszło do upodobnienia głosek, a więc nastąpiła zmiana artykulacji.

Ze względu na zbyt wczesne wykonanie ruchu artykulacyjnego lub na skutek

przedłużenia czasu artykulacji upodobnienia dzielimy na:

−

wsteczne (trafka),

−

postępowe (pšaśny)

Upodobnienia klasyfikujemy na tych samych zasadach głoski, mamy więc następujące

upodobnienia:

−

pod względem dźwięczności,

−

pod względem miejsca artykulacji,

−

pod względem zbliżenia narządów mowy,

Upodobnienie pod względem dźwięczności to najczęstszy typ upodobnień i występuje

wówczas, kiedy w bezpośrednim sąsiedztwie występują spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne
lub na końcu wyrazu.

Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji, powstaje wówczas, gdy któryś

z ruchomych narządów jamy ustnej wykona ruch artykulacyjny właściwy jakiejś głosce za
wcześnie, np. w wyrazie „bank”, głoska „n” wymawiana jest jak głoska półotwarta
z otwarciem nosowym. Następuje więc zmiana miejsca artykulacji spowodowana
sąsiedztwem fonetycznym spółgłoski następnej.

Upodobnienie pod względem zbliżenia narządów mowy polega na uszczelnieniu głoski

zwartej lub półotwartej na skutek sąsiedztwa następnej spółgłoski szczelinowej z otwarciem
nosowym, którą w takich wyrazach jak pański (fonet. paísk’i), tramwaj, gdzie zamiast
połączenia „am” słyszymy samogłoskę „a” nosowe (fon. trąvai) lub w wyrazie sens (fon. sęs).

Ze względu na czas powstania upodobnień dzielimy je na:

−

żywe,

−

martwe lub historyczne.

Upodobnienia żywe to takie, które zachodzą lub nie w mowie współczesnej, w zależności

od indywidualnych przyzwyczajeń, tempa mowy, staranności wymowy.

Upodobnienia martwe to takie, które zaszły dawno temu i są faktem historycznym, np.

„rz”, które jest dźwięczne, czego dowodzi pisownia tej głoski w takich wyrazach jak
„przyjść”, czy „b” dźwięcznego w wyrazie „żabka”.

Ze względu na to, czy upodobnienia zachodzą wewnątrz wyrazu, czy pomiędzy dwoma

wyrazami dzielimy je na:

−

wewnątrzwyrazowe,

−

międzywyrazowe.

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe mogą być:

−

wsteczne, np. łódka (fon. łutka),

−

postępowe, np. przykry (fon. pšykry).

Upodobnienia międzywyrazowe są zawsze wsteczne np. bierz przykład (fon. beš pšykłat)

i zawsze żywe. Zachodzą one względem miejsca artykulacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na to, czy przy upodobnieniu głoska zachowuje swoją odrębność, czy też

zlewa się w jedną całość z głoską następną dzielimy upodobnienia na:

−

częściowe, np. w wyrazie ścieżka (fon. sceška),

−

całkowite, np. już zimno (fon. iuzimno).
Upodobnienie częściowe, to takie upodobnienie, kiedy głoski upodobniają się pod

względem dźwięczności, ale różnią się pod względem miejsca artykulacji.

Upodobnienie całkowite występuje wówczas, kiedy głoski upodabniają się pod

względem miejsca artykulacji i stopnia zbliżenia narządów mowy.

Upodobnieniami są również następujące zjawiska:

−

ubezdźwięcznienie spółgłosek półotwartych,

−

uproszczenie grup spółgłoskowych,

−

tak zwane rozsunięcie artykulacyjne.
Ubezdźwięcznienie spółgłosek półotwartych (r, l, ł, u) powstaje wówczas, gdy

sąsiedztwo fonetyczne może spowodować zmiany w artykulacji spółgłosek półotwartych.
Chociaż noszą one nazwę sonornych tj. takich, które nie mają, odpowiedników
bezdźwięcznych (a ma je większość spółgłosek) może się zdarzyć, że utracą dźwięczność jeśli
po obu stronach znajdą się spółgłoski bezdźwięczne, np. krtań, płci (fon. kķtań, płci) lub po
spółgłosce bezdźwięcznej na końcu wyrazu: wiatr, pism (fon. vatķ, p+ism).

Uproszczenie grup spółgłoskowych powstaje wówczas, gdy następuje zjawisko

osłabienia artykulacji jednej z głosek, występuje ono wówczas, kiedy mówimy szybko, co
prowadzi do redukcji głoski a nawet do jej zaniku. I tak w wyrazie sześćset rzadko słyszymy
wyraźną wymowę grupy spółgłosek „śćs”, częściej słychać šeśset a nawet šeiset. Taka
wymowa charakterystyczna jest przy wymawianiu nazwisk zakończonych na „-wski”, nie
wymawiamy spółgłoski „w”, np. Dmowski (fon. dmosk+i), Dombrowski (fon. dombrosk+i),
podobnie jest w przymiotnikach zakończonych na „-wski”, krakowski (fon. krakosk+i).

Zamiast „garnka” mówimy garka, zamiast „pomyślny” mówimy pomyśny.
Tak więc między pisownią a wymową zachodzą liczne rozbieżności, jedne mają

uzasadnienie historyczne, inne dają się wytłumaczyć współczesnymi tendencjami
artykulacyjnymi.

Rozsunięcie artykulacyjne jest charakterystyczne dla głoski „n” polega ono na tym, że

pod wpływem sąsiedztwa spółgłoski zwarto-szczelinowej, na skutek rozsunięcia
artykulacyjnego najpierw środek języka zbliża się do podniebienia, tworząc unosowioną
szczelinę, a potem przód języka wykonuje zwarcie z zębami lub dziąsłami. Wyrazy: słońce,
bez końca wymawiane bywają jak słoince, bes końca.

Sposób wymawiania głosek jest sprawą indywidualną a przyczyny mogą być różnorodne,

np. różnice w budowie narządów mowy, indywidualne nawyki czy wpływ środowiska.

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest sylaba?

Co jest nadrzędną jednostką znaczeniową sylaba czy wyraz?

Jak powstają zgłoski?

Które samogłoski są samodzielne pod względem artykulacyjnym?

Jak powstają upodobnienia?

Jakie są rodzaje upodobnień?

Na czym polega uproszczenie grup spółgłoskowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z podanego tekstu wypisz upodobnienia wewnątrzwyrazowe.
„Zajazd przed domem, posypany żwirem i ocieniony wzdłuż żelaznego parkanu kilkoma

klonami, przechodził w bok od bramy w niewielki ogródek, ręka gospodarza dbała widocznie
ostatnio tylko o to, by nie dać zarosnąć ścieżkom między grządkami. Mur z obu stron zajazdu
znikł już całkowicie pod zbyt rozkrzewionym pokrowcem bluszczu i dzikiego wina. Tylne,
zawsze ciemne pokoje wychodziły wprost na pochyłość zarośniętą na pół zwiędłymi
krzakami jeżyn i spalonymi przez słońce chaszczami” G. Herlin Grudziński „Wieża”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie tekst,

zapisać fonetycznie tekst,

wypisać wyrazy, w których zachodzą upodobnienia,

określić rodzaj upodobnień,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

system znaków pisowni fonetycznej,

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz do ćwiczeń.

Ćwiczenie 2

Z podanego tekstu wypisz połączenia wyrazów, między którymi wystąpiły upodobnienia

międzywyrazowe.

„Judym szedł prędko, mrucząc coś do siebie. Mury o kolorze zasuszonego grynszpanu

albo jakiejś zrudziałej czerwoności, niby pstre, ubłocone gałgany, nasunęły mu się przed
oczy. Ciepła... Chodniki były jak niegdyś zdruzgotane, bruk pełen wędołów. Nie było tu już
ani jednego przechodnia w cylindrze rzadko trafiała się dama w kapeluszu. Ogół idących
podobny był do murów tej ulicy. Szli ludzie w ubraniach do pracy fizycznej, najczęściej bez
kołnierzyków. Przejeżdżająca dorożka zwracała uwagę wszystkich” St. śeromski „”Ludzie
bezdomni”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie tekst,

wypisać upodobnienia międzywyrazowe,

wpisać do tabeli znalezione upodobnienia międzywyrazowe,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Upodobnienia pod względem
dźwięczności

Upodobnienia pod względem
miejsca artykulacji

Upodobnienia pod względem
zbliżenia narządów mowy

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 3

Wskaż w podanym niżej tekście wyrazy, w których nastąpiło uproszczenie grup

spółgłoskowych.

„Wszedłszy do gabinetu doktór Węglichowski zmierzył badawczym spojrzeniem (...)

wszystkie sprzęty, usiadł na podanym krześle z dala od stolika, strzepnął jakąś prószynkę
z klapy surduta, zmrużył powieki i wlepił w Judyma swe mądre oczy....

Był to człowiek lat pięćdziesięciu kilku, niski, bodaj za mały, chudy kościsty. Należał do

rasy jędrnych, zdrowych, zwinnych staruszków, którzy prawie nie zmieniają się w ciągu
piętnastu, dwudziestu lat od czasu, gdy posiwieli” St. śeromski „Ludzie bezdomni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie tekst,

ponownie przeczytać go głośno,

wypisać wyrazy, w których występują uproszczenia grup spółgłoskowych,

zapisać je fonetycznie,

podać przyczynę uproszczeń,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania

−

tabela systemu znaków pisowni fonetycznej.

Ćwiczenie 4

W podanych wyrazach określ upodobnienia oraz uproszczenia grup spółgłoskowych.
Austriak,

barszcz,

bezdźwięczny,

bezwstyd,

brzdęk,

marszczyć,

mordka,

możnowładztwo, myślistwo, nadjeżdżać, najeźdźca, obsmażyć, odświętny, opatrzność,
parafiańszczyzna, pierwszyzna, podstarzały, przeciwstawić, Pszczyna, randka, rozkrzewić,
rozkwit, roztropny, roztwór, sąsiedztwo, sprzątaczka, sprzeczka, strzał, stwarzać trwać,
trwoga,

ujeżdżać,

uszczknąć,

wietrzny,

wszczynać,

zajeżdżać,

zmarszczka,

zmartwychwstanie.

