2 PANSTWO I POLITYKA REPETYTORIUM

Państwo i polityka – repetytorium

1 z 160

PAŃSTWO

Demokracja i prawa człowieka

1. Prawa człowieka

a. prawa człowieka przysługują każdemu i są niezbywalne

wszystkie prawa człowieka są przyrodzone – człowiek nabywa je przez sam fakt, że jest człowie-
kiem (za życia, a nawet po śmierci)

prawa człowieka są niezbywalne, czyli nie można się ich zrzec i nie można ich komuś przekazać
ani sprzedać

żadna władza nie może ich zanegować ani człowiekowi odebrać (są nienaruszalne)

prawa człowieka należą się każdemu, niezależnie od jego płci, rasy, kraju w którym się urodził,
albo kraju, w którym mieszka, co stanowi ich powszechność

nasciturus – (łac., prawo) dziecko poczęte, lecz jeszcze nie urodzone; nasciturus może być pod-
miotem niektórych praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego; jeśli przepis ustawy tak sta-

nowi, może nabyć prawo (np. spadek) pod warunkiem, że urodzi się żywe; stanowi to wyjątek od
zasady, iż osoba fizyczna uzyskuje zdolność prawną z chwilą urodzenia

b. niektóre prawa przysługują tylko obywatelom

niektóre prawa są podstawowe, ale zakłada się, że nie przysługują one cudzoziemcom, a tylko

obywatelom danego państwa, np.: prawo do osiedlenia się w jakimś kraju, prawo do brania
udziału w wyborach parlamentarnych, prawo do pracy

c. realizacja prawa wymaga nakładów państwa, realizacja wolności – nie wymaga

prawa człowieka – zespół podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących
człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodo-

wego lub społecznego, majątek, urodzenie, stan zdrowia i inne, nieodłącznie związane z naturą
człowieka; poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej uważa się za podstawę wolności,
sprawiedliwości i pokoju w świecie

prawa, wolności i obowiązki jednostki – uprawnienia przysługujące obywatelom danego pań-

stwa i obowiązki na nich spoczywające na podstawie obowiązujących norm prawnych; podsta-
wowe prawa, wolności i obowiązki jednostki są zamieszczane w konstytucjach, dotyczą najistot-
niejszych interesów obywateli i państwa

jeśli państwo chce zagwarantować obywatelom opiekę zdrowotną, musi ponosić wydatki na leka-

rzy, szpitale i tym podobne – prawo człowieka do ochrony zdrowia
jeśli państwo chce obywatelom zagwarantować niezależne media – kosztów nie poniesie - wolność
prasy (mediów), a nie o prawie do wolnych mediów

d. prawa człowieka należą się każdemu, przywileje – nie każdemu

przywileje – takie prawa, które się uzyskuje po spełnieniu określonego warunku

Państwo i polityka – repetytorium

2 z 160

e. podstawowe wolności można podzielić na wolności osobiste i wolności polityczne

wolności osobiste:

wolność i godność osobista

wolność sumienia i wyznania

wolność gospodarcza

wolność osobista – nikogo nie wolno zmuszać do tego, czego prawo nie nakazuje (zasada niety-

kalności osobistej, która oznacza, że nikogo nie można uwięzić, chyba że został osądzony i
uwięziony zgodnie z prawem – zakaz niewolnictwa, swoboda poruszania się po terytorium swo-

jego kraju)

wolność sumienia – prawo do posiadania własnego sądu w różnych sprawach (wolność myśli,

wolność przekonań, prawo pozyskiwania informacji, swoboda badań naukowych)

wolność wyznania – wolność wyznawania dowolnej religii lub niewyznawania żadnej, a także
prawo do zmiany wyznania (wolność głoszenia religii, do uczestniczenia w obrzędach, prawo
rodziców do wychowania dzieci w zgodzie ze swymi przekonaniami religijnymi)

wolność gospodarcza – swoboda podejmowania i prowadzenie działalności gospodarczej i czer-

pania zysków z tego tytułu (prawo zatrudniania innych ludzi i przestrzeganie prawa do własno-
ści i owoców swojej pracy, swoboda zawierania umów)

f. wolność słowa, wolność prasy, wolność zgromadzeń i wolność zrzeszania się to po-

granicze wolności osobistych i politycznych

wolność słowa – prawo wyrażania swoich poglądów i ocen dotyczących dowolnych spraw zarów-
no prywatnie, jak i publicznie

wolność prasy (wolność druku, wolność mediów) – władze nie nadzorują prasy i innych me-
diów, nie tłumią krytyki, nie stosują cenzury, pozwalają rozpowszechniać różne treści

wolność zgromadzeń – wolność organizowania manifestacji, na przykład w postaci wieców, a
więc publicznego i zbiorowego wyrażania swoich poglądów

Państwo i polityka – repetytorium

3 z 160

wolność zrzeszania się – swoboda zakładania stowarzyszeń (prawo do zakładania partii poli-
tycznych, władza nie może ingerować w ich działalność, dopóki działają w granicach prawa)

g. wolności polityczne to brak wszelkiej dyskryminacji w polityce

wolność brania udziału w życiu politycznym (państwo nie może komuś zabronić zajmowania
się polityką – w państwach autorytarnych za przejaw tej wolności uważano prawo pisania petycji
do władz, a w państwie demokratycznym ma się na myśli zwłaszcza przeprowadzanie wolnych

wyborów oraz powszechne, czynne i bierne, prawo wyborcze)

prawo do kierowania sprawami publicznymi oraz prawo dostępu do służby publicznej (np. do
pracy w urzędach) na równych prawach, bez dyskryminacji choćby ze względu na płeć, naro-
dowość czy wyznanie

h. każda z wymienionych wolności ma i powinna mieć ograniczenia

najważniejsze ograniczenie jest następujące: realizacja wolności jednej osoby nie może pro-
wadzić do naruszania wolności innych osób

i. podstawowe prawa człowieka to prawo do życia, do własności, do prywatności oraz

równość wobec prawa

prawo do życia – nikt nie może być pozbawiony życia z jakiegokolwiek powodu ani przez władzę,
ani przez innego człowieka (nie jest to prawo bezwzględne – np. wojna, walka z bandytami)

prawo do posiadania własności – nikt nie może pozbawić człowieka tego, co legalnie posiada,
nie może też ograniczać albo wyznaczać sposobu, w jaki ze swojej rzeczy korzysta (prawo do ko-

rzystania z owoców swej pracy oraz prawo do dziedziczenia)

prawo do prywatności i dobrego imienia:

zakaz naruszania tajemnicy korespondencji i podsłuchiwania rozmów telefonicznych, niena-
ruszalność prywatnego mieszkania oraz prawo decydowania o swoim życiu osobistym (nikt

nie może kazać nam się z kimś przyjaźnić albo zawrzeć z kimś małżeństwo)

prawo powinno przewidywać kary za zniesławienie (rzucanie oszczerstw), znieważanie (lże-

nie), podszywanie się pod osiągnięcia innych (plagiaty)

prawo do ochrony danych osobowych, czyli takich, które pozwalają zidentyfikować i opisać

konkretną osobę

prawo do azylu politycznego – człowiekowi prześladowanemu w swej ojczyźnie za poglądy poli-
tyczne czy społeczne należy się schronienie, a państwo, w którym się schronił, winno mu opiekę

(nie należy odsyłać uchodźców tam, gdzie grozi im śmierć, tortury czy jakiekolwiek poniżające
traktowanie, jeśli wiadomo, że ktoś jest przestępcą, można, a nawet należy odesłać go tam, gdzie
zostanie sprawiedliwie osądzony i ukarany)

prawo mniejszości do poszanowania swojej tożsamości etnicznej, religijnej i językowej nazywa

się prawem (państwo nie będzie prowadziło wobec członków mniejszości polityki dyskryminacji
albo asymilacji, lecz zostawi ich w spokoju)

2. prawa I, II i III generacji

najważniejsze są prawa I generacji – bezwzględne obowiązywanie

prawa II generacji są też ważne i obwarowane licznymi przepisami Konstytucji i umów między-
narodowych, ale na ich realizację stać tylko państwa zamożne

Państwo i polityka – repetytorium

4 z 160

prawa III generacji – są ogólnikowymi deklaracjami szlachetnych celów, do których ludzkość

powinna dążyć

lista ważniejszych praw I, II i III generacji

wolność – równość – solidarność

nie ma jednej oficjalnej listy praw, a kryteria klasyfikacji nie wykazują matematycznej precyzji –
materia praw jest naprawdę skomplikowana

a. prawa I generacji

wolności osobiste
wolności polityczne
prawa (do życia, do azylu, do własności, do prywatności)

prawa I generacji mają charakter negatywny w tym sensie, że określają to, czego państwo nie

może obywatelom zabronić albo czego państwo nie może czynić

niespełnienie praw I generacji określa się jako łamanie praw człowieka

prawa człowieka II generacji to prawa ekonomiczne i socjalne – wszystkie w jakiś sposób

związane są z pieniędzmi (wymagają funduszy na realizację)

b. prawa człowieka II generacji

druga generacja praw to równy dostęp i opieka państwa bez żadnej dyskryminacji

sfera pracy – sfera socjalna – sfera kultury

sfera pracy – dotyczy pracy i utrzymania:

każdy ma prawo do pracy i prawo do swobodnego wyboru zatrudnienia (prawo to jest ograni-

czone do obywateli państwa!)

każdy ma prawo do sprawiedliwych warunków pracy i uczciwych zarobków, równych za

równą pracę (brak dyskryminacji!)

prawo do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach (BHP)

prawo do awansu zawodowego (w ramach swoich możliwości i z zachowaniem równości)

prawo do wypoczynku (prawo do urlopu, do rozsądnie ograniczonych godzin pracy, do wol-

nych niedziel albo innych dni)

prawo zrzeszania się pracowników w związki zawodowe

prawo do strajku (w ramach ustawodawstwa krajowego)

sfera socjalna:

prawa dotyczące dzieci i rodziny – rodzina ma prawo do ochrony, że dzieci i młodzież mają
prawo do szczególnej ochrony i opieki, podobnie jak matki przed i po urodzeniu dziecka

prawo do życia wolnego od głodu

prawo do wyżywienia, odzieży i mieszkania

prawo do zadowalającego poziomu życia

prawo do leczenia i opieki zdrowotnej

prawo do opieki socjalnej (wszystko w miarę możliwości państwa)

prawo do ochrony przed skutkami bezrobocia (państwo nie jest zobowiązane do całkowitego

zlikwidowania bezrobocia, ale powinno pomagać osobom, które utraciły pracę)

sfera kultury:

prawo do nauki

Państwo i polityka – repetytorium

5 z 160

prawo do bezpłatnego kształcenia podstawowego (zawarte konwencje nie mówią o bezpłatnym

kształceniu na wszystkich szczeblach!)

prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym

swoboda badań naukowych

podczas ich realizacji nie może mieć miejsca dyskryminacja żadnej kategorii społecznej, czyli że

musi być spełniona zasada równości

prawa II generacji informują o tym, co państwo powinno obywatelowi zapewnić

państwo winno być aktywne

państwo powinno zapewnić:

bezpłatną, dostępną dla wszystkich służbę zdrowia

finansować szkoły

wspomagać słabsze grupy społeczne

zwalczać bezrobocie

regulować stosunki między pracodawcami i pracownikami (np. wyznaczać minimalną długość
urlopu, normować czas pracy, nadzorować przestrzeganie zasad BHP itd.)

c. prawa III generacji

prawa III generacji – prawa do rozwoju

prawo do wszechstronnego rozwoju

można tu powtórzyć część praw II generacji:

prawo do nauki

prawo do korzystania z dóbr kultury

prawo do korzystania z postępu technicznego i naukowego

prawo do samorealizacji i rozwijania twórczości

prawo zbiorowe – do rozwoju narodu

prawo do udziału we wspólnym dziedzictwie ludzkości

prawa do zdrowego środowiska naturalnego (prawo do czystego powietrza, do czystej wody,
do kontaktu każdego człowieka z naturą)

prawo do pokoju (prawo do życia w pokoju) – prawo do takiego porządku społecznego i
międzynarodowego, który zapewni pełne urzeczywistnienia innych praw i wolności

III generacji są określane jako prawa solidarnościowe – niektóre prawa III generacji wyrażają
ogólnoludzką solidarność i braterstwo

prawo do pomocy humanitarnej

prawo do rozwoju politycznego i społecznego
prawo do samostanowienia politycznego, ekonomicznego, społecznego i kulturalnego

prawa III generacji to ambitne cele, do których należy dążyć

nie jest jasne, kto powinien odpowiadać za ich realizację (być może ludzkość jako całość i każdy
człowiek z osobna)

II.

Istota demokracji

demokracja oznacza, że władza jest sprawowana przez ogół obywateli

demokracja = władza większości + prawa mniejszości

Państwo i polityka – repetytorium

6 z 160

zasady demokracji:

suwerenność narodu

praworządność

podział i równowaga władzy

pluralizm polityczny

cztery szczegółowe zasady demokracji:

zasada suwerenności

narodu – niezależność

zasada praworządności (zasada państwa prawa albo zasada legalizmu) – wszyscy uczestni-

cy życia publicznego oraz organy władzy publicznej są zobowiązane działać na podstawie i w
granicach prawa; prawo (gdy już zostało ustanowione) stoi ponad władzą!

zasada podziału i równowagi władzy – wyodrębnienie i równowaga ustawodawczej, wyko-

nawczej i sądowniczej, z jasnym sprecyzowaniem kompetencji każdej z nich i bez dania któ-

rejś z nich przewagi nad innymi

zasada pluralizmu politycznego – wolność tworzenia i działania różnorodnych partii lub in-

nych organizacji politycznych (w granicach prawa) – w państwie legalnie istnieje i ma realną
siłę opozycja, mająca odmienne od rządzących poglądy polityczne

zasady przedstawicielstwa – sposób realizacji zasady suwerenności narodu; lud z powodów

praktycznych nie może władzy sprawować bezpośrednio i realizuje swą suwerenność, wybie-
rając swych przedstawicieli

zasada odrębności i niezależności sądów i trybunałów

zasada równości wobec prawa – prawo nikogo nie wyróżnia i nikogo nie dyskryminuje

zasada poszanowania praw mniejszości – mniejszość musi się podporządkować prawom

stanowionym przez większość, ale większość nie może stanowić praw, które by były wymie-
rzone w jakąś mniejszość, które by ją dyskryminowały albo wyzyskiwały

konflikty są wpisane w samą istotę demokracji
w ustroju demokratycznym konflikty rozwiązywane są drogą pokojową

III.

Korzenie demokracji

historia demokracji to historia takich wartości jak wolność, równość, sprawiedliwość i so-

lidaryzm społeczny

prawo

zgromadzenie ludowe

władza

1. starożytna Grecja (a zwłaszcza Ateny) to pierwszy model demokracji

polis – w starożytności greckiej miasto-państwo; stanowiło wspólnotę obywateli, w której wszel-

kie istotne decyzje były podejmowane przez zgromadzenie ludowe; członków wspólnoty łączyły
interesy ekonomiczne, polityczne, kulty religijnej; poza obrębem wspólnoty znajdowała się lud-

ność niewolna oraz cudzoziemcy stale zamieszkujący polis; praw politycznych były pozbawione
także kobiety; różne formy rządów w polis: oligarchię, czyli rządy niewielu (gr. oligoi), i demo-
krację, czyli rządy ludu (gr. demos)

wspólne dobro

zasada wybierania urzędników przez obywateli na określoną kadencję

niechęć do tyranii

pochwała cnót obywatelskich: uczciwość, lojalność, odpowiedzialność, ofiarność

demokracja bezpośrednia

suwerenność – niezależność państwa (od momentu jego powstania) od wszelkiej władzy w stosunkach z

innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi (s. zewnętrzna) oraz samodzielność w regulowaniu
spraw wewnętrznych (s. wewnętrzna).

Państwo i polityka – repetytorium

7 z 160

sztuka słowa (retoryka): o wynikach zebrania decydowało przekonywanie słuchaczy do swoich

racji

demagogia – (demagogia ‘kierowanie ludem’) metoda działania politycznego polegająca na in-
strumentalnym wykorzystywaniu potrzeb i nastrojów społecznych w celu realizacji własnych

ambicji politycznych, przez tworzenie pozorów reprezentatywności i prawowitości, dyskredytowa-
nie rywali i przeciwników, eliminowanie ich z gry politycznej za pomocą umiejętnie wzbudzanego
i ukierunkowanego przeciwko nim „gniewu ludu”; demagog stara się o uzyskanie popularności

dzięki schlebianiu masom, składaniu efektownych, ale zazwyczaj niespełnianych obietnic; po-
tocznie wszelka akcja obliczona na łatwy efekt, poklask

Perykles – (ok. 490–429 p.n.e.) polityk ateński i mówca

uważany za twórcę demokracji

w okresie jego największych wpływów Ateny stały się pierwszą potęgą Grecji

zainicjował wielki plan budowlany, którego wynikiem było wzniesienie Partenonu

, Propyle-

jów

, Erechtejonu

na Akropolu ateńskim

przyczynił się do zakończenia prac nad murami obronnymi łączącymi Ateny z Pireusem

(tzw.

Długie Mury

)

za jego sprawą doszło do umocnienia pozycji Aten w I Ateńskim Związku Morskim

, który

przekształcił się ostatecznie w imperium ateńskie

w polityce wewnętrznej dążył do zwiększenia udziału ludu w rządach; służyło temu wprowa-

dzenie wynagrodzeń za sprawowanie pewnych funkcji publicznych (sędziego, członek Rady
Pięciuset

)

dzięki swojemu autorytetowi i zaufaniu obywateli wielokrotnie przeprowadzał wnioski na

eklezji (zgromadzeniu pełnoprawnych obywateli), która była głównym organem władzy w Ate-

nach

wpływając na decyzję eklezji

, przez wiele lat kierował polityką państwa

od 444 nieprzerwanie piastował funkcję stratega

usiłował zażegnać konflikt ze Spartą

, gdy jednak uznał go za nieuchronny, dążył do zmobili-

zowania Ateńczyków w obliczu wojny

zmarł w wyniku zarazy, która wybuchła w mieście

Solon – (ok. 640 – ok. 560 p.n.e.) grecki mąż stanu i poeta

na przełomie 594 i 593 wybrano Solona na archonta

, powierzając mu przeprowadzenie re-

formy państwa

Partenon – marmurowa świątynia Ateny Partenos (‘dziewicza’) na Akropolu ateńskim.

propyleje – w starożytnej Grecji monumentalna brama na planie prostokąta, z kolumnadą i nieparzystą

liczbą przejść, prowadząca zwykle do okręgu sakralnego.

Erechtejon – świątynia na Akropolu ateńskim; miejsce kultu Ateny Polias, Posejdona, Zeusa Hypatosa,

Erechteusza, Hefajstosa i herosa Butesa, w którym także znalazła się święta oliwka, źródło słonej wody,
grobowiec Kekropsa – symbole religijne związane z legendarnymi początkami Aten i sporem Ateny z Posej-
donem o panowanie nad Attyką; świątynia o nieregularnym planie.

akropol – (gr. ákros ‘najwyższy’, pólis ‘miasto’) w starożytnych miastach greckich centralnie położone

wzgórze z obronną cytadelą; Ateny – jedno z najważniejszych miast Grecji, zawiązkiem Aten był gród wa-
rowny z okresu mykeńskiego (2. poł. II tysiącl. p.n.e.) na Akropolu.

Pireus – miasto w środkowej Grecji, w regionie Attyka.

Długie Mury łączyły Ateny z portem w Pireusie i z Faleronem. Zostały zbudowane w połowie V w. p.n.e. z

inicjatywy Kimona.

Ateński Związek Morski – w starożytnej Grecji sojusz (symmachia) łączący Ateny z greckimi państwami

Morza Egejskiego.

Rada Pięciuset – w starożytnych Atenach od czasu reform Klejstenesa najważniejsza instytucja admini-

stracyjna, zw. przez Ateńczyków zwyczajnie radą (bule); dzieliła się na dziesięć 50-osobowych zespołów, z
których każdy urzędował przez 1/10 część roku (prytanowie).

eklezja – (gr. ‘zgromadzenie’) w starożytnej Grecji zgromadzenie pełnoprawnych obywateli mające prawo

uchwalania praw i ratyfikacji decyzji innych organów władzy w polis.