Zanim przystąpisz do wykonania poleceń, nagraj sposób wymawiania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

nagrać zestaw wyrazów,

zapisać fonetycznie podane wyrazy,

podkreślić upodobnienia i określić ich rodzaj,

podkreślić uproszczenia grup spółgłoskowych,

sporządzić tabelę z upodobnieniami,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

tabela systemu znaków pisowni fonetycznej.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie sylaby?

zdefiniować pojęcie zgłoski?

scharakteryzować proces upodobnień?

objaśnić proces uproszczenia grup spółgłoskowych?

wskazać nadrzędną jednostkę znaczeniową: sylaba czy zgłoska?

scharakteryzować rodzaje upodobnień?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.

Składnia i styl. Rytm i rym

4.6.1.

Materiał nauczania

Składnia to jeden z działów gramatyki, który zajmuje się badaniem wypowiedzeń, czyli

jednostek porozumienia społecznego. Zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi teorii
wypowiedzeń takimi, jak:

−

funkcja,

−

typy,

−

podziałem na elementy składowe,

−

dobór i układ elementów wypowiedzi,

−

wzajemnymi stosunkami poszczególnych elementów,

−

środkami, za pomocą których wyrażane są stosunki między elementami wypowiedzeń.
Wypowiedzenie składa się z wyrazów, które są jego najmniejszą cząstką i aby miało

wartość, było zrozumiałe, musi spełniać postulat sensowności, a więc wyrazy muszą być ze
sobą powiązane logicznie. „Wypowiedzeniem nazywamy wyraz lub grupę wyrazów,
zawierających pewną myśl i połączonych według obowiązujących w gramatyce zasad”
[4, s. 175]

Wypowiedzenia dzielimy według następujących kryteriów:

ze względu na obecność czasownika w zdaniu lub jego brak na:

−

zdania (np. słucham radia),

−

równoważniki zdań (np. kto tam?).

ze względu na cel wypowiedzi (zarówno zdania jak i równoważniki zdań, na:

−

oznajmujące (np. Maciej usiadł przed domem),

−

pytające (np. Dlaczego Maciej usiadł przed domem?)

−

rozkazujące (np. Niech Maciej siada!).

ze względu na istnienie jednego lub kilku czasowników w wypowiedzeniu:

−

wypowiedzenie pojedyncze (np. Zbliża się koniec roku szkolnego),

−

wypowiedzenia złożone (np. Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy).

W zdaniu rozróżniamy główne i drugorzędne części zdania. Główne części zdania to

podmiot i orzeczenie, drugorzędne – dopełnienia, przydawki, okoliczniki.

Układ wyrazów w zdaniu w języku polskim jest swobodny, chociaż niezupełnie

dowolny. Zazwyczaj jest to prosty schemat: po podmiocie lub grupie podmiotu występuje
orzeczenie lub grupa orzeczenia, np. w zdaniu „Promień słońca zajrzał przez wysokie okno”,
wyróżniamy grupę podmiotu „promień słońca” i grupę orzeczenia „zajrzał przez wysokie
okno”.

W grupie podmiotu w przytoczonym zdaniu mamy podmiot + przydawka; w grupie

orzeczenia – orzeczenie + dopełnienie.

W skład grupy podmiotu wchodzą więc podmiot i wyrazy określające czyli przydawki

i dopełnienia, a zasada jest następująca:

−

przydawka przymiotna może występować przed lub po wyrazie określonym, np.
„drewniany most”, „wieża kościelna”,

−

dopełnienie występuje zwykle po wyrazie określonym, np. „Stuk podobny do pioruna”.
Układ grupy orzeczenia, w skład której wchodzą przydawki, dopełnienie i okoliczniki

jest taki sam jak w grupie podmiotu. Okoliczniki występują przed wyrazami określonymi,
np. ”Ruszono w pole” a przydawka okolicznikowa występuję zwykle po orzeczeniu, np. „Lud
wybiegł z miasta strwożony, ciekawy”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ten układ może niekiedy ulec zakłóceniu, a ich przyczyną mogą być względy rytmiczne

tak charakterystyczne dla poezji lub występując w toku rozmowy, gdzie naturalny szyk
wyrazów w zdaniu może zostać przestawiony. Obowiązują jednak zasady:

−

enklityczne (nie akcentowane) formy zaimków, takie jak: mi, mię, ci, cię, się, go, mu,
ich, nigdy nie mogą występować na początku zdania ani na jego końcu, np. „Mi Cię żal”
zamiast „śal mi Cię” lub „On powiedział prawdę mi” zamiast „Powiedział mi prawdę”,

−

partykuły „-li” i „-że” mogą występować jedynie w pierwszym wyrazie w zdaniu (np.
„Znaszli ten kraj”, „Dajże mi spokój”),

−

z dwóch występujących obok siebie zaimków enklitycznych forma celownika występuje
na pierwszym miejscu (np. „Jakże ci się powodzi?”),

−

ściśle określone miejsce mają w zdaniu podrzędnym zaimki względne (który, jaki), które
powinny występować zawsze na początku zdania podrzędnego (np. „Mickiewicz był
poetą, którego twórczość ... „, a nie „twórczość którego?”,

−

stałe miejsce spójników (i, a, że, ale), które zawsze występują na początku zdania
podrzędnego. Wyjątek stanowi spójnik „bowiem”, który występuje na drugim miejscu
(np. Wzmocniono straże, nieprzyjaciel bowiem zbliżał się). Również spójniki
przeciwstawne i wynikowe (zaś, przeciwnie, jednak, więc, przeto, tedy, dlatego) mogą
występować na drugim miejscu (np. Jestem zmęczony, muszę więc odpocząć).
Swoboda jaka cechuje układ wyrazów w zdaniu pojedynczym, jest również

charakterystyczna dla układu zdań w zdaniu złożonym. I tak w zdaniu współrzędnie
złożonym układ zdań zależy od czynników logicznych, od treści, jakie te zdania zawierają,
natomiast w zdaniu podrzędnie złożonym, zdanie podrzędne może być na pierwszym lub
drugim miejscu a niekiedy w środku zdania nadrzędnego, np. „Ci, którzy przyszli zbyt późno,
nie dostali biletów”. Zdarza się też, że zdanie główne (w zdaniu wielokrotnie złożonym)
przeplata się ze zdaniami pobocznymi, w ten sposób, że między część zdania głównego
wplata się jedno lub więcej zdań pobocznych, np. „Hrabia, chociaż nie wiedział, co to
wszystko znaczy, poglądając w twarz starca, czuł jakieś wzruszenie”.

Szyk wyrazów w zdaniu w polskim języku na ogół jest swobodny, istnieją jednak pewne

zasady układu wyrazów w zdaniu, które usankcjonowane są przez tradycję, była o tym mowa
na początku rozdziału.

Możliwe jest jednak odstępstwo od naturalnego szyku wyrazów, nazywamy je szykiem

przestawnym, który polega na:

−

przestawieniu dwu sąsiadujących ze sobą składników zespołu, np. umieszczeniu
przydawki przymiotnej po określonym rzeczowniku, np. „Wieczornych snów mary,
powiewne dziewicze. Na próżno czekały na słońca oblicze” L. Staff.

−

zmianie naturalnego porządku członów zdania, np. wysunięciu orzeczenia przed podmiot
lub dopełnienia przed orzeczenie, np. „Są w ojczyźnie rachunki krzywd” W. Broniewski.

−

Rozbiciu dwóch składników zespołu syntaktycznego (składniowego) przez składnik
innego zespołu lub składnik dodatkowy, np. „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”
A. Mickiewicz.
Z przytoczonych przykładów wynikałoby, że szyk przestawny jest charakterystyczny

tylko dla poezji, jednak występuje on w różnych rodzajach wypowiedzi – mowie potocznej,
przemówieniach, rzadziej w prozie naukowej. Podyktowane jest to względami logicznymi,
potrzebą położenia akcentu na jakiś wyraz. Szczególnie często szyk przestawny występuje
w utworach literackich i określa się go mianem inwersji i pełni różnorodne funkcje
stylistyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Składnia a stylistyka

Polska składnia charakteryzuje się wielką różnorodnością środków wyrażania myśli

i uczuć, dlatego użycie konstrukcji składniowych, zarówno w mowie jak i piśmie, bywa
różne. Wszystko zależy od tego, jakie myśli wypowiadamy, jaki jest nasz stosunek
uczuciowy, jak również od indywidualnego sposobu wypowiadania się.

Oceną, analizą składni pod względem właściwości stylistycznych zajmuje się stylistyka.

I tak w wypowiedziach typu odezwy, będą przeważać zdania rozkazujące, wykrzyknikowe
i równoważniki zdań, ponieważ w odezwie chodzi o wyrażenie prostych, dobitnych treści.
Natomiast w przemówieniu będzie występować przewaga zdań oznajmujących a ich struktura
powinna być zrytmizowana np. poprzez wielokrotne powtarzanie pewnych fraz (zdań), poza
tym musi to być wypowiedź o silnym zabarwieniu emocjonalnym.

Dobór konstrukcji składniowych zależy od indywidualności mówiącego, od jego

temperamentu, wykształcenia, poczucia estetycznego. Te różnice stylistyczne można
zaobserwować w składni różnych poetów, prozaików.

Kiedy czytamy utwory B. Prusa czy St. śeromskiego widzimy wyraźną różnicę i łatwo

rozpoznajemy ich oryginalny styl. Dla prozy śeromskiego charakterystyczna jest
różnorodność konstrukcji syntaktycznych, bogactwo poetyckich określeń, budowa zdań, która
znacznie odbiega od składni mowy potocznej poprzez stosowanie inwersji. Natomiast styl
Prusa cechuje prostota, słownictwo typowe dla mowy potocznej, brak przenośni, a większość
wypowiedzi to zdania pojedyncze, niezbyt bogato rozwinięte, brak zabarwienia uczuciowego
i środków poetyckich.

Na nasz sposób wypowiedzi mają wpływ czynniki myślowe i emocjonalne.
W celu dobitnego wyrażania myśli lub uczuć posługujemy się:

−

powtórzeniami (zwrotów, wyrazów, a nawet zdań), np. „Dawno, dawno temu”,

−

apostrofami (apostrofa, bezpośredni zwrot do kogoś, np. „Litwo, ojczyzno moja”,

−

inwersją (zwłaszcza dla odtwarzania stanów psychicznych bohaterów) poprzez zmianę
szyku zdania.

Tak więc styl „to sposób realizowania wypowiedzi językowej, czyli konkretnego tekstu,

sposób wyrażania myśli w mowie lub piśmie, to świadomy dobór środków językowych
najbardziej przydatnych ze względu na cel wypowiedzi”.

O stylu wypowiedzi decyduje jego funkcja, cel, który chce osiągnąć mówiący. We

współczesnym języku wyróżniamy pięć rodzajów stylu:

−

potoczny,

−

naukowy,

−

urzędowy,

−

publicystyczny,

−

artystyczny.

Styl potoczny to taki styl, którym posługujemy się w życiu codziennym, w kontaktach

z najbliższym otoczeniu, a więc w rozmowach. Cechą stylu potocznego jest prosta,
swobodna, niejednokrotnie nieregularna budowa zdań, słownictwo często dosadne o silnym
zabarwieniu uczuciowym, a wyrazy zwyczajne, niewyszukane, używane w środowisku,
z którego mówiący pochodzi. Jest on podstawową odmianą języka, którym posługujemy się
na co dzień.

Styl naukowy cechuje przewaga wyrazów abstrakcyjnych (pojęcia ogólne, prawa

naukowe), posługiwanie się wyrazami o ściśle określony znaczeniu, czyli terminologią
przyjętą w danej dziedzinie, a dużą część tej terminologii stanowią wyrazy obce, jako że
nauka ma charakter międzynarodowy.

Styl urzędowy jest odmianą języka pisanego, której używa się w wypowiedziach

związanych z działalnością różnego rodzaju instytucji społecznych i państwowych.
Charakterystyczną cechą tego stylu jest typizacja i schematyczność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Typ wypowiedzi jest zwykle określony w jej tytule, np. ustawa, rozporządzenie,

zarządzenie, sprawozdanie, okólnik, instrukcja, wezwanie itp. Z rodzajem wypowiedzi często
związane są formy, oraz określone schematy ujmowania treści, wyrażające się w podziale
tekstu na punkty czy paragrafy. W słownictwie stylu urzędowego znajdują się też terminy
specjalne, zwłaszcza z dziedziny administracji, handlu i prawa oraz tradycyjne wyrażenia
i zwroty poza tym stylem nieużywane.

Stylu publicystycznego nie da się jednoznacznie określić, tak jak poprzednie style, bo

występuje w wielu odmianach, np. notatka informacyjna, artykuł publicystyczny, komunikat
prasowy, reportaż, felieton. Cechą tego stylu jest stosowanie języka potocznego, prostej,
naturalnej składni, obrazowych potocznych wyrażeń i zwrotów przenośnych, sugestywnych
wypowiedzi, a wszystko po to, by nawiązać kontakt z czytelnikiem. Styl ten odznacza się
również zwięzłością, zwłaszcza w notatkach prasowych, mini-reportażach. W formach
bardziej opisowych styl publicystyczny zbliża się do stylu artystycznego, a w artykułach na
tematy naukowe zbliża się do stylu naukowego.

Styl artystyczny jak wskazuje nazwa, to styl dzieł literackich. Ma on wyjątkowy

charakter. Cechuje go różnorodność, bogactwo środków stylistycznych, ponieważ w utworze
literackim język pełni funkcję estetyczną, jest tworzywem dzieła sztuki, w którym równie
ważne jest nie tylko co pisarz mówi, ale przede wszystkim jak mówi.

Podstawowe cechy dobrego stylu

Styl dobry – to styl spełniający swoją funkcję, a jak wiadomo funkcje te bywają różne,

a jeśli do omówionych już uprzednio różnic dołączymy te, które wynikają z konkretnych
okoliczności, dochodzimy do wniosku, że każda wypowiedź może, a nawet powinna mieć
własny styl. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy istnieje taka funkcja, która będzie
uniwersalna, będzie odpowiadać wszystkim rodzajom wypowiedzi przy całej ich
różnorodności?

Skoro każda wypowiedź ma na celu porozumienie się z drugim człowiekiem, to

podstawową cechą dobrego stylu jest komunikatywność. Z tej podstawowej cechy wynikają
inne jego właściwości.

Są one następujące:

−

jasność, to umiejętność znalezienia możliwie najprostszych sformułowań myśli,
przejrzystość budowy całej wypowiedzi i poszczególnych zdań oraz staranny dobór
słownictwa,

−

naturalność, mówienie na temat,

−

zwięzłość stylu, ograniczenie składników wypowiedzi do środków niezbędnych dla
jasnego i wyrazistego podania treści a pomijanie wszystkiego, co temu nie służy,
Język jest więc komunikatywny wtedy, gdy to co chcemy powiedzieć, przekazane

zostanie odbiorcy wiernie, dokładnie i w sposób zrozumiały dla odbiorcy, poza tym musi być
zgodny z regułami gramatyki i stylistyki.

Rytm wypowiedzi

Rytm to regularne powtarzanie zespołów wymawianych w obrębie jakiejś dłuższej

wypowiedzi.

Powstaje wówczas, gdy z tą samą regularnością powtarzają się podobne lub jednakowe

zespoły elementów brzmieniowych. Takimi zespołami mogą być, np. układy wyrazowe
o określonej stałej ilości sylab, o określonej ilości i następstwie sylab akcentowanych
i nieakceptowanych lub o określonej ilości głównych akcentów.

Jednostka rytmiczna powinna charakteryzować się następującymi cechami:

−

wewnętrzną spójnością, nie może rozpadać się na mniejsze cząstki, musi być
niepodzielna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

oddzielona od pozostałych zespołów, co osiąga się poprzez wyraźne zaznaczenie
zakończenia danej jednostki przez umieszczenie w nim sygnałów odgraniczających
(delimitacyjnych), jak np. rym czy ustalony akcent,

−

różnorodnością (ekwiwalentnością) tzn. różnić się od pozostałych zespołów. Tę
różnorodność określa się w kategoriach ilościowych, np. liczba sylab czy akcentów.
Ścisła ekwiwalentność rytmicznych jednostek oraz ustalony porządek ich powtarzalności
są warunkiem wytwarzania się rytmu w pełni regularnego.
Organizacja rytmiczna występuje przede wszystkim w mowie wiązanej (wierszach),

najsłabiej przejawia się w mowie potocznej a jeśli już występuje, to jest przeważnie
zjawiskiem nie zamierzonym przez mówiącego, przypadkowym.

Zrytmizowanie języka wyraźniej następuje w publicystyce, przemówieniach i odezwach,

gdzie dość często występują anafory (rozpoczynanie zdań tymi samymi wyrazami),
paralelizm składniowy (zdania o podobnej długości i analogicznej strukturze) lub
nagromadzenie dopowiedzeń, jednakowy szyk wyrazów w zdaniach i regularność
w rozmieszczeniu akcentów logicznych.

Bardzo wyraźnie widoczne jest zrytmizowanie języka w prozie poetyckiej, nie są to

jednak rytmy regularne, bowiem istotą tej prozy jest, że rytm wynika z rozczłonkowania
składniowego i jest związany z budową syntaktyczną wypowiedzi, np. „Ty grasz cudzym
uszom niepojęte rozkosze – Splatasz serca i rozwiązujesz gdyby wianek, igraszkę palców
twoich – łzy wyciskasz – suszysz je uśmiechem i na nowo uśmiech strącasz z ust na chwilę –
na chwil kilka – czasem na wieki – Ale sam co czujesz? – ale sam co tworzysz? – co myślisz?
– Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością. – Biada ci – biada!
Dziecię, co płacze na łonie mamki – kwiat polny, co nie wie o woniach swoich, więcej ma
zasługi przed”. Z Krasiński „Nie – Boska komedia”.

Najpełniej rytm widoczny jest w wierszach, który przystosowuje się do z góry przyjętego

schematu wersyfikacyjnego.

Najważniejsze zasady ukształtowania rytmicznego wiersza:

−

regularne następstwo wersów o jednakowej liczbie sylab (wiersz sylabiczny),

−

jednakowa liczba sylab oraz regularny układ zgłosek akcentowanych i nieakcentowanych
(wiersz sylabotoniczny),

−

jednakowa liczba dowolnie rozłożonych akcentów (wiersz toniczny).
Zasadnicza różnica między rytmem prozy a poezji polega na tym, że rytm poezji jest

w wielu wypadkach niezależny od rozczłonkowania syntaktycznego wypowiedzi.

Rytm zarówno w prozie jak i poezji pełni określone funkcje stylistyczne. W prozie

publicystycznej rytm przeważnie polega na powtórzeniach, których celem jest chęć
uwydatnienia pierwszych słów lub ich zespołów; w prozie literackiej, gdzie nad celami
intelektualnymi górują cele estetyczne, autorzy kierują się głównie chęcią wzmocnienia
wartości dźwiękowej wypowiedzi, natomiast w wierszach o wyborze formy dźwiękowej
decydują cele estetyczne.

Najważniejszymi środkami rytmizacji wiersza są:

−

sylaby,

−

następstwa akcentów,

−

następstwa zestrojów akcentowych.

Rym

Rymem nazywamy zgodność grupy głosek w wyrazach kończących dwa lub więcej

wersów, poczynając od ostatniej samogłoski akcentowanej, np. najszerszy – wierszy, gwiazdy
– odjazdy. Podział rymów i przeprowadza się ze względu na właściwości językowe, ich
funkcję w budowie utworu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W poezji rym pełni istotną rolę jako wyrazisty i najbardziej dostrzegalny element rytmu.