Sparta – miasto w południowej Grecji, w regionie Peloponez, w dolinie rz. Ewrotas, między górami Tajget

i Parnon.; stolica potężnego miasta-państwa, zw. również Lacedemonem, założone w IX w. p.n.e. przez Do-
rów.

Państwo i polityka – repetytorium

8 z 160

uspokojeniu napięć społecznych służyło tzw. strząśnięcie długów (umorzenie zaciągniętych

długów) oraz zniesienie niewoli za długi

usankcjonował istniejący już podział obywateli na 4 klasy majątkowe, różnicując w zależności
od zamożności ich prawa i obowiązki wobec państwa

przypisywano mu utworzenie sądów (heliaja

) i Rady Czterystu

oraz reformę miar i wag

skodyfikował prawa, unieważniając większość przepisów Drakona

Drakon – (VII w. p.n.e.) prawodawca ateński

621 p.n.e. skodyfikował prawa polis

dokonał kodyfikacji i spisania prawa zwyczajowego (621)

prawa Drakona cechowała wielka surowość („drakońskie prawa”) przejawiająca się w wymie-

rzaniu bardzo ciężkich kar nawet za bardzo drobne przestępstwa

większość praw Drakona odwołano za czasów Solona, zachowały ważność jedynie przepisy

dotyczące spraw o zabójstwo (rozróżnienie zabójstwa umyślnego i nieumyślnego)

Demostenes – (384–322 p.n.e.) grecki mówca i polityk

przywódca stronnictwa antymacedońskiego

w Atenach

od 364 pisarz mów i obrońca sądowy; 354 wystąpił z pierwszą mową polityczną

w 340 doprowadził do zjednoczenia państw greckich pod przewodnictwem Aten, nie zdołało to

jednak ocalić niepodległości Grecji

w 324 Demostenes, niesłusznie oskarżony o nadużycia finansowe, uszedł z kraju

na wieść o śmierci Aleksandra III Wielkiego stanął na czele akcji wyzwoleńczej

po klęsce Aten w tzw. wojnie lamijskiej popełnił samobójstwo

uchodzi za największego mówcę greckiego

wg legendy pokonał wadę wymowy i osiągnął mistrzostwo długotrwałymi ćwiczeniami nad

brzegiem morza, z kamykami w ustach przekrzykując szum fal

Sokrates – (469–399 p.n.e.)

filozof grecki, jeden z najsłynniejszych w całych dziejach filozofii

nauczyciel Platona

w młodości związany ze stronnictwem peryklejskim, ostatecznie stał się przeciwnikiem demo-

kracji, co było prawdziwym powodem wytoczonego mu 399 procesu

skazany na śmierć przez otrucie cykutą

nie stworzył zamkniętego systemu filozoficznego; podkreślając świadomość własnej niewiedzy

(„wiem, że nic nie wiem”), uznawał istnienie absolutnego dobra i absolutnej prawdy, a prowa-
dzenie ludzi ku jej poznaniu – za swą misję życiową

Platon – (ok. 427–347 p.n.e.) jeden z najsłynniejszych filozofów starożytnych Grecji

uczeń Sokratesa i nauczyciel Arystotelesa

założyciel Akademii Platońskiej

głosił, iż idee, czyli pojęcia ogólne (szczególnie moralne i logiczne), istnieją realnie jako czyste
własności (powszechniki) bądź jako niezmienne prawzory zmiennych rzeczy

w kosmologii przyjmował, że świat jest urządzony celowo i harmonijnie przez swego sprawcę
(Demiurga), który go zbudował z odwiecznej materii

archont – (gr. ‘władający’) tytuł w nomenklaturze urzędowej cesarstwa bizant. przysługujący zarządcom

okręgów wojsk. (tzw. archontii) w praktyce obdarzano nim osoby o szczególnej pozycji w państwie (wyso-
kich dostojników kościelnych i świeckich, wielkich posiadaczy ziemskich.

heliaja [gr.], eliaja, w staroż. Atenach zgromadzenie obywateli, na którym rozpatrywano sprawy sądowe;

heliaja była podzielona na dziesięć 500-osobowych trybunałów (1000 rezerwowych); rozprawy odbywały się
przed kolegiami złożonymi z 200, 400 lub 500 sędziów; przed heliają toczyła się większość procesów pu-
blicznych i prywatnych, ona udzielała absolutorium każdemu z osobna ustępującemu urzędnikowi, oce-
niała zgodność z prawem niektórych uchwał eklezji; oprócz zgromadzenia ludowego heliaja była najważ-
niejszym organem władzy w Atenach V i IV w. p.n.e.

heliaja – w starożytnych Atenach zgromadzenie obywateli, na którym rozpatrywano sprawy sądowe.

Macedonia – w starożytności tereny obecnej Macedonii zamieszkiwała ludność spokrewniona z Grekami

i pozostająca pod ich przemożnym wpływem kulturowym (hellenizacja). Królowie Macedonii — Filip II i
Aleksander III Wielki, po podboju Grecji, stworzyli w IV w. p.n.e. ogromne państwo rozciągające się na
trzech kontynentach.

Państwo i polityka – repetytorium

9 z 160

przejął od Sokratesa i rozwinął koncepcję duszy nieśmiertelnej jako czynnika witalnego (źró-

dło życia), moralnego (czyniła z człowieka podmiot moralny) oraz racjonalnego (pozwalała po-

znać prawdy wieczne)

w etyce uważał, że cnota jest ładem i harmonią duszy oraz wprowadził klasyfikację cnót

postulował stopniowe osiąganie dóbr idealnych (u ich szczytu znajduje się idea dobra), do
których człowiek dochodzi przez dobra realne

Platon sformułował koncepcję idealnego państwa, zgodnie z koncepcją ustroju autorytarno-
nomokratycznego, uzasadnianego hierarchicznym zróżnicowaniem dusz ludzkich wg ich mo-

ralnej predyspozycji do rodzenia (rolnicy), walki (żołnierze) i rządzenia (mędrcy)

Arystoteles – (384–322 p.n.e.) filozof grecki, najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożyt-
ności

w 367 wstąpił do Akademii Platońskiej, w której pozostawał 20 lat aż do śmierci Platona

w 343 został powołany na nauczyciela Aleksandra III Wielkiego i pełnił tę funkcję aż do obję-

cia władzy przez ucznia

w 335 wrócił do Aten i założył własną szkołę (Likejon, perypatetycy), w której przez 12 lat na-

uczał i kierował pracami uczniów

w 323 po śmierci Aleksandra III Wielkiego opuścił Ateny w obawie przed prześladowaniami ze

strony ruchu antymacedońskiego i osiadł w Chalkis, gdzie w rok później zmarł

w rozwoju myśli filozoficznej i naukowej Arystotelesa można wyróżnić trzy główne okresy: 1)

przynależność do Akademii Platońskiej; 2) działalność filozoficzna i naukowa w Assos i Mity-
lenie; 3) kierowanie szkołą w Likejonie

w pierwszym okresie był w zasadzie zwolennikiem nauki Platona, jakkolwiek już wówczas od-
nosił się krytycznie do niektórych jej elementów i jeszcze za życia Platona wystąpił z krytyką

jego nauki o ideach

w drugim okresie, w opozycji do platonizmu, sformułował podstawy własnej filozofii

w trzecim okresie całkowicie odrzucił platoński typ filozofowania i skupił głównie uwagę na
szczegółowych badaniach naukowych, zwłaszcza w zakresie biologii, psychologii i historii po-

równawczej

całokształt dociekań filozoficznych Arystoteles podzielił na filozofię teoretyczną, do której zali-

czał fizykę, matematykę oraz filozofię pierwszą i filozofię praktyczną, w której jako główne
działy wyróżniał etykę i politykę

w filozofii praktycznej Arystotelesa ważne miejsce zajmuje polityka i etyka

polityka była ściśle związana ze społeczno-moralną problematyką greckiej polis

według Arystotelesa człowiek rodzi się jako „istota polityczna” (zoon politikon) przeznaczona do

życia w społeczeństwie

państwo traktował jako najwyższego rzędu naturalny związek ludzi, oparty na stosunkach

podporządkowania między panem i niewolnikiem oraz na współdziałaniu wolnych

miało ono na celu wychowanie wolnych obywateli i realizację ich dobra

na podstawie studiów historyczno-porównawczych nad ustrojem 158 miast-państw greckich
stworzył pierwszy teoretyczny system nauki o państwie i wyróżnił jako 3 prawidłowe formy

rządów: monarchię, arystokrację i politeję (doskonałą postać demokracji), którą uważał za
najlepszą postać ustrojową

2. Rzym dał nam precyzyjne prawo, instytucję Senatu i pochwałę republiki

republika – (łac. res publica ‘rzeczpospolita’, ‘sprawa, rzecz publiczna’) forma państwa, przeciw-
stawna monarchii; współcześnie w szerszym znaczeniu – ogół obywateli państwa połączonych
troską o dobro wspólne

ceniono rzymskie obywatelstwo, precyzyjnie uregulowano prawa i obowiązki obywateli i sposób

nabywania obywatelstwa

władza w republice w jej najlepszym okresie była dość precyzyjnie podzielona między różne osoby

i instytucje:

senatorowie

konsulowie

Państwo i polityka – repetytorium

10 z 160

trybunowie (strażnicy praw ludu)

cenzorzy (m.in. strażnicy moralności)

hasła:

surowość obyczajów

panowanie nad sobą

odpowiedzialność

wypełnianie obowiązków

rządy prawa, stojącego ponad zachciankami jednostek

teoretycznie władza należała do ludu rzymskiego

w praktyce rządziło stosunkowo wąskie grono arystokratów (patrycjuszy

) reprezentowane przez

władzę wykonawczą (konsulów, a potem cesarzy)

najważniejszym głosicielem cnót republikańskich był Cyceron

Cyceron, Marcus Tullius Cicero – (106–43 r. p.n.e.) rzymski mówca, mąż stanu, filozof

od 81 r. obrońca sądowy, od 75 r. (jako homo novus) kwestor

69 edyl kurulny

66 pretor

63 konsul (wykrył spisek Katyliny)

w wojnie domowej stronnik Pompejusza Wielkiego

po klęsce pod Farsalos (48 r.) ułaskawiony przez Cezara, po którego śmierci został zwolenni-

kiem Oktawiana i opowiedział się przeciw Markowi Antoniuszowi

zginął w wyniku proskrypcji

filozofię Cycerona cechuje eklektyzm

; uznawał istnienie jednego bóstwa przenikającego

świat i z nim się utożsamiającego

religię uważał za odczytywanie z kosmosu obowiązków wobec Boga

głosił nieśmiertelność duszy

w poglądach etycznych nawiązywał do stoików, podobnie w zakresie teorii prawa i polityki,
gdzie są widoczne także wpływy Akademii Platońskiej

poglądy i styl Cycerona wywarły wpływ na wielu starożytnych i średniowiecznych pisarzy
chrześcijańskich i stały się popularne zwłaszcza w okresie odrodzenia