Opiera się on na częściowej lub całkowitej zgodności brzmienia zakończeń wyrazów
zajmujących określoną pozycję w wersie.

Zależnie od stopnia zgodności czyli identyczności aż do odległego podobieństwa oraz

wielkości (rozmiaru) rymujących się cząstek mamy następujące postaci rymu:

−

żeńskie, półtorazgłoskowe (licząc od akcentowanej samogłoski do końca wyrazu),
typowe dla wierszy sylabicznych, np. „lata - świata”, „wojny - zbrojny”. Rymy żeńskie
oznaczamy literą „a”,

−

męskie, jednozgłoskowe występujące w wyrazach czy zestrojach akcentowanych na
ostatniej sylabie. Oznaczamy je literą „b”, np. „żądz - słońc”, „zórz - mórz”,

−

złożone (składane), odpowiedniki rymowane mogą składać się z więcej niż jednego
wyrazu, np. „na te - bogate”, „dostatnie – za nie”,

−

rymy głębokie (bogate), kiedy współbrzmienie obejmuje końcową część wyrazu łącznie
z akcentowaną samogłoską. Ilość głosek identycznych w odpowiednikach jest większa
niż wymagane minimum w danym typie, np. „nisko - ognisko”, „dziedzictwa -
dziewictwa”, „stropy - stopy”,

−

rymy ubogie, to takie rymy, w których akcentowana samogłoska znajduje się w wygłosie,
np. „ja - dwa”,

−

rymy gramatyczne, gdzie źródłem współdźwięczności jest identyczność ich
gramatycznych form, np. „czerwony - zhańbiony”, „marmuru – jaszczuru,”

−

rymy ścisłe (dokładne) oparte na identyczności rymujących się cząstek, identyczność ta
dotyczy sposobu ich wymawiania, ale niekoniecznie pisowni, np. „dalej – pojechali”,

−

rymy banalne, często używane, np. „kobiercem – sercem”, „bez końca – do słońca”,

−

rymy rzadkie, to takie, które wykorzystują słowa brzmiące w polszczyźnie obco, np. „Rio
de Janeiro – oranżerią”,

−

rymy niedokładne, polegające na przybliżonej tylko zgodności brzmień rymujących się
ze sobą cząstek wyrazów, np. „w głąb – zziąbł”,

−

asonans, rymy niedokładne, w których tożsamość brzmieniowa obejmuje tylko
samogłoski, np. „wolny – majowy”, „luzem – strudze”,

−

konsonans, rymy niedokładne, wykorzystujące tożsamość układów spółgłoskowych, np.
„pacież – chociaż”, „kominy – kamienie”,
Rymy występują najczęściej na końcu wersu, są to rymy końcowe.
Istnieją również rymy wewnętrzne, które są:

−

ustabilizowane, występują po średniówce,

−

nieustabilizowane, występują w różnych miejscach.
Rzadkością są rymy pojawiające się na początku wyrazu.
Funkcje rymu są następujące:

instrumentacyjna,

wierszotwórcza,

stylistyczna.

Funkcja instrumentacyjna rymu wynika z tego, że jest on jednym z bardzo wyrazistych
sposobów kształtowania brzmienia wiersza. Znaczenie decydujące ma zarówno postać jak
i układ rymów. Odmienny walor foniczny ma więc stosowanie rymów żeńskich lub
męskich.

Funkcja wierszotwórcza, czyli organizująca tekst, nadaje mu cechy wiersza. Im więcej
cech rymu (postać, miejsce, układ), tym większa jest jego funkcja wierszotwórcza. Rym
na końcu wiersza spełnia funkcję rytmizacyjną i jeśli pojawia się w zakończeniu wersów
(równosylabicznych czy równoakcentowanych) stanowi sygnał zakończenia wersu, wiąże
wersy w zespoły, pełni więc funkcję kompozycyjną, ponieważ powtarzające się układy
rymowane są zazwyczaj podstawą do podziałów na strofy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Funkcja

stylistyczna

jest

funkcją

nadrzędną

stosunku

poprzednich

(instrumentacyjnej, stylistycznej), ponieważ angażuje zarówno brzmieniowe jak
i znaczeniowe właściwości znaku językowego. I tak postulat dokładności powoduje
ograniczenie możliwości wyboru wyrazów, co z kolei prowadzi do powtarzania utartych
zestawień wyrazowych typu „kajdany - ramy”, stąd nazwa rymy banalne i już w samym
określeniu mamy ukazany jego walor stylistyczny. Podobnie jest, gdy na pierwsze miejsca
rymowane wysuwane są wyrazy ważne znaczeniowo dla podkreślenia znaczenia tego
wyrazu. Walor stylistyczny mają stosowane w żartobliwych utworach rymy składane, tak
charakterystyczne dla „Słówek” Boya, np. lub rymy męskie, które mają szczególny
charakter foniczny, to właśnie one zdecydowanie wyróżniają wiersz od wypowiedzi
potocznej.

Stylistyczne znaczenie rymu jest ogromne, to rym wyznacza rozpiętość treści zawartej

między nimi, ponieważ „[...] im lepszy (rzadszy, trudniejszy) rym, tym lepsza, mocniejsza
treść”

jak twierdzi autorytet w dziedzinie poetyki M. Głowiński. Z tego właśnie powodu

potępione są rymy gramatyczne, bo układy zdaniowe są wówczas monotonne.

Rym jest więc tym czynnikiem, który zaostrza wyrazistość układów brzmieniowych

i semantycznych występujących w wierszu, jego najważniejszą dominantą i zamknięciem.

4.6.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakimi zagadnieniami zajmuje się składnia?

Jak dzielimy wypowiedzenia?

Jakie są główne części zdania?

Jak można tworzyć układ wyrazów w zdaniu?

Co oznacza pojęcie „szyk przestawny”?

Od czego zależy dobór konstrukcji składniowych w wypowiedzeniach?

Jakie są rodzaje stylów?

Jakie są cechy dobrego stylu?

Na czym polega rytmizacja wypowiedzi?

10.

Jakie są zasady kształtowania rytmu wiersza?

11.

Jakie są rodzaje rytmu?

12.

Jakie są funkcje rymów?

13.

Jakie są rodzaje rymów?

M. Głowiński: Zarys poetycki ..., s. 224.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z podanych zdań wypisz grupy podmiotu i grupy orzeczenia:
Ksiądz Robak po dziedzińcu wolnym chodził krokiem. – Właśnie dwukonną bryką

wjechał młody panek – Pan Wojski z Tadeuszem idą pod las drogą. – O dwa tysiące kroków
zamek stał za domem. – Śmiech młodzieży mowę Wojskiego zagłuszył. – Czasem do Litwy
kwestarz z obcego klasztoru przyszedł.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

w poszczególnych zdaniach wyszukać wyrazy, które stanowią podmiot i wyrazy, które
stanowią podmiot i wyrazy, które są orzeczeniem,

odszukać wyrazy określające podmiot i orzeczenie, podać jakie to części zdania,

wpisać do tabelki którą sam sporządzisz, części zdania,

zaprezentować na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 2

Na podstawie analizy niżej przytoczonego fragmentu prozy poetyckiej odpowiedz na

pytanie: od czego zależy stopień zrytmizowania języka?
„Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Piękności i Zbawienia. – Ten tylko
nieszczęśliwy, kto na światach poczętych, na światach mających zginąć, musi wspominać lub
przeczuwać ciebie – zginąć, musi wspominać lub przeczuwać ciebie – bo jedno tych gubisz,
którzy się poświęcili tobie, którzy się stali żywymi głosami twej chwały”
Z. Krasiński „Nie – Boska komedia”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

uważnie przeczytać tekst,

ponownie odczytać na głos,

nagrać czytany tekst,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie postawione w ćwiczeniu,

zaprezentować wynik na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania dźwięku,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj strukturę rytmiczną fragmentu wiersza:

„Czyli łąki nietknięte tak gwarzą,

Czyli kwiaty wycięte się skarżą –
Czyli łąki i łany się kłonią
Czyli wiatru przygięte pogonią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czy to lasów stoki się chwieją,
Czy tak wieńce jodłowe wonieją ...
Czy to lasy sosnowe się kłonią,
Czyli wiatru przygięte pogonią „

St. Wyspiański „Kazimierz Wielki”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

podzielić poszczególne wersy na sylaby,

zaznaczyć akcent,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie jaki to rodzaj wiersza (sylabiczny, sylabotoniczny,
toniczny),

zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy,

dokonać korekty ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 4

Odpowiedz na pytanie, jakie rodzaje rymów występują w niżej podanych fragmentach

wierszy?
„Nie chciał, bo wszędzie tęsknił i czuł się niezdrowym,
Jeżeli nie oddychał powietrzem zamkowym”
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”

„Sponad wiślanych leci fal
wiosenny, chłodny wiatr,
leci ku mojej ziemi w dal,
ku śnieżnym szczytom Tatr”.

K. Tetmajer. „Pozdrowienie”
„Wiosna! Wiosna!
Wieść radosna”
M. Ilnicka „Wiosna”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie przeczytać materiał nauczania,

określić symbolami rodzaj rymu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować składnię?

podać przykład wypowiedzenia?

scharakteryzować rodzaje wypowiedzeń oraz podać kryteria ich
podziału?

scharakteryzować zasady konstrukcji wypowiedzeń?

rozróżnić pojęcia: „szyk wyrazów”, „szyk przestawny”?

scharakteryzować stylistykę?

uzasadnić dobór konstrukcji składniowych?

scharakteryzować styl?

zdefiniować cechy dobrego stylu?

10)

scharakteryzować rytm wypowiedzi?

11)

podać przykłady rymów?

12)

scharakteryzować rodzaje rymów?

13)

określić rolę rymu?

14)

scharakteryzować strukturę rytmiczną wiersza?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.

Zasady prawidłowego akcentowania

4.7.1.