3. chrześcijaństwo podkreślało wolną wolę, przyrodzoną godność i fundamentalną rów-

ność każdego człowieka

nie walczyło z zastanym porządkiem społecznym

każdy człowiek jest dzieckiem Bożym, ma więc przyrodzoną i niezbywalną godność, nieza-
leżnie od stanu, majątku, narodowości czy płci

rozszerzyło pojęcie godności i człowieczeństwa nawet na niewolników, co dla Greków i Rzy-
mian było niepojęte, a dla niektórych – oburzające

podkreślanie wolnej woli człowieka i jego osobistej odpowiedzialności przed Bogiem było

rewolucją, bez której nie mogłaby się rozwinąć idea praw człowieka

patrycjusze – (łac. ‘posiadający ojców’) w starożytnym Rzymie najwyższa warstwa społeczna; przedsta-

wiciele patrycjuszy wchodząc w skład senatu sprawowali rządy; zmonopolizowanie władzy i skupienie w
rękach patrycjuszy ziemi doprowadziło do walki z plebejuszami.

edyl – w starożytnym Rzymie: urzędnik sprawujący nadzór nad porządkiem publicznym, zajmujący się

m.in. urządzaniem igrzysk i aprowizacją; kurulne urzędy – w starożytnym Rzymie wyższe stanowiska
(konsulowie, pretorzy, edylowie, dyktator); oznakami ich władzy były krzesło kurulne i toga praetexta (to-
ga).

pretor – (łac. ‘naczelnik’, ‘idący na przedzie) urzędnik w starożytnym Rzymie; pretor zajmował się inter-

pretacją prawa dwunastu tablic (edykty pretorskie) i wymiarem sprawiedliwości.

proskrypcje – (łac. ‘obwieszczać na piśmie’) w starożytnym Rzymie publiczne ogłoszenie wykazu osób

wyjętych spod prawa, których majątek ulegał konfiskacie, a za ich głowy wyznaczano nagrody.

eklektyzm – (gr. ‘wybierający’) połączenie w jednym dziele wybranych elementów pochodzących z róż-

nych epok i środowisk artystycznych, które nie prowadzi do syntezy formy.

Państwo i polityka – repetytorium

11 z 160

Augustyn, Augustyn z Hippony, Augustyn Aureliusz – (354–430) święty, teolog i filozof okresu
patrystyki, Ojciec Kościoła i jeden z czterech wielkich Doktorów Kościoła zachodniego (oprócz

świętych: Ambrożego, Hieronima i Grzegorza Wielkiego)

syn poganina, obywatela rzymskiego Patrycjusza i chrześcijanki Moniki (późniejszej świętej)

nie został ochrzczony jako dziecko, ale otrzymał chrześcijańskie wychowanie

przeszedł długą drogę intelektualnego i duchowego poszukiwania prawdy i Boga

podczas studiów związał się z kobietą, z którą miał syna Adeodata

w 373 zainteresował się manicheizmem

, w którym spodziewał się znaleźć odpowiedź na drę-

czący go, także i później, problem zła

w 374 założył w Tagaście szkołę retoryki, a 375 objął w Kartaginie miejską katedrę retoryki

w 383 przeniósł się do Rzymu, a stamtąd, z powodu niskich zarobków, do Mediolanu, gdzie

otrzymał katedrę retoryki

w tym okresie odszedł od manicheizmu i zaczął skłaniać się do poglądów sceptycznych

w środowisku mediolańskim rozpoczął się proces jego religijnego nawrócenia

387 przyjął chrzest

w 396 przyjął święcenia kapłańskie, a 395 został biskupem Hippo Regius

urząd biskupa pełnił przez 35 lat, organizując Kościół w północnej Afryce i walcząc z here-

zjami manicheizmu i pelagianizmu

za nieprzejednaną postawę w tej walce nazwano go „młotem na heretyków”

zmarł w Hippo Regius w czasie oblężenia miasta przez Wandalów

był jednym z najbardziej oryginalnych i twórczych pisarzy chrześcijańskich starożytności

stworzył pierwszy całościowy wykład nauki chrześcijańskiej, oparty na neoplatonizmie, kon-

centrujący się na Bogu i losie człowieka zgubionego przez grzech i zbawionego przez łaskę

w teorii poznania Augustyn uznał za główny cel poznanie Boga i własnej duszy

w ten sposób skierował myśl ludzką od obiektywnej rzeczywistości ku własnym przeżyciom

wewnętrznym poznającego

traktując poznanie prawdy jako uczestnictwo w ideach boskich rozwinął teorię iluminizmu

–

jeżeli człowiek chce poznać prawdę bożą, musi w nią najpierw uwierzyć, a potem dopiero mo-
że rozważać rozumowo swoją wiarę (credo ut intelligam ‘wierzę, aby rozumieć’)

przyznawał wierze prymat nad rozumem i podporządkował wiedzę rozumową (naukę) wiedzy

objawionej (teologii)

w realizacji prawa moralnego zasadniczą rolę przypisuje Augustyn miłości; stopień wzrastają-
cej przez całe życie miłości ku Bogu jest wyznacznikiem poziomu życia moralnego – doskonała

miłość do Boga sprawia, że każdy z czynów dokonany pod jej wpływem jest dobry; do takiej
miłości odnosi się słynne powiedzenie Augustyna: „kochaj i rób co chcesz” (In epistola Joannis
tractatus)

dzieje pojmował Augustyn jako scenę walki „państwa bożego” (państwa wybranych do zba-
wienia i żyjących wg prawa bożego) i „państwa ziemskiego” (kierujących się egoistyczną miło-

ścią do ziemskich i doczesnych celów)

państwa te są rozdzielone nie materialnie, lecz duchowo

od początku historii ludzkości przenikały się wzajemnie tylko w społeczeństwie, ale i w duszy
każdego człowieka

historia ludzkości jest więc uwikłana w dramat walki dobra ze złem, a ostatecznie, u kresu

historii, zwycięży dobro

manicheizm – system religijny utworzony przez Maniego w III w. Był synkretycznym połączeniem maz-

daizmu z elementami buddyzmu, gnostycyzmu i chrześcijaństwa; podstawę filozoficzną manicheizmu sta-
nowił staroirański dualizm przyjmujący za zasadę bytu walkę 2 przeciwstawnych, wiecznych pierwiastków:
światła (dobra) i ciemności (zła), dzielących rzeczywistość na królestwa Boga i szatana; w manicheizmie
dualizmowi kosmicznemu odpowiadał dualizm natury człowieka, mającego 2 dusze: związaną z Bogiem i,
poprzez materię, związaną ze złem; stąd manicheizm wyprowadzał moralny nakaz wyzwalania się od zła
przez ascezę, obowiązującą wszystkich wyznawców, oraz celibat i ubóstwo obowiązujące wybranych; we-
dług manicheizmu istnienie wszechświata ma się zakończyć kataklizmem, w którym potężny ogień dokona
powszechnego oczyszczenia; elementy doktryny manichejskiej można odnaleźć w poglądach katarów, a
także w niektórych chrześcijańskich praktykach ascetycznych.

iluminizm – doktryny uznające oświecenie przez Boga za najważniejsze źródło poznania; nie chodzi tu

tylko o poznanie ściśle religijne, lecz także np. moralne; prekursorem iuminizmu w starożytnej Grecji był
Platon; na ukształtowanie się iluminizmu chrześcijańskiego największy wpływ miał św. Augustyn.

Państwo i polityka – repetytorium

12 z 160

Tomasz z Akwinu, Akwinata, Doktor Anielski – (1224 lub 1225–1274) święty, teolog i filozof,
dominikanin, Doktor Kościoła

twórca tomizmu

kanonizowany 1323

w wieku 5 lat został oddany na nauki do klasztoru benedyktyńskiego na Monte Cassino

1239 został wysłany na uniwersytet w Neapolu, gdzie podjął studia sztuk wyzwolonych; tam
też po raz pierwszy zetknął się z myślą Arystotelesa

1244 wstąpił do zakonu dominikanów i został skierowany przez władze zakonne na dalsze
studia

1252–67 wykładał kolejno na uniwersytecie w Paryżu, w studium papieskim w Anagni i
Orvieto, w Rzymie i Viterbo oraz w Neapolu

1269–73 w Paryżu, gdzie stoczył ostrą walkę z awerroistami (awerroizm łaciński) w sporze o

wzajemny stosunek wiary i wiedzy; powołany przez papieża Grzegorza X na sobór w Lyonie

zmarł w drodze, prawdopodobnie w Fossanova

wkrótce po śmierci, 1278–1313 Tomasz – choć atakowany przez niektórych scholastyków,
głównie ze szkoły franciszkańskiej – został uznany przez kapituły generalne dominikanów za

mistrza zakonu (doctor ordinis)