Materiał nauczania

W języku polskim występują różnice w artykułowaniu poszczególnych sylab, jedne

z nich wymawiane są z większym przyciskiem niż pozostałe. Ten przycisk, który polega na
zwiększeniu siły wydechu nosi nazwę akcentu, [od łac. accentus – dźwięk, przycisk,
przyśpiew, ton]. Jest to więc zjawisko fonetyczne polegające na wyróżnieniu sylaby spośród
innych sylab w wyrazie lub zestroju akcentowym oraz wyróżnieniu wyrazu w wypowiedzeniu
(akcent wyrazowy i akcent zdaniowy).

Terminem tym określa się następujące zjawiska:

−

różnice w czasie trwania zgłosek, czyli różnice iloczasowe,

−

zmiany w wysokości dźwięków mowy, czyli intonacja,

−

różnice w natężeniu głosu, czyli przycisk dynamiczny.
O charakterze polskiego akcentu nie decydują jednak ani iloczas, ani intonacja, tylko

różnice w natężeniu głosu (sylaby akcentowane od nieakcentowanych różnią się pod
względem energii artykulacyjnej) a więc nasz akcent ma charakter dynamiczny.

Rodzaje akcentu wyrazowego:

−

stały, czyli akcent, który towarzyszy zawsze określonej sylabie wyrazu,

−

ruchomy, który w różnych wyrazach pada na różne sylaby tego samego wyrazu, zależnie
od jego formy,

−

inicjalny (albo nagłosowy), akcent padający na pierwszą sylabę wyrazu, występujący na
początku, początkowy, rozpoczynający, charakterystyczny dla gwary podhalańskiej, np.
staruszkowie, zasełek.

−

wygłosowy (oksytoniczny od grec. oksýtonos – śpiewamy na wysoki ton), akcent
padający na ostatnią sylabę wyrazu, występuje w wyrazach jednosylabowych oraz
w wyrazach obcego pochodzenia.
Akcent oznaczamy poziomą kreską pod sylabą na którą on pada, np. ogrodnik –

ogrodniczka, stołki – stołkami.

W języku polskim regułą jest akcentowanie przedostatniej sylaby (drugiej od końca), np.

kolega, koszyk i obowiązuje ona większość wyrazów, jednak nie zawsze.

Istnieją odstępstwa od tej reguły, są one następujące:

w wyrazach obcych takich jak: gimnastyka, matematyka, fizyka, uniwersytet, prezydent,
akcent pada na trzecią sylabę od końca wyrazu,

nieregularnie akcentuje się niektóre wyrazy polskie, przeważnie powstałe ze zrośnięcia
dwu wyrazów, są to:

−

liczebniki, np. dziewięćset (dziewięć set), czterysta (cztery sta),

−

czasownikowe formy z cząstką -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście, -śmy, -ście, np.
robiłbym, chodziliśmy.

wyrazy jednosylabowe, jak kot, las, pas, wóz itp. nie mogą mieć akcentu na przedostatniej
sylabie, ponieważ jej wcale nie mają. Większość z nich ma akcent na jedynej sylabie,
czyli na pierwszej a zarazem ostatniej.

Nie wszystkie wyrazy polskie mają samodzielny akcent. Istnieje wiele wyrazów

jednosylabowych, na które przycisk nie pada. Łączą się one w jedną całość akcentowaną albo
z wyrazem poprzedzającym, np. nachylić się, zgubiłem się, albo z wyrazem następnym, np.
nie słuchaj, pod oknem, są to:

−

enklityki, czyli wyrazy łączące się w jedną całość akcentowaną z wyrazem
poprzedzającym, do których należą enklityczne formy zaimków osobowych „go”, „mu”,
„cię”, „ci”, „mię, „mi” i zaimek zwrotny „się”,

−

proklityki, wyrazy pozbawione akcentu, a łączące się w jedną całość z wyrazem
następnym.

∪

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Proklitykami w języku polskim są przyimki stojące przed wyrazami jednosylabowymi

oraz partykuły „nie”, „czy” itp.

Przyimki stojące z wyrazami wielosylabowymi mogą być wymawiane ze słabym

akcentem i wówczas mamy do czynienia z tzw. akcentem pobocznym lub podwójnym (bo
występuje oprócz akcentu na przedostatniej sylabie wyrazu z którym się łączy), np.
odpowiedzialność, rozgraniczenie. W mowie wiązanej (w wierszach) mogą być wzmacniane
lub pomijane.

Akcent zdaniowy, jak już zostało wspomniane, polega na dodatkowym wyróżnianiu

środkami fonetycznymi wyrazu w obrębie zdania. Nakłada się on na akcent wyrazowy
w obrębie zdania i może modyfikować przebieg intonacji zdaniowej, wyznaczonej związkami
składniowymi (pełni rolę znaczeniową).

Zależnie od motywacji znaczeniowej mamy następujące rodzaje akcentu zdaniowego:

−

logiczny,

−

zestrojowy,

−

uczuciowy,

−

toniczny.
Akcent logiczny, występuje wówczas, kiedy kładziemy szczególny nacisk na jakiś wyraz

ze względu na jego ważność w ogólnym toku myślowym.

Akcent emocjonalny, to podkreślenie w zdaniu wyrazu ze względów uczuciowych, które

się z tym wyrazem łączą.

Akcent uczuciowy podkreśla najczęściej wyrazy wzmacniające, wyrażające zapewnienie,

akceptację lub niezadowolenie, złość poprzez takie wyrazy, jak: wyjątkowo, szczególnie,
bardzo, naprawdę, z pewnością itp. Zarówno akcent logiczny jak i uczuciowy wzmacniają
cały wyraz, ale w tym wyrazie wyodrębnia się wtedy jedna sylaba, na którą pada szczególnie
silny akcent, np. „To było wielkie szczęście”, przy akcencie logicznym podkreślamy sylabę
„to”, przy uczuciowym „szczęście”. Akcent logiczny może być przesuwany w zależności od
tego, co będziemy podkreślać.

Akcent toniczny (intonacja) polega na podwyższeniu lub obniżeniu głosu, co widocznie

jest szczególnie w zdaniach pytających i wykrzyknikowych. Takim akcentem posługujemy
się nie tylko w wypowiadaniu poszczególnych zdań, ale i całych wypowiedzeń. Zależnie od
tonu wypowiedzi jakiegoś wyrazu możemy wyrazić różne uczucia – podziw, szacunek,
strach, itp. ton wypowiedzi decyduje również o tym, czy pytamy, czy odpowiadamy.

Zarówno przyciskowe jak i intonacyjne wzmocnienie zgłoski w wyrazie może służyć do

wyodrębnienia tego wyrazu spośród innych wyrazów w zdaniu, zaznaczenia jego roli,
wyrażenia uczucia związanego z wypowiedzią, a nawet do zaklasyfikowania całego zdania ze
względu na cel wypowiedzi (pytanie, oznajmienie czy rozkaz).

W języku polskim akcent i intonacja spełniają tę samą funkcję.
Bardzo ważne znaczenie ma akcent w poezji. Powtarzanie w wierszu w równych

odstępach sylab akcentowanych czyni wiersz rytmicznym.

Przykładem może być fragment wiersza A. Asnyka „Ulewa”. Oznaczając sylaby

akcentowe literą „S”, a nie akcentowane „s” możemy przedstawić jego rytm.

„Na szytach Tatr, na szytach Tatr,

Na sinej ich krawędzi.

Króluje w mgłach świszczący wiatr

I ciemne chmury pędzi”.

s S s S s S s S
s S s S s S
s S s S s S s S
s S s S s S

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W tym przypadku sylaby akcentowane z nie akcentowanymi występują regularnie na

przemian. To tylko przykład, w innych wierszach innych poetów będzie oczywiście zupełnie
inaczej. Podczas czytania, recytacji lub mówienia, zdania są zawsze określone i jednoznaczne,
gdyż mówiący lub recytujący akcentuje te wyrazy, które uważa za najważniejsze i o ile jest to
łatwe w trakcie mówienia (mówiący akcentuje zawsze te wyrazy, które uważa za
najważniejsze), to czytanie cudzej wypowiedzi jest trudniejsze, ponieważ najpierw trzeba
dokonać analizy utworu i odnaleźć te wyrazy, które są najważniejsze. Akcent logiczny należy
więc w tekście odszukać i wybrać ten wariant, który zdaniem czytającego najpełniej odda
ideę utworu.

Rozłożenie akcentów nie jest więc łatwe, ale akcentowanie uplastycznia sens tekstu za

pomocą wyróżniania pewnych wyrazów. Sposoby wyróżniania są różne, np. zmiana
wysokości tonu głosu, wprowadzenie pauz, zmiana barwy dźwiękowej głosu.

Kiedy rozważamy zagadnienie akcentowania wyrazów należy pamiętać, że wyrazy obce

następujące w polskich tekstach w autentycznej postaci (tj. niespolszczonej) – nazwiska,
nazwy, imiona, potoczne zwroty, przysłowia, cytaty, muszą być akcentowane według norm
obowiązujących w danym języku. Tę wymowę podają słowniki danych języków.

4.7.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakim zjawiskiem fonetycznym jest akcent i na czym polega akcentowanie?

Co decyduje o charakterze polskiego akcentu?

Jaka jest różnica między akcentem wyrazowym a zdaniowym?

Jakie są rodzaje akcentu wyrazowego?

Jakie są różnice między akcentem inicjalnym a wygłosowym?

Jaka jest różnica między enklitykami a proklitykami?

Jakie zasady obowiązują przy akcentowaniu wyrazów obcych?

4.7.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podkreśl akcentowaną sylabę w niżej wymienionych wyrazach, określ rodzaj akcentu.

Mieliśmy, czesaliby, pisalibyśmy, walczyliby, rwaliśmy, ażeby, ofiara, gramatyka,
Waszyngton, muzyka, koncert, osiemset, w ogóle, polemika, dopiero, dobranoc, rozmaity, za
granicą, tysiące, zgubiłem, napad, nad morzem, lubię ją, pod oknem, wielowyrazowy,
polimorficzny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

nagrać i odtworzyć wymawiane wyrazy,

podkreślić w poszczególnych wyrazach akcentowaną sylabą i nazwać rodzaj akcentu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz do ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

W podanym niżej tekście wskaż wyrazy nieakcentowane. Określ, które z nich noszą

nazwę enklityk, a które proklityk.