1323 kanonizowany przez papieża Jana XXII

1567 uznany za Doktora Kościoła (doctor angelicus, ‘doktor anielski’)

dokonał odróżnienia filozofii i teologii ze względu na odrębne przedmioty tych nauk

filozofię ujmował jako dyscyplinę zajmującą się poznawanymi w sposób naturalny przez ludz-

ki intelekt zasadami bytów

akcentował pierwszeństwo metafizyki wśród nauk teoretycznych

swoją oryginalną teorię bytu istniejącego sformułował w dyskusji z myślą Arystotelesa i Awi-
cenny głosząc, że byt jednostkowy jest zbudowany z istnienia jako aktu i istoty jako możności

uważał, że istnienie Boga nie jest dla człowieka oczywiste i dochodzi się poznawczo do jego
stwierdzenia przez wskazanie na zewnętrzną przyczynę sprawczą aktów istnienia bytów (do-

wody na istnienie Boga)

z perspektywy filozoficznej określał Boga jako proste w swej strukturze Istnienie Samoistne,

będące jedynym stwórcą istnienia wszystkich rzeczy

rozważał także strukturę innych bytów istniejących, wśród których odróżniał ze względu na

istotę: czysto niematerialne (anioł), wyłącznie materialne (np. roślina, zwierzę) i duchowo-
materialne (człowiek)

w koncepcji człowieka przyjmował: urealnienie jego istoty przez stworzony akt istnienia, jed-
ność formy substancjalnej człowieka będącej duszą intelektualną, bezpośrednie zjednoczenie

duszy z materią jako podłożem ciała ludzkiego (hylemorfizm) oraz przynależność intelektów
(możnościowego i czynnego) do jednostkowej duszy jako jej władz

szczegółowo opracował teorię poznania i postępowania oraz zagadnienia relacji osobowych,
uczuć i sprawności ludzkich

wW etyce głosił eudajmonizm powiązany z eschatologią chrześcijańską, gdzie szczęście czło-
wieka było pojmowane jako oglądanie Boga

sformułował teorię prawa i odróżnił jego gatunki (prawo wieczne, naturalne, stanowione i Bo-
że)

4. średniowieczu (a zwłaszcza Anglii) zawdzięczamy parlamentaryzm i ograniczenie

władzy królewskiej

parlamenty w średniowieczu – podatki nakładane za zgodą poddanych i uznanie, że władza

królewska musi być ograniczona prawem

bez wyroku sądu nie wolno poddanych więzić ani pozbawiać majątku

poddani mają prawo sprzeciwić się tyrańskiej władzy

Wielka Karta Swobód

(Magna Charta Libertatum) – zagrożony złożeniem z tronu król Anglii

Jan bez Ziemi

Wielka Karta Swobód, Wielka Karta Wolności (łac. Magna Charta Libertatum, Magna Carta, ang. The

Great Charter) – akt wydany VI 1215 przez króla Anglii Jana bez Ziemi na błoniu Runnymede nad Tamizą

Państwo i polityka – repetytorium

13 z 160

zebranie się przedstawicieli stanów (baronów, prałatów, niższego rycerstwa i miast) w roku

1265 – zgromadzenie to dało początek dwuizbowemu parlamentowi angielskiemu (Izba Gmin i

Izba Lordów)

Jan z Salisbury – (ok. 1120–1180) średniowieczny filozof, teolog, historyk, dyplomata

dążył do połączenia mądrości i elokwencji

odrzucając skrajny sceptycyzm głosił, że człowiek uzyskuje pewne poznanie dzięki zmysłom,

rozumowi i wierze; głosząc potrzebę badań spekulatywnych, przeciwstawiał się zarazem wi-
kłaniu filozofii w spory jego zdaniem nierozwiązywalne (dlatego m.in. w sporze o uniwersalia

zachowywał umiarkowane stanowisko)

w dziele politycznym „Polycraticus” głosił koncepcję praw zgodną z poglądami Cycerona,

przyjmował, że również władcy podlegają prawu naturalnemu, którego gwarantem jest Bóg

średniowiecze – samorząd miejski i korporacyjny

miasta mają prawa miejskie, które gwarantują im autonomię w niektórych sprawach

ciągłość instytucji burmistrza, rady miejskiej (rajców), różnych obyczajów

przywileje cechów, organizacji kupieckich i uniwersytetów

samorząd akademicki (Senat jako organ stanowiący, wybieralny rektor jako organ wyko-

nawczy)

5. Polska w XVI–XVIII wieku stworzyła oryginalny model demokracji

zgromadzenie stanowe

prawo uchwalania podatków

dwuizbowość Sejmu

równość stanu szlacheckiego

wybór władcy przez poddanych (wolna elekcja)

zobowiązania, które musiał zaprzysięgać władca (artykuły henrykowskie

i pacta conventa

)

świadomość, że w razie ich nieprzestrzegania poddani mają prawo wymówić mu posłuszeń-

stwo

tolerancja religijna: władca nie mógł narzucać poddanym swego wyznania

zasadę liberum veto

można krytykować, ale można ją też rozumieć jako skrajny wyraz dą-

żenia do konsensusu i najmocniejszą możliwą ochronę praw mniejszości

koło Windsoru. Wydana pod naciskiem zbuntowanych baronów, popartych przez większość hierarchii ko-
ścielnej i Londynu, po raz pierwszy w Anglii prawnie ograniczała samowolę władzy królewskiej wobec spo-
łeczeństwa. Wśród głównych postanowień gwarantowała swobody Kościoła, uzależniała nakładanie podat-
ków (zwłaszcza tzw. tarczowego) od zgody ogólnej rady królestwa (tj. zgromadzenia głównych wasali kró-
lewskich), zakazywała więzienia lub karania jakiegokolwiek wolnego człowieka bez wyroku sądu, ograni-
czała arbitralne sądownictwo urzędników królewskich, zakazywała nakładania nadmiernych obciążeń na
rycerstwo i wolnych chłopów, potwierdzała swobody miast (zwłaszcza Londynu), gwarantowała wolność
handlu; ustanawiała radę 25 baronów, która w razie łamania przez króla postanowień Wielkiej Karty Swo-
bód mogła zorganizować zbrojny opór wobec monarchy. W XIII–XV w. wielkokrotnie potwierdzana (ze
zmianami), w XVII w. stała się argumentem w walce o prawa parlamentu, w XIX w. uchodziła za wstęp do
parlamentaryzmu i udziału społeczeństwa w rządach. Jest uznawana za jedną z historycznych ustaw za-
sadniczych Wielkiej Brytanii i gwarancji wolności obywatelskich. Tekst z 1215, zachowany w 4 egzempla-
rzach, był wielokrotnie wydawany i komentowany (wydania polskie 1923 i 1947).

artykuły henrykowskie – ustawa określająca podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej,

ułożona w czasie bezkrólewia 1573; zaprzysięgana kolejno przez wszystkich elektów łącznie z pacta
conventa; w artykułach henrykowskich król uznawał wolną elekcję, zrzekał się tytułu dziedzica, zobowią-
zywał się nie załatwiać spraw wojny i pokoju bez udziału senatu, nie nakładać podatków ani powoływać
pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, co 2 lata zwoływać sejm; szlachta uzyskała prawo wypowiadania
posłuszeństwa, jeśli król nie będzie przestrzegał praw i jej przywilejów; w odróżnieniu od paktów konwen-
tów artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej.

pacta conventa – (łac. ‘układy umówione’) w dawnej Polsce umowa publicznoprawna szlachty z nowo

obieranym królem; była warunkiem elekcji; pacta conventa zawierały zobowiązania elekta dotyczące poli-
tyki zagr., spraw finansowych, wojska i in.; po raz pierwszy sformułowane 1573, część z nich nabrała cha-
rakteru ustawy zasadniczej (artykuły henrykowskie), w przeciwieństwie do późniejszych, których treść i
zakres zmieniały się zależnie od osoby elekta; pacta conventa należały do praw kardynalnych dawnej Rze-
czypospolitej.

Państwo i polityka – repetytorium

14 z 160

6. Myśliciele europejscy XVII–XVIII wieku ustanowili nową formułę praw człowieka i

ideał oświeconego władcy

prawa należne każdemu (o równości i godności człowieka) – w pismach wielu myślicieli i polity-
ków zaczęto systematyzować prawa, których człowieka nie może pozbawić żadna władza, a zara-

zem takich, które każda władza ma obowiązek respektować, np.: prawo do życia oraz prawo do
wolności i własności

ideał – władca absolutny (model: Ludwik XIV

we Francji, zwany Królem Słońce) – rządzi w

oparciu o światłe, oświecone zasady

nie powołuje się na religię, ale na rozum

sprawuje władzę w interesie poddanych

wprowadza mądre i łagodne prawa

promuje oświatę i popiera naukę i kulturę

w tych czasach:

wprowadzanie zakazu stosowania tortur

wspominanie o konieczności ukrócenia handlu niewolnikami w koloniach

organizowanie publicznego szkolnictwa

7. Monteskiusz

(Francja, XVIII w.) uzasadnił koncepcję trójpodziału władzy na władzę

ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

zasadę podziału władzy Monteskiusz spopularyzował w Europie

8. Francja (XVIII wiek) to spopularyzowanie pojęcia wolności, idea równości obywateli

wobec prawa oraz zasada suwerenności narodu

Wielka Rewolucja Francuska

Wielka Rewolucja Francuska

– rewolucja francuska 1789–99, rewolucja społeczna, w której

wyniku zostały obalone monarchia absolutna i ustrój stanowy we Francji

główne ugrupowania:

felianci – klub polityczny z lat 1791–92 skupiający umiarkowanie liberalnych zwolenników

monarchii konstytucyjnej

jakobini – klub i ugrupowanie polityczne z lat 1789–94, początkowo umiarkowani konstytu-

cjonaliści, potem radykaliści polityczni i społeczni

kordelierzy – klub polityczny z lat 1790–94 skupiający umiarkowanych i radykalnych prze-

ciwników monarchii

liberum veto – (łac. ‘wolne nie pozwalam’) w Polsce potoczna nazwa zasady umożliwiającej zerwanie

sejmu (a w konsekwencji unieważnienie wszystkich jego uchwał) przez jednego posła; protest zgłoszony
przeciwko jednej z uchwał danego sejmu unieważniał wszystkie jego uchwały, które traktowano jako ca-
łość; liberum veto wyrosło z zasady jednomyślności wymaganej od uchwał sejmowych; jednym ze środków
zaradczych przeciwko liberum veto było chwilowe zawieszenie lub odraczanie obrad sejmu (limita) oraz
zawiązywanie konfederacji, kiedy to obowiązywała zasada większości głosów, a sejm skonfederowany nie
mógł być zerwany; kres zasadzie liberum veto położyła Konstytucja 3 maja 1791.