„Niezgrabnie, potykając się na dywanach, zawadzając o meble, przyszedł wreszcie,

prowadzony przez Czernisza, do kozetki, z której podniosła się śliczna kobieta. Miała może
lat trzydzieści. Była ubrana bez elegancji, ale z takim wdziękiem, obłuczyły ją te proste
suknie, że Judym uczuł zaraz swoją wrodzoną szewską strachliwość i wprowadził w czyn nie
mniej szewskie ukłony oraz maniery. Pani Czerniszowa spostrzegła to jego stropienie się
i wnet nie tylko zrozumiała je z całą życzliwością natur szlachetnych, ale sama czuła się
równie zmieszana i nieszczęśliwa”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

poprosić o przeczytanie tekstu kolegę,

podkreślić sylaby akcentowane i nieakcentowane,

wpisać do tabelki enklityki i proklityki,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

enklityki

proklityki

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania.

−

arkusz ćwiczeń,

Ćwiczenie 3

W podanym niżej fragmencie wiersza dokonaj analizy rozłożenia akcentów wyrazowych,

określając sylaby akcentowane przez „S”, nieakcentowane „s”.

„O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...
Jęk szklany ... płacz szklany ... i szyby w mgle mokną,
I światła szarego blask sączy się senny ...
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...”

L. Staff „Deszcz jesienny”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać kilkakrotnie fragment wiersza,

podzielić poszczególne wersy na sylaby,

zaznaczyć akcenty wyrazowe,

określić rozkład akcentów,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 4

Podkreśl akcent logiczny w przytoczonym fragmencie „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza.
„Tadeusz z kilku gośćmi poszedł do stodoły.

A czuł się pomięszany, zły i niewesoły,
Rozbierał myślą wszystkie dzisiejsze wypadki,
Spotkanie się, wieczerzą przy boku sąsiadki,
A szczególniej mu słowo „ciocia” koło ucha
Brzęczało ciągle jako naprzykrzana mucha,
Pragnąłby u Wojskiego lepiej się wypytać
O pani Telimenie, lecz nie mógł go schwytać;
Wojskiego też nie widział, bo zaraz z wieczerzy
Wszyscy poszli za gośćmi, jak sługom należy,
Urządzając we dworze izby do spoczynku„

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać kilkakrotnie wiersz,

zaznaczyć akcent logiczny,

zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

4.7.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

dokonać podziału wyrazu na sylaby akcentowane i nieakcentowane?

rozpoznać rodzaje akcentu i scharakteryzować je?

wymienić wyrazy, które nie posiadają samodzielnego akcentu?

zaakcentować wyrazy obce?

wskazać różnice między akcentem wyrazowym a zdaniowym?

dokonać rozłożenia akcentów w wierszu sylabotonicznym?

podkreślić akcent logiczny w wierszu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.

Oddychanie. Frazowanie

4.8.1.

Materiał nauczania

Proces oddychania polega na dostarczeniu organizmowi tlenu i przebiega w sposób

naturalny dla organizmu człowieka. Ilość pobieranego powietrza w zasadzie jest stała (różnica
występuje wówczas, gdy wykonujemy czynności wymagające wysiłku.

Normalna częstotliwość oddechu u mężczyzn wynosi 16 oddechów na minutę, u kobiet

18 oddechów a u dzieci 20-25 oddechów na minutę.

W czasie mówienia liczba oddechów nie zmienia się, ale można i należy go regulować

w sposób świadomy tzn. regulować ilość pobieranego powietrza, siłę i długość wydechu oraz
sposób jego „prowadzenia”.

W zależności od zapotrzebowania organizmu ilość pobieranego powietrza może

wzrosnąć albo przez zwiększenie częstotliwości oddechu, albo przez zwiększenie jego
głębokości. Ma to duże znaczenie dla procesu mówienia.

Zwiększenie oddychania, jego regulacja zależy od techniki oddychania, ale by móc

właściwie operować oddechem najpierw należy zapoznać się z fizjologią procesu oddychania.

Istnieją trzy rodzaje oddechu:

−

oddech górny, polegający na lekkim unoszeniu się obojczyków i rozstępie żeber górnej
części klatki piersiowej. Występuje on wówczas, kiedy odpoczywamy,

−

oddech średni, czyli śródżebrowy, polegający na wydatnym rozstępie żeber środkowej
części klatki piersiowej i rozszerzeniu płuc. Jest on stosowany podczas intensywnego
ruchu,

−

oddech dolny, zwany przeponowym, polegający na rozstępie żeber całej klatki piersiowej
i ruchu przepony, która unosząc się ku górze, uciska płuca i powoduje równomierny
wypływ powietrza do krtani, opadając w dół, zwalnia nacisk na płuca i pobudza je do
rozszerzenia i czerpania powietrza. Ten oddech jest podstawą i warunkiem
prawidłowego, technicznie pełnowartościowego i wytrwałego mówienia. Wyćwiczenie
sprawności przepony dla celów oddechu oraz wyrobienia świadomego kierowania jej
pracą – to pierwsze zadanie przygotowawcze by poprawnie mówić.
Oddychanie w czasie mówienia różni się od oddychania w czasie spoczynku.
W czasie spoczynku:
-

oddychamy przez nos,

wdech i wydech – mają jednakową długość,

zużycie powietrza jest małe,

oddychamy automatycznie.

W czasie mówienia:
-

oddychamy przez usta,

wydech jest dłuży,

zużycie powietrza jest duże,

oddech regulujemy.

Normalny oddech niezwiązany z mówieniem, ma trzy kolejne fazy: wdech, wydech

i pauza międzyoddechowa. Przy mówieniu ich kolejność jest odmienna: po wdechu następuje
pauza przedwydechowa, konieczna dla zmobilizowania narządów mowy do ich czynności,
a potem dopiero wydech, w czasie którego mówimy. W czasie wdechu mówić nie możemy,
dlatego musimy dążyć do tego, aby wdech był swobodny i długi.

Zasady oddechu w czasie mówienia:

−

oddech oparty na czynności przepony (brzuszny) uruchamiający cała klatkę piersiową,

−

wdech nosem, krótki, szybki, i bezgłośny,

−

wydech ustami, długi, równomierny, swobodny, dowolnie regulowany.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Znajomość tych trzech zasad pozwoli na zrozumienie, jaki rodzaj ćwiczeń należy

stosować w celu wyrobienia prawidłowego oddechu, koniecznego do poprawnego mówienia.
Wiadomo, że oddech brzuszny stosujemy podświadomie i że zdolność współdziałania grup
mięśni uczestniczących w procesie oddychania posiadamy z natury. Jednak przy mówieniu
chodzi o pełną świadomość ruchu przepony i mięśni brzucha z nią współdziałających,
a ponadto o opanowanie mechaniki tego ruchu i podporządkowanie go naszej woli. Dlatego
właśnie konieczne są ćwiczenia oddechowe. Ich celem jest rozwinięcie takiej sprawności
aparatu oddechowego, aby gwarantowało nam ono możliwość wprowadzenia do płuc przy
wdechu zwiększonej ilości powietrza.

Ta duża pojemność powietrza przy wdechu jest niezbędna, przy głośnym mówieniu,

recytacji tekstu zawierającego długie frazy, czy podczas śpiewu.

Wypowiadając własne myśli, oddzielamy jedną od drugiej krótką przerwą w mówieniu.

W czasie tej przerwy robimy wdech potrzebny do wypowiedzenia następnej myśli, ta przerwa
wynosi około 1,4 –1,8 sekundy przy normalnych 16 oddechach na minutę.

Głębokość wdechu reguluje każdorazowo długość tekstu, który wypowiadamy za

pomocą jednego wydechu. Zasady regulowania oddechu podczas recytacji czy wygłaszania
tekstu:

−

czerpanie przy wdechu takiej ilości powietrza, która jest konieczna do swobodnego
wypowiedzenia jakiej całości myślowej (zdania lub jego części) a ilość powietrza
potrzebnego do wygłaszania jakiejś frazy tekstowej ustalamy na wyczucie,

−

regulowanie zapasem powietrza w taki sposób, by wypowiadaną frazę tekstową skończyć
jednocześnie z normalnym wydechem bez wysiłku, bez łapania tchu po jej zakończeniu
i bez naruszania powietrza zapasowego,

−

równomierność i swoboda wypływu strumienia powietrza wydechowego oraz umiejętne
zastosowanie zmian dynamicznych wynikających z treści tekstu, w taki sposób, aby
przedwcześnie nie wyczerpały powietrza, stanowiącego falę wydechu.
Ważnym

czynnikiem

rozwijającym

umiejętność

oszczędnego

gospodarowania

wydechem jest szept. Przy szepcie różnica między ilością zużywanego powietrza jest większa
niż przy mowie dźwięcznej.

Rys. 13. Główne typy oddychania [15, s. 185]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.14. Ćwiczenia oddechowe [15, s. 187]

Frazowanie

Każdy tekst, wypowiedź, składa się z szeregu myśli, które razem tworzą całość

posiadającą określoną budowę logiczną. Frazowanie polega na umiejętnym podziale tekstu na
poszczególne człony – myśli oraz na określeniu ich wzajemnego stosunku.

Fraza (z grec. phrasis – mówienie) zamknięty człon rytmiczny, odcinek tworzący całość

wyrazową, inaczej grupa rytmiczna lub grupa oddechowa, a więc szereg wyrazów
powiązanych ze sobą pod względem znaczeniowym o charakterystycznym przebiegu melodii
i zazwyczaj wydzielona pauzami oddechowymi. Ciągłość wymawianiowa w obrębie frazy
decyduje o płynności mowy. Fraza jest wynikiem indywidualnego rozczłonkowania tekstu.