Ludwik XVIII – (1755–1824) król Francji od 1814, brat Ludwika XVI; w okresie rewolucji francuskiej od

1791 za granicą, na czele rojalistycznych emigrantów zabiegał o pomoc dworów europejskich w walce z
rewolucyjną Francją; po ścięciu Ludwika XVI ogłosił się regentem, a 1795, po śmierci małoletniego delfina
(uznanego przez emigrację francuską za króla Ludwika XVII), przyjął tytuł królewski; po abdykacji Napole-
ona I objął tron; początkowo liberalny, 1821 powierzył rząd konserwatystom.

Montesquieu [mąteskjö] Charles-Louis de Secondat, Monteskiusz – (1689–1755) francuski prawnik,

myśliciel i pisarz polityczny; jeden z głównych przedstawicieli oświecenia; teoretyk wczesnego liberalizmu,
podziału władz oraz monarchii konstytucyjnej, a zarazem prekursor nowoczesnego konserwatyzmu.

rewolucja francuska – (1789–99) rewolucja społeczna, w której wyniku zostały obalone monarchia ab-

solutna i ustrój stanowy we Francji.

Państwo i polityka – repetytorium

15 z 160

sankiuloci – najradykalniejsza grupa uczestników rewolucji francuskiej, rekrutujących się

spośród osób pozbawionych praw politycznych

termidorianie – frakcja polityczna z lat 1794–95, liberalni gospodarczo republikanie

żyrondyści – ugrupowanie polityczne z lat 1791–93 skupiające liberalnych zwolenników mo-

narchii konstytucyjnej

główni politycy okresu rewolucji:

Georges Danton – (1759–94) założyciel klubu kordelierów, członek klubu jakobinów

Marie Joseph La Fayette – (1757–1834) współzałożyciel klubu feliantów, zwolennik monar-
chii konstytucyjnej

Jean Paul Marat – (1744–93) związany z klubem kordelierów, bliski jakobinom, rzecznik
sankiulotów paryskich

Honore de Mirabeau – (1749–91) przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, zwolennik mo-

narchii konstytucyjnej

Maximilien de Robespierre – (1758–94) przywódca jakobinów, radykalny republikanin

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – (1789, Wersal) programowy dokument rewolucji
francuskiej 1789–99, uchwalony przez Konstytuantę na wniosek M.J. La Fayette’a; głosiła zasa-

dy równości wobec prawa, suwerenności narodów, podziału władz, niedopuszczalności oskarże-
nia i aresztowania poza wypadkami określonymi ustawą, wolności wyznania i słowa, żądała zgo-

dy obywateli na wprowadzenie podatków; ogłaszała prawo własności, jako nienaruszalne i święte;
uznawała katalog przyjętych przez nią praw za wynikający z prawa natury; dała początek pojęciu
podmiotowych praw publicznych, jej postanowienia były zamieszczane w późniejszych konstytu-

cjach francuskich i stały się wzorem dla konstytucji innych państw

Przedstawiciele Ludu Francuskiego, występujący jako Zgromadzenie Narodowe, uważając, iż je-
dyną przyczyną nieszczęść publicznych i nadużyć rządów jest nieznajomość, zapomnienie i lek-
ceważenie praw człowieka, postanowili ogłosić w formie uroczystej deklaracji naturalne, niepo-

zbywalne i święte prawa człowieka; (…) Zgromadzenie Narodowe uznaje i ogłasza w przytomności
i pod auspicjami Istoty Najwyższej następujące prawa człowieka i obywatela.

Art. 1. Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa. Różnice społeczne
mogą się opierać tylko na użyteczności wobec społeczeństwa.
Art. 2. Celem każdej organizacji politycznej jest utrzymanie naturalnych i nie przedawnionych

praw człowieka. Tymi prawami są: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi.
Art. 3. Źródło wszelkiego zwierzchnictwa spoczywa całkowicie w Narodzie. Żadne ciało, żadna

jednostka nie może wykonywać władzy, która nie pochodziłaby wyraźnie od Narodu.
Art. 4. Wolność polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. W ten sposób nie
ma innych granic dla używania praw naturalnych człowieka jak te, które zapewniają używanie

tychże praw innym członkom społeczeństwa. Te granice może określić tylko ustawa.
Art. 5. Ustawa może zabraniać tylko takiego postępowania, które jest szkodliwe dla społeczeń-

stwa. Nie można zabronić tego, czego nie zabrania ustawa, i nikt nie może być zmuszany do czy-
nienia tego, czego nie nakazuje ustawa.
Art. 6. Ustawa jest wyrazem woli powszechnej. Wszyscy obywatele mają prawo brać udział w jej

tworzeniu bądź osobiście, bądź przez swych przedstawicieli. Powinna ona być jednakowa dla
wszystkich zarówno gdy broni, jak wówczas, gdy karze. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa

i mają równy dostęp do wszystkich godności, stanowisk i funkcyj publicznych, zależnie od ich
zdolności i z zachowaniem takich tylko różnic, które wynikają z ich cnoty i talentu.
Art. 7. Żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i więziony, jak tylko w wypadkach

określonych przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ci, którzy powodują,
wydają, wykonują lub polecają wykonać rozkazy samowolne, winni być ukarani. Jednakże oby-

watel wezwany lub przytrzymany zgodnie z prawem winien natychmiast okazać posłuszeństwo:
stawiając opór dopuszcza się on przestępstwa.
Art. 8. Ustawa może wprowadzać tylko takie kary, które są oczywiście i ściśle potrzebne i nikt nie

może być karany inaczej, jak tylko na podstawie ustawy wydanej i ogłoszonej przed popełnieniem
przestępstwa oraz gdy ta ustawa została zastosowana w sposób zgodny z prawem.

Art. 9. Każdy człowiek jest uważany za niewinnego, dopóki nie został uznany winnym. Jeżeli oka-
zuje się niezbędne jego przytrzymanie, prawo winno karać surowo każde zastosowanie rygorów,
które nie są nieodzowne dla zabezpieczenia jego osobistej odpowiedzialności.

Państwo i polityka – repetytorium

16 z 160

Art. 10. Nikt nie może być niepokojony z powodu swoich przekonań, również i religijnych, byle

ich manifestowanie nie zakłócało porządku publicznego ustanowionego przez prawo.
Art. 11. Swobodna wymiana myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka.

Każdy obywatel ma więc wolność słowa, pisma i druku i odpowiada tylko za nadużywanie tej
wolności w wypadkach określonych przez ustawę.
Art. 12. Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza konieczność istnienia publicznej siły

zbrojnej. Ta siła jest więc ustanowiona w interesie ogółu, a nie dla szczególnej wygody tych, któ-
rym została powierzona.

Art. 13. Dla utrzymania publicznej siły zbrojnej oraz dla pokrycia wydatków administracji nie-
zbędny jest ogólny podatek; obowiązek jego uiszczania winien być rozłożony na obywateli sto-
sownie do ich możliwości.

Art. 14. Wszyscy obywatele mają prawo: stwierdzić osobiście lub przez swych przedstawicieli ko-
nieczność podatku publicznego, wyrazić nań zgodę w sposób niczym nieskrępowany, czuwać nad

jego zużyciem, ustalić jego wysokość, podstawę wymiaru, sposób jego ściągania oraz czas trwa-
nia.
Art. 15. Społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego sprawozdania z jego

działalności.
Art. 16. Społeczeństwo, w którym nie ma należytej gwarancji praw ani określonego z góry podzia-

łu władz, nie ma ustroju konstytucyjnego.
Art. 17. Własność jest prawem świętym i nietykalnym. Nikt nie może być go pozbawionym, z wy-
jątkiem wypadku, gdy tego wymaga w sposób oczywisty konieczność publiczna uznana przez

prawo, wszelako pod warunkiem słusznego i z góry wypłaconego odszkodowania.

9. Stany Zjednoczone dały światu wzorową konstytucję

Konstytucja Stanów Zjednoczonych

punkt wyjścia – niezbywalne ludzkie prawa

przywileje rządu federalnego zostały świadomie ograniczone

ogłoszono rozdział państwa i religii

wprowadzono w życie klarowny trójpodział władzy, gwarantując dla Sądu Najwyższego rolę

najwyższego arbitra

Konstytucja amerykańska – wzór zwięzłości (ze wszystkimi poprawkami jest dwa razy krót-

sza od aktualnej Konstytucji RP)

w samym tekście nigdy nie wprowadzono zmian, a poprawki stanowią jego uzupełnienie

pierwszych dziesięć (Karta Praw Stanów Zjednoczonych) przyjęto niemal równocześnie z
konstytucją

przez kolejnych 200 lat dodano zaledwie 17 poprawek (z tego jedna wprowadziła zakaz sprze-
daży alkoholu, czyli prohibicję, a inna ją zniosła)

najnowsza, 27 poprawka (dotycząca uposażeń kongresmanów) weszła w życie w 1992 roku,

choć została zaproponowana jeszcze w 1789 roku – jej ratyfikacja przez poszczególne stany
trochę się przeciągnęła

Konstytucja Stanów Zjednoczonych – ustawa określająca zasady ustroju Stanów Zjednoczonych, or-

ganizację władz państwa oraz prawa i obowiązki obywatelskie; pierwsza w świecie i najstarsza obowiązują-
ca konstytucja, wyrosła z oświeceniowej wiary w umowę społeczną i oparta na zasadach prawa naturalne-
go oraz suwerenności ludu; opracowana podczas konwencji konstytucyjnej, obradującej w 1787 w Filadel-
fii pod przewodnictwem G. Washingtona, której pierwotnym celem było dokonanie rewizji Artykułów Kon-
federacji i Wieczystej Unii; uczestniczyło w niej 55 delegatów z 12 stanów (bez Rhode Island), m.in.: B.
Franklin, A. Hamilton i J. Madison (główny autor projektu, zw. ojcem konstytucji); przyjęty projekt, podpi-
sany przez 39 z nich, składał się z preambuły i 7 artykułów, które określały strukturę, sposób wybierania i
kompetencje władz federalnych (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) oraz relacje między rządem
federalnym a stanami (artykuły 1–3), wzajemne stosunki między stanami oraz sposób tworzenia i przyj-
mowania nowych stanów do Unii (artykuł 4), procedurę zmiany konstytucji (artykuł 5) i sposób jej ratyfi-
kacji (artykuł 7). Konstytucja przekształciła USA z konfederacji państw (stanów) w jedno państwo, którego
ustrój został oparty na zasadach: federalizmu (maksymalna autonomia stanów w ramach federacji), trój-
podziału władz akcentującego ich separację (przy zastosowaniu systemu wzajemnej kontroli i zachowania
równowagi), demokratyczne formy rządu (przy ograniczeniu skrajności demokracji) i respektowania praw
jednostki przez państwo.

Państwo i polityka – repetytorium

17 z 160

ojcowie założyciele (osoby, które podpisały „Deklarację niepodległości” albo tworzyły konstytucję
USA):

Jefferson Thomas

Washington George

Madison James

sprawa niewolnictwa – ojcowie założyciele głosili hasła równości wszystkich ludzi, ale trzymali w
domu niewolników

niewolnictwo zniesiono w USA dopiero w 1865 roku, po wojnie secesyjnej (słynna proklamacja
Abrahama Lincolna z 1863 roku nie dotyczyła wszystkich stanów), lecz pokłosie segregacji raso-

wej zbierano jeszcze sto lat później (Martin Luther King)

10.

Sufrażystki w Europie i USA walczyły o prawa polityczne dla kobiet

druga połowa XIX wieku – coraz więcej kobiet zaczęło zdobywać wykształcenie i niezależność

sufrażystki

– starania o prawo dla uzdolnionych kobiet do studiów uniwersyteckich

kobiety dopuszczono do wyborów lokalnych, najpierw w Szwecji, USA, Anglii i Australii, a potem
także do wyborów powszechnych, najpierw w Nowej Zelandii, w 1893 roku (tylko czynne prawo
wyborcze, na bierne kobiety musiały tam poczekać do roku 1919)

w XX wieku kobiety uzyskały prawa wyborcze prawie na całym świecie

Jefferson [dżefersen] Thomas – (1743–1826) amerykański polityk, dyplomata; przywódca polityczny w

okresie walki o niepodległość (1775–83); 1775–76 i 1783–84 delegat do Kongresu Kontynentalnego, autor
„Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych”; 1785–89 poseł we Francji; 1790–93 sekretarz stanu,
główny oponent polityczny A. Hamiltona, przeciwny jego polityce gospodarczej i finansowej; ideolog Partii
Demokratyczno-Republikańskiej; z jej ramienia 1797–1801 wiceprezydent, 1801–09 prezydent; stopniowo
odsuwał od władzy federalistów i ograniczał tendencje centralistyczne w administracji i sądownictwie;
1803 zaakceptował zakup francuskiej Luizjany i zainicjował badanie dorzecza Missouri; prowadził politykę
neutralności wobec konfliktów europejskich; w celu uniknięcia wojny z W. Brytanią i Francją doprowadził
do przyjęcia 1807 ustawy o embargu (Embargo Act) na handel zagraniczny z Europą. Po 1809 wycofał się z
życia politycznego; 1797–1815 przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego; 1819 dopro-
wadził do powołania uniwersyteckiego stanu Wirginia (autor projektu architektonicznego) i był jego rekto-
rem; pozostawił znaczną spuściznę piśmienniczą.

Washington [uoszıŋten] George, Jerzy Waszyngton – (1732–1799) polityk amerykański, pierwszy prezy-

dent Stanów Zjednoczonych; wódz naczelny w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–83),
współtwórca i pierwszy prezydent tego państwa; 1752–58 w milicji kolonii Wirginia, uczestnik wojny fran-
cuskiej-brytyjskiej 1756–63; 1759–74 członek legislatury kolonii Wirginia, 1774–75 delegat do Kongresu
Kontynentalnego, który mianował go naczelny dowódca wojsk w wojnie kolonii brytyjskiej o niepodległość;
przy pomocy cudzoziemskich oficerów (m.in. M.J. de La Fayette, F.W. von Steuben, T. Kościuszko, K. Pu-
łaski) stworzył Armię Kontynentalną i na jej czele pokonał Brytyjczyków; 1787 przewodniczył federalnej
konwencji konstytucyjnej; 1789–97 prezydent; powierzył stanowisko sekretarza stanu Th. Jeffersonowi, a
sekretarza skarbu A. Hamiltonowi i początkowo zachowywał neutralność w walce politycznej stronnictw
przez nich reprezentowanych, z czasem zaczął popierać federalistów; jako prezydent przyczynił się do upo-
rządkowania podatków, systemu pieniężnego i bankowego (Bank Stanów Zjednoczonych) oraz spłaty długu
narodowego; w polityce zagranicznej zwolennik neutralności USA, faktycznie probrytyjskie, zwłaszcza w
konflikcie Wielkiej Brytanii z Francją; 1798 powołany przez prezydenta J. Adamsa na dowódcę armii pod-
czas nie wypowiedzianej wojny z Francją.

Madison [mädısen] James – (1751–1836) amerykański polityk, prawnik; jeden z przywódców w wojnie o

niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–83); 1780–83 i 1787 członek Kongresu Kontynentalnego;
uczestnik federalnej konwencji konstytucyjnej i główny autor projektu konstytucji Stanów Zjednoczonych
1787; zaproponował 10 pierwszych do niej poprawek (Bill of Rights); wraz z A. Hamiltonem opracował pro-
gram federalistów, następnie przeszedł na stronę Th. Jeffersona i Partii Demokratyczno-Republikańskiej;
1789–97 czł. Izby Reprezentantów, 1801–09 sekr. stanu, 1809–17 prezydent; pod naciskiem polityków ze
stanów zachodnich i południowych (tzw. jastrzębi wojny) 1812 ogłosił przyjętą wcześniej przez Kongres
deklarację wojny z W. Brytanią (wojna 1812 roku); 1816 reaktywował Bank Stanów Zjednoczonych.

sufrażystki – (ang. suffrage ‘głosowanie’, ‘prawo głosu’) bojowniczki o prawa wyborcze dla kobiet w 2.

poł. XIX i na pocz. XX w., gł. w W. Brytanii i USA.

Państwo i polityka – repetytorium

18 z 160

w Polsce już w roku 1918, we Francji i we Włoszech – w latach 1945–1946, a w Szwajcarii – w

roku 1971

jako ostatni kraj europejski, w którym kobiety uzyskały prawa wyborcze – Portugalia (powszech-
ne czynne prawo wyborcze kobiety uzyskały tam dopiero w roku 1974, ale już od roku 1931 mia-
ły powszechne bierne prawo wyborcze, a część kobiet mogła głosować – cenzus wykształcenia)

w większości krajów muzułmańskich kobiety mają obecnie pełne prawa wyborcze, choć w nie-

których jest to sprawa ostatnich lat (np. w Kuwejcie i Katarze od roku 2005)
prawo wyborcze dla mężczyzn i kobiet nie jest równe w Libanie
w monarchiach absolutnych wyborów do parlamentu nie ma, więc nie głosują tam ani kobiety,

ani mężczyźni (Arabia Saudyjska, Brunei, Watykan; w Zjednoczonych Emiratach Arabskich czyni
się przymiarki do przeprowadzenia wyborów)

11.

Połowa XX wieku to rozszerzenie pojęcia „prawa człowieka”

„prawa człowieka” – przedmiot debat międzynarodowych

uchwalenie w 1948 roku przez ONZ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka – przyczyniła

się do wzrostu zainteresowania kwestią praw człowieka

okres zimnej wojny

– działacze na rzecz praw człowieka byli w krajach komunistycznych

prześladowani, ale równocześnie stali się osobami powszechnie znanymi na Zachodzie i sza-
nowanymi

druga połowa XX wieku – do katalogu praw człowieka zaczęto coraz powszechniej włączać

prawa ekonomiczne i socjalne (prawa człowieka II generacji)

IV.

Umowy dotyczące praw człowieka

prawa człowieka są zapisane w Konstytucji RP i w międzynarodowych konwencjach i de-
klaracjach

Konstytucja RP z roku 1997 zawiera gwarancje zachowania wszystkich najważniejszych praw I i

II generacji, zawiera sformułowania, które można interpretować jako program realizacji praw III
generacji

oprócz krajowego systemu ochrony praw człowieka istnieją inne, w tym związane z ONZ,
Radą Europy, Unią Europejską i OBWE

Polska należy do tych czterech systemów i polscy obywatele mogą się w pewnych wypadkach
zwracać do związanych z nimi trybunałów i instytucji

zimna wojna – umowne określenie stanu stosunków międzynarodowych charakteryzujących się trwa-

łym konfliktem, ale również niemożnością jego rozstrzygnięcia przez konfrontację militarną. Choć wiele
konfliktów w historii można określić tym mianem, obecnie zimną wojną nazywa się globalny konflikt po II
wojnie światowej (wówczas określenie to weszło do powszechnego użytku). Zimna wojna po II wojnie świa-
towej rozpoczęła się jako konflikt między ZSRR a światem demokracji zachodnich, jednak stopniowo front
konfrontacji rozszerzył się i zróżnicował. W tym okresie zimna wojna charakteryzowała się silnym, choć
zmiennym napięciem politycznym, wyścigiem zbrojeń, konfrontacją ideologiczną i wojną psychologiczną,
walką o wpływy na terenach peryferyjnych z punktu widzenia głównych protagonistów oraz instrumental-
nym traktowaniem wymiany handlowej i kulturalnej, przy jednoczesnej powściągliwości w działaniach woj-
skowych.