Następujący przykład, pokazuje jak praktycznie zastosować frazowanie?
„Wieczerzano w zamczysku. Uparty Protazy,
Nie dbając na wyraźne Sędziego zakazy,
W niebytność państwa znowu do zamku szturmował
I kredens doń ( jak mówi) zaintromitował „ A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”.
Przytoczony tekst dzielimy na zdania, oznaczamy je literami, określamy wzajemny

stosunek zdań i przedstawiamy je w postaci graficznej. W przytoczonym fragmencie są dwa
zdania A i B. Zdanie A „Wieczerzano w zamczysku”, zdanie B, które składa się z dwóch
zdań złożonych współrzędnie „a” i „b”,

a - „Uparty Protazy w niebytność państwa znowu do zamku szturmował”, b - „i kredens

doń zaintromitował”. W zdanie „a” wbudowany został rozwinięty równoważnik zdania „Nie
dbając na wyraźne Sędziego zakazy” – określamy je literą „r”, w zdaniu „b” jest również
zdanie nawiasowe „u” „jak mówi”.

Wykres tego zdania jest następujący:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Taki rozbiór pozwoli na zorientowanie się w budowie myślowej tekstu i jednocześnie

określi zarys formy dźwiękowej.

Przy opracowywaniu tekstu do wygłaszania bierzemy oczywiście pod uwagę znaki

pisarskie użyte przez autora:

−

znaki syntaktyczne (składniowe), kropka, przecinek, średnik, nawias, myślnik
i wielokropek,

−

znaki interpunkcyjne, takie jak: dwukropek, wykrzyknik, cudzysłów, myślnik.
Znaków pisarskich jest 11 i każdy z nich oznacza przerwę w mówieniu, a niektóre z nich

wskazują na potrzebę odrębnej intonacji.

Rola znaków pisarskich w czasie wygłaszania tekstu:

−

przecinek (,), służy do oddzielania zdań pojedynczych w zdaniu złożonym a także
oddzieleniu jednorodnych części zdania w zdaniu pojedynczym. Wskazuje na najmniejszą
przerwę, a głos podnosi się lekko albo pozostaje w zawieszeniu, nigdy się nie zniża,

−

średnik (;) rozdziela zdania współrzędne w zdaniu wielokrotnie złożonym i oznacza
dłuższą przerwę niż przecinek, wymaga także zniżenia głosu,

−

dwukropek (:), to znak wyjaśniający, dlatego konieczna jest długa przerwa i podniesienie
głosu,

−

kropka (.) zamyka myśl skończoną i jest to znak najmocniejszy, oznacza długą przerwę
i wymaga zniżenia głosu,

−

nawias (/) oddziela zdania wtrącone od zdania głównego i wymaga przerwy przy nawiasie
otwierającym i nawiasie zamykającym oraz zmiany siły i barwy tonu oraz przyspieszenia
tempa w zdaniu objętym nawiasem,

−

myślnik (–) oddziela zdanie wtrącone, od innych zdań lub oddziela tylko części zdania,
które pełnią rolę wyjaśniającą dlatego wymaga długiej przerwy oraz podniesienia głosu,

−

cudzysłów („„), to znak, który oddziela, jak nazwa wskazuje, przytoczenie cudzej mowy
i wymaga dwóch przerw (podobnie jak przy nawiasie), wymaga zmiany barwy tonu
i przyspieszenia tempa. Czasem pojedynczy wyraz ujęty w cudzysłów może mieć
znaczenie ironiczne, co powinno być zaznaczone zmiana barwy głosu.

−

wykrzyknik (!) służy do wyrażania uczuć, dlatego musi występować zawieszenie głosu,
a w zdaniu zakończonym wykrzyknikiem należy nadać odpowiednią intonację,

−

znak zapytania (?) oznacza przerwę taką jak po średniku a także wymaga podniesienia
głosu. W zdaniu zakończonym pytajnikiem należy nadać intonację pytającą,

−

wielokropek (…) oznacza niedopowiedzenie, urwanie wątku myśli, może być także
nieoczekiwanym zwrotem myśli, stąd należy stosować dłuższą przerwę i zawiesić głos,

−

łącznik (-) łączy przynależnie do siebie wyrazy, wymaga krótkiej przerwy oraz lekkiego
podniesienia głosu w pierwszym wyrazie.

Przy opracowaniu tekstu do wygłoszenia stosuje się tzw. znaki konwencjonalne, które

pomagają nie tylko łatwiej zapamiętać tekst, ale ułatwiają właściwe i poprawne frazowanie.

Najważniejsze znaki konwencjonalne:

jest to znak, który oznacza najmniejszą przerwę, konieczną do oddzielenia wyrazów,

przy szyku przestawnym, zaznacza jednocześnie zmianę wysokości lub barwy głosu,

oznacza przerwę, której nie wyraża żaden znak, rozdziela dwa wyrazy stojące obok

siebie, ale nie należące do siebie. Głos wówczas należy zniżyć,

oznacza dłuższą przerwę,

oznacza podniesienie tonu. Ten znak nigdy nie może być postawiony przy przecinku

czy znaku zapytania,

oznacza podniesienie tonu i różni się od poprzedniego tylko tym, że oznacza wyższe

podniesienie tonu, dlatego można go stawiać po przecinku i znaku zapytania, jeśli
zachodzi taka potrzeba,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nawias ten zwraca uwagę na elipsę zdania (elipsa z grec. elleipsis, opuszczenie),

opuszczenie składnika zdania, którego można się łatwo domyślić), którą zaznacza się
przerwę i podniesie tonu,

znak ten stawiany jest przy końcu wiersza i oznacza zatarcie przerwy, ostrzega przed

ucinaniem wiersza, ponieważ zdanie przenosi się z jednego wersu do drugiego,

znak ten określa akcent logiczny,

znak ten oznacza zdanie nawiasowe,

10)

nawias kwadratowy umieszczony z boku wiersza, z lewej strony wskazuje na łączność

szeregu wyrazów lub zdań, której nie można zrywać.

4.8.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki jest mechanizm oddychania?

Czym różni się oddech w czasie mówienia od oddechu w czasie spoczynku?

Jakie są rodzaje oddechu?

Jakie są zasady prawidłowego oddechu w czasie mówienia?

Jak recytacja tekstu wpływa na nasz sposób oddychania?

Co oznacza termin „ frazowanie”?

Jakich znaków używamy przy opracowaniu tekstu do wygłaszania?

4.8.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj szybko wdech. Zatrzymaj powietrze na 3 sekundy, następnie wydychaj je

powoli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Ćwiczenie to wykonuj przez kilka dni, następnie zwiększaj stopniowo pauzę do 3 sekund

a po trzech tygodniach do 10 sekund. Następnie po upływie dziesięciu dni możesz zwiększyć
pauzę 20 sekund. Uwaga! Wykonując to ćwiczenie musisz zachować ostrożność,
w przypadku, gdy odczujesz zmęczenie, przerwij ćwiczenie.

Ćwiczenie 2

Wykonaj ćwiczenia oddechowe w następujący sposób:

−

wykonaj 3 wydechy, wymawiając literę „s” z jednakową głośnością,

−

wykonaj 3 wydechy, wymawiając literę „s” jak najciszej,

−

wykonaj 3 wydechy, dmuchając na skrawek papieru trzymany w ręce. Odchylenie papieru
powinno być cały czas jednakowe,

−

wykonaj wydech i wymawiaj literę „s” raz ciszej, raz głośniej.

Sposób realizacji ćwiczenia

Ćwiczenie to wykonaj kilkakrotnie, ma ono na celu wyrabianie równomierności siły

wydechu.

[

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wykonaj ćwiczenia oddechowe w następujący sposób:

wykonaj wdech jednocześnie z szybkim wzniesieniem rąk do boku, a wydech
z powolnym przesuwaniem rąk do przodu, aż do ich skrzyżowania,

wykonaj wdech z jednoczesnym wzniesieniem rąk bokiem do góry, a następnie opuszczaj
wolno ręce, wydychając powoli powietrze,

połóż dłonie na karku, przy wdechu przesuń łokcie do przodu aż do ich zetknięcia,

wykonaj szybki wdech jednocześnie skręcając tyłów w bok, powoli wdychaj powietrza
i tułów powinien wrócić do pozycji wyjściowej,

pochyl tyłów do przodu, ręce zwisają swobodnie, wyprostuj tułów i podnieś ręce do góry
wykonując jednocześnie wdech, powtórz skłon wykonując wydech,

uklęknij, dłonie oprzyj na podłodze, przy wdechu unieś głowę i spójrz w sufit, przy
wydechu opuszczaj powoli głowę.

Uwaga! Ćwiczenia najlepiej wykonywać na wolnym powietrzu, jeśli je będziesz wykonywać
w pomieszczeniu, przewietrz je.

Ćwiczenie 4

Przeczytaj kilka razy następujący tekst, według zaleconych poleceń umieszczonych

poniżej:

Krótkie były Sędziego z synowcem witania,
Dał mu poważnie rękę do pocałowania
I w skroń ucałowawszy, uprzejmie pozdrowił,

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać tekst na jednym oddechu. Zaczerpnąć głęboko powietrze i recytować nie
robiąc żadnych pauz,

przeczytać tekst zużywając jeden oddech (wdech i wydech) na każdy wers,

przeczytać cały tekst zużywając dwa oddechy (wdech i wydech),

opisać swoje spostrzeżenia, wyciągnąć wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 5

Sprawdź, czy twój sposób oddychania ma wpływ na zrozumienie czytanego tekstu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru kilku różnych tekstów (opowiadanie, artykuł naukowy, przemówienie,
wiersz),

zaznaczyć miejsca, gdzie należy odetchnąć,

przeczytać trzykrotnie:

−

pierwszy raz przestrzegając dokładnie oznaczonych miejsc,

−

drugi raz, czytać tak, by tekst był zrozumiany przez słuchaczy i dokonać korekty
oddechu, zaznaczając zmianę,

−

trzeci raz czerpiąc oddech w nowo oznaczonych miejscach,

odpowiedzieć na pytanie, dlaczego należało zmienić miejsca zaczerpnięcia oddechu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 6

Przygotuj tekst do recytacji stosując znaki konwencjonalne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru tekstu,

opracować tekst wg następujących zasad:

−

dokonać analizy ideowej utworu,

−

zaznaczyć akcenty, zwłaszcza akcent logiczny,

−

zaznaczyć w jakich miejscach dokonać pauz, zmian tonu głosu, posłużyć się w tym
celu znakami konwencjonalnymi,

−

dokonać wyboru odpowiedniej barwy dźwiękowej.

wygłosić wybrany tekst,

nagrać wybrany tekst,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

tabela znaków konwencjonalnych.