Państwo i polityka – repetytorium

19 z 160

1. ONZ

ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych) – organizacja międzynarodowa o charakterze uni-
wersalnym (powszechnym) i szerokim zakresie działania (kompetencjach ogólnych). Utworzona
na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, która we-

szła w życie 24 X 1945. Jej powołanie poprzedziły deklaracje polityczne i decyzje mocarstw koali-
cji antyhitlerowskiej i antyjapońskiej, podjęte podczas II wojny światowej; 1941 w Karcie atlan-

tyckiej Stany Zjednoczone i Wielka Brytania sformułowały zasady kształtowania powojennego
ładu światowego, potwierdzone 1942 w Deklaracji Narodów Zjednoczonych, gdzie państwa
sprzymierzone po raz pierwszy określiły się jako Narody Zjednoczone (NZ); kolejnymi etapami

kształtowania instytucjonalnych ram powojennej współpracy na świecie stały się ustalenia kon-
ferencji: moskiewskiej 1943, teherańskiej 1943, w Dumbarton Oaks 1944 i jałtańskiej 1945,

podczas których precyzowano założenia i zasady funkcjonowania przyszłej organizacji międzyna-
rodowej, o możliwie szerokim zasięgu światowym, ale uznającej szczególną pozycję mocarstw.
Ostateczny tekst Karty Narodów Zjednoczonych opracowano i podpisano podczas konferencji 50

państw sprzymierzonych w San Francisco (24 IV–26 VI 1945). Polska, nie reprezentowana na
konferencji (nie miała rządu uznawanego przez wszystkie mocarstwa) podpisała Kartę Narodów

Zjednoczonych 16 X 1945 i należy do 51 członków pierwotnych (państw założycieli) ONZ. Do Or-
ganizacji mogą należeć tylko państwa (kuriozalnym przypadkiem, od założenia ONZ, było człon-
kostwo Białoruskiej SRR i Ukraińskiej SRR, przez co ZSRR miał de facto potrójną reprezentację);

1946–50 przyjęto 9 nowych członków, 1955–56 — 20 (w tym grupę byłych sojuszników Niemiec z
II wojny światowej wraz z Japonią), potem liczba członków ONZ stale rosła w wyniku przyjmowa-

nia nowych państw (byłych kolonii) z Afryki, Azji, Oceanii i Regionu Karaibskiego; 1973 przyjęto
NRD i RFN, 1991–93 Koreę Południową i Koreę Północną oraz państwa powstałe w wyniku roz-
padu ZSRR, Czechosłowacji i Jugosławii; od przyjęcia 2002 Szwajcarii i Timoru Wschodniego, a

potem 2006 Czarnogóry ONZ liczy 192 członków; do Organizacji nie należy Watykan (współpra-
cuje z ONZ i uczestniczy w niektórych dziedzinach jej aktywności), a także kraje o spornym sta-

tusie politycznym (jak Tajwan, Sahara Zachodnia) lub nie w pełni suwerenne.

cele:

utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

organizowanie wszechstronnej współpracy i popieranie rozwoju przyjaznych stosunków mię-

dzy państwami

wspieranie rozwoju społecznego, gospodarczego, kulturalnego i humanitarnego oraz harmoni-
zowanie działań państw w tych zakresach

działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności

podstawowe zasady:

suwerenność i równość państw członkowskich oraz nieinterwencję w ich sprawy wewnętrzne

wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjednoczonych i
innych źródeł prawa międzynarodowego

pokojowe rozstrzyganie sporów

powstrzymywanie się przez państwa od groźby lub użycia siły

Państwo i polityka – repetytorium

20 z 160

współdziałanie w akcjach ONZ

zapewnienie, aby również państwa nie należące do ONZ nie naruszały pokoju

ONZ posiada międzynarodową zdolność prawną i podmiotowość prawnomiędzynarodową; ma

własny emblemat i flagę; główna siedziba znajduje się w Nowym Jorku, siedziby europejskie – w
Genewie i Wiedniu; jest finansowana z budżetu pochodzącego ze składek państw członkowskich
(ustalanych na podstawie ich wskaźników ekonomicznych; najwięcej – 25% budżetu – wpłacają

USA); przedstawiciele państw przy ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z immunitetu; językami ofi-
cjalnymi są: angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski

główne organy ONZ:
1. Zgromadzenie Ogólne

składa się ze wszystkich członków ONZ (każde państwo ma 1 głos)

obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, a w razie potrzeby – także na sesjach nadzwy-

czajnych i specjalnych

ma prawo rozpatrywania wszelkich spraw, które uzna za istotne

pełni nadzór nad całością działalności Organizacji i jej agend

podejmuje uchwały mające w zasadzie charakter zaleceń

2. Rada Bezpieczeństwa

główny organ odpowiedzialny za międzynarodowe bezpieczeństwo i pokój

pełni funkcje bez przerwy

może m.in. podejmować decyzje dotyczące organizowania akcji zbiorowej (także militarnej) w
celu zapobieżenia konfliktowi lub przywrócenia pokoju; liczy 15 członków (do 1965 – 11), w

tym 5 członków stałych, którymi są mocarstwa: Chiny (do 1971 reprezentowane przez Repu-
blikę Chińską, tj. Tajwan, następnie przez ChRL), Francja, Rosja (do 1991 ZSRR), Stany

Zjednoczone i Wielka Brytania

członków niestałych (co roku połowę ich liczby) wybiera Zgromadzenie Ogólne na 2-letnią ka-

dencję

uchwały Rady w sprawach merytorycznych wymagają co najmniej 9 głosów, przy czym każ-

demu z członków stałych przysługuje prawo weta

3. Sekretariat

główny organ administracyjny

na jego czele stoi sekretarz generalny, powoływany na 5-letnią kadencję przez Zgromadzenie
Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa

4. Rada Gospodarczo-Społeczna

początkowo 18 członków, obecnie 54

jest wybierana przez Zgromadzenie Ogólne na 3-letnią kadencję (co roku zmienia się 1/3

składu)

zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi, kulturalnymi i prawami człowieka, inicju-

je badania i konferencje, przygotowuje projekty konwencji, koordynuje działalność organizacji
wyspecjalizowanych ONZ

5. Rada Powiernicza

składająca się ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa

nadzorowała sprawowanie administracji na terytoriach powierniczych

po uzyskaniu przez nie niepodległości zawiesiła działalność (1994)

6. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

siedziba w Hadze

główny organ sądowy ONZ

liczy 15 sędziów, rozstrzyga spory między państwami i wydaje opinie doradcze w kwestiach
prawnych

agenda – oddział jakiegoś urzędu lub jakiejś instytucji; filia, ekspozytura.

Państwo i polityka – repetytorium

21 z 160

działają stałe organy pomocnicze ONZ, jak:


UNICEF



UNCTAD



UNDP



UNEP



UNHCR



Rada Praw Człowieka ONZ

stałe komisje Rady Gospodarczo-Społecznej (m.in. 5 regionalnych komisji gospodarczych),

różnego typu komisje powoływane przez Zgromadzenie Ogólne, a także międzynarodowe or-
ganizacje wyspecjalizowane należące do systemu NZ:

UNICEF, Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom – (ang. United Nations Children’s Fund)

organ pomocniczy ONZ. (UNICEF), organ pomocniczy ONZ, instytucja pomocy dzieciom; utworzony 1946 z
inicjatywy Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednocznych, siedziba Sekretariatu w Nowym Jorku, pracami
kieruje Dyrektor Wykonawczy; jednym z założycieli i pierwszym prezesem Rady Zarządzającej (nacz. władzy
złożonej z przedstawicieli 30 krajów, z Polską od 1956) był Polak – L. Rajchman. UNICEF działa na rzecz
podnoszenia stanu zdrowotności, wyżywienia i warunków życia dzieci na świecie, gł. w krajach ekonomicz-
nie słabo rozwiniętych, a także (od 1958) w zakresie pomocy socjalnej dzieciom i ich rodzinom; pomoc
UNICEF obejmuje ochronę zdrowia, opiekę nad rodziną i dzieckiem, zwalczanie chorób zakaźnych, racjo-
nalne żywienie (m.in. upowszechnianie wiedzy o racjonalnym żywieniu dzieci, pomoc w produkcji mleka w
proszku i pokarmów bogatych w białko), nauczanie i szkolenie zaw. dzieci i młodzieży, doraźną pomoc w
przypadkach klęsk żywiołowych, dostarczanie niektórych artykułów spoż. oraz środków i urządzeń do ich
produkcji, także pomoc we właściwym i ekon. ich wykorzystaniu. Współpracuje z FAO, WHO, UNESCO i
komitetami nar. UNICEF. UNICEF jest finansowany ze składek członkowskich państw zrzeszonych, darów
instytucji, osób prywatnych i in. źródeł. W 1965 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.

UNCTAD, Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju – (ang. United Nations Confe-

rence on Trade and Development) organ pomocniczy ONZ, zajmujący się rozwojem ekon., handlem i mię-
dzynar. inwestycjami; utworzona 1964, z siedzibą w Genewie, w celu ułatwiania handlu (m.in. tworzenia
zasad polityki handlu międzynar.) i przyspieszania rozwoju gosp. państw, zwł. rozwijających się, z
uwzględnieniem różnic w ich systemach społ. i gospodarczych; gł. zadaniem UNCTAD jest popieranie han-
dlu międzynar. w celu przyspieszenia rozwoju gosp., ze szczególnym uwzględnieniem różnic w systemach
społ. i gosp. oraz formułowanie zasad polityki handlu międzynar.; na I Konferencji 1964 podjęto uchwałę o
przekształceniu Konferencji w organ stały; w okresie między sesjami organem wykonawczym jest Rada
Handlu i Rozwoju; Polska bierze udział w pracach UNCTAD i Rady od początku ich istnienia.

UNDP, Program Narodów Zjednoczonych na rzecz Rozwoju – (ang. United Nations Development Program-

me) organ pomocniczy ONZ, Program Narodów Zjednoczonych na rzecz Rozwoju; powstały 1966 przez po-
łączenie Rozszerzonego Programu Pomocy Techn. i Funduszu Specjalnego Narodów Zjednoczonych Rozwo-
ju Gosp., do jego zadań należy udzielanie pomocy techn. i finansowej krajom rozwijającym się przy opra-
cowywaniu programów rozwoju; jest największym programem na świecie w zakresie świadczenia pomocy
techn.; UNDP współpracuje z ponad 150 państwami i 35 agencjami międzynar. w celu przyspieszenia roz-
woju gosp.; przedsięwzięcia finansowane przez UNDP obejmują rolnictwo, przemysł, produkcję energii,
transport, ochronę zdrowia, oświatę, administrację, handel i in.

UNEP, Program Narodów Zjednoczonych na rzecz Ochrony Środowiska – (ang. United Nations Environ-

mental Programme), organ pomocniczy ONZ; utworzony 1972 w celu rozwijania współpracy międzynar. w
zakresie ochrony środowiska oraz wytyczania kierunków polityki ONZ w tej sferze