4.8.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać proces oddychania?

opisać rolę oddychania w artykulacji głosek?

wskazać w oddychaniu w czasie mówienia i w czasie spoczynku?

scharakteryzować frazowanie?

podzielić dowolny tekst na frazy?

opracować dowolny tekst i następnie go wygłosić?

wykonać ćwiczenia oddechowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie zbyt trudne odłóż jego rozwiązanie na później i wróć
do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Prajęzykiem, od którego wywodzi się język polski jest
a)

język starocerkiewnosłowiański.

język indoeuropejski.

język prasłowiański.

język zachodnio-słowiański.

Dialekt to
a)

narzecze.

gwara.

zespół gwar wiejskich.

zespół gwar.

śargon to
a)

gwara uczniowska.

grypsera.

gwary zawodowe.

słownictwo fachowe.

Uzus jest nazwą odnoszącą się do
a)

normy językowej.

zwyczaju językowego.

systemu języka.

jednego z systemów języka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Największe zmiany w języku zachodzą w
a)

słownictwie.

słowotwórstwie.

we fleksji.

w składni.

Przyczyną błędów językowych jest
a)

nieznajomość norm językowych.

zbyt szybkie mówienie.

brak wykształcenia.

zły sposób wymawiania.

Poprawność językowa polega na
a)

zgodności tekstu mówionego i pisanego z przyjętymi normami.

zgodności tekstu mówionego z przyjętymi normami.

prawidłowej artykulacji głosek.

sprawności językowej.

Fonetyka – jednym z działów gramatyki, zajmuje się
a)

badaniem dźwięków mowy.

odmianą wyrazów.

budową wyrazów.

badaniem cech dźwięków mowy ludzkiej

Mechanizm mówienia polega na
a)

wzbudzaniu fal dźwiękowych w powietrzu.

ruchu wiązadeł głosowych.

ruchu warg.

ruchu mięśni narządów mowy.

10.

Upodobnienie to
a)

ubezdźwięcznienie głosek.

zmiana artykulacji głoski zależna od sąsiedztwa.

uproszczenie grup spółgłoskowych.

rozbieżność między mową a pismem.

11.

Składnia, jeden z działów gramatyki zajmuje się
a)

budową wypowiedzi.

budową wyrazów.

wzajemnym stosunkiem wyrazów w zdaniu.

sposobem połączeń wyrazowych w zdaniu.

12.

Inwersja to
a)

szyk wyrazów w zdaniu.

szyk przestawny w zdaniu.

instrumentacja głosowa.

sposób konstrukcji wypowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Podstawową cechą dobrego stylu jest
a)

komunikatywność.

zwięzłość.

odpowiedni dobór środków językowych.

zgodność z regułami gramatyki.

14.

Zrytmizowanie języka szczególnie wyraźnie występuje w
a)

prozie publicystycznej.

prozie poetyckiej.

wierszach.

przemówieniach.

15.

Rym to
a)

tożsamość brzmienia ostatnich głosek w wersie.

całkowita zgodność brzmienia wyrazów.

zbieżność brzmienia ostatnich sylab w wersie.

całkowita identyczność ostatnich sylab w wersie.

16.

Akcent jest zjawiskiem fonetycznym, polegającym na
a)

zwiększeniu siły wydechu w czasie wymawiania wyrazów.

zmianie w natężeniu głosu.

zmianie intonacji.

wyróżnieniu sylaby w wyrazie poprzez zmianę intonacji głosu.

17.

Proklityki to
a)

wyrazy pozbawione samodzielnego akcentu.

wyrazy łączące się w jedną całość akcentową z wyrazem poprzedzającym.

wyrazy łączące się w jedną całość akcentowaną z wyrazem następnym.

przyimki stojące przed wyrazami wielosylabowymi.

18.

Intonacja to inaczej
a)

akcent toniczny.

akcent emocjonalny.

akcent zdaniowy.

ton wypowiedzi.

19.

Frazowanie to
a)

odcinek tworzący całość wyrazową.

prawidłowe rozłożenie akcentów w wierszu.

sposób rozczłonkowania tekstu na grupy oddechowe.

metoda przygotowania tekstu do wygłoszenia.

20.

Do jakiego stylu wypowiedzi należą wyrazy: dygnitarz, gigantyczny, zamierzchły,
nawałnica
a)

naukowego.

artystycznego.

publicystycznego.

potocznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Doskonalenie dykcji i fonetyki

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Słownik
Akcent

– (od łac. accentus dźwięk, przycisk) zjawisko fonetyczne polegające na

wyróżnieniu sylaby za pomocną natężenia głosu.

Aparat fonacyjny – aparat głosowy.

Apostrofa

– figura retoryczna, polegająca na bezpośrednim zwróceniu się do kogoś.

Apostrof

– (z grec. apóstrophos’, odwracający) znak pisarski w postaci przecinka

nad linią pisma, oddzielający końcówkę polską w odmianie wyrazów
obcych.

Artykulacja

– (z łac. articulatio’, rozczłonkowanie) wymawianie, ruchy narządów

mowy oraz ich układ.

Asonans

– identyczność ostatniej samogłoski akcentowanej w kolejnych wersach

wiersza.

Dialekt

– (z grec. diálektos’, sposób mówienia) język właściwy ludności

wiejskiej jakiegoś regionu kraju.

Ekspresja

– uzewnętrznienie przeżycia.

Enklityka

– wyraz nie mający samodzielnego akcentu.

Fleksja

– dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów.

Fonetyka

– dział gramatyki badający cechy artykulacyjne i akustyczne głosek.

Fonacja

– (z grec. phone’, głos, dźwięk) wymawianie dźwięków mowy za

pomocą ruchów artykulacyjnych, wydawanie głosu przez człowieka.

Frazeologia

– (z grec. phrasis’, mówienie + logos’ słowo, nauka), nauka o związkach

wyrazowych.

Fraza

– podstawowa jednostka frazeologiczna, ma postać zdania

Głoska

– najmniejsza, niepodzielna jednostka dźwiękowa.

Gwara

– mowa ludności mieszkającej na wsi.

Intonacja

– różnicowanie wysokości brzmienia dźwięków w mowie.

Konsonans

– współbrzmienie spółgłosek.

Metafora

– przenośnia

Morfologia

– (z grec. morphe’ kształt + forma + logos nauka) dział gramatyki

obejmujący fleksję i słowotwórstwo nauka o budowie i odmianie
wyrazów.

Neologizm

– (z grec. neos’ mowy + logos’ słowo) nowotwór językowy.

Norma językowa – (z łac. norma, wzór, model) zbiór wszystkich reguł gramatycznych

danego

języka,

określających

sposób

tworzenia

konstrukcji

językowych

Proklityki

– (z grec. prokliwo’ nachylam się ku przodowi), wyraz nieakcentowany,

łączący się w całość z wyrazem akcentowanym następującym po nim.

Rym

– tożsamość

brzmienia

ostatnich

głosek

lub

ich

zespołów

w zakończeniach wersów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rytm

– zjawisko polegające na powtarzalności niektórych elementów

w obrębie jakiejś całości.

Słowotwórstwo

– dział językoznawstwa zajmujący się budową wyrazów

Synonim

– (z grec. synónymia’, równość imienia) wyraz bliskoznaczny.

Upodobnienie

– zmiana w artykulacji głoski zależna od sąsiedztwa fonetycznego.

Uzus

– (z łac. usus’ użycie, korzystanie, praktyka) przyjęty w danym

społeczeństwie zwyczaj posługiwania się środkami językowymi.

Wersyfikacja

– zasady, technika tworzenia wierszy.

Zgłoska

– sylaba

śargon

– (z franc. jargon) odmiana języka ogólnonarodowego, używana przez

poszczególne grupy społeczne, odznaczająca się specyficznym
słownictwem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Bartnicka, Dąbrowska B.: Podstawowe wiadomości z dialektologii polskiej. PZ45,
Warszawa 1959

Bąba S.: Na końcu języka. PWN, Warszawa 1992

Buttler D.: Kultura języka polskiego. PWN, Warszawa 1992

Doroszewski W, Wieczorkiewicz B. (red.).: Gramatyka opisowa języka polskiego.
Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1961

Głowiński M.: Zarys teorii literatury. PZWS, Warszawa 1967

Klemensiewicz Z.: Zarys składni polskiej. PWN, Warszawa 1963

Klemensiewicz Z.: Składnia, stylistyka. PWN, Warszawa 1982

Kuziak M.: Sztuka mówienia. Wyd. Park, 2006

Mikuła M.: Kultura żywego słowa. PZWS, Warszawa 1963

10.

Milewski T.: Wstęp do językoznawstwa. PWN, Kraków 1962

11.

Miodek J.: Odpowiednie dać rzeczy słowo. PWN, Warszawa 1987

12.

Nogajowa M.: Słowo do słowa. WSP, Warszawa 1984

13.

Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom 2002

14.

Sirotwiński S.: Słownik terminów literackich. Ossolineum, Wrocław 1970

15.

Styczek I.: Logopedia. PWN, Warszawa 1981

16.

Szletyńscy Z. i H.: Prawidłowe mówienie. LSW, Warszawa 1975

17.

Szober St.: Słownik poprawnej polszczyzny. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1958

18.

Wieczorkiewicz B.: Sztuka mówienia. Wyd. Radia i Telewizji, Warszawa 1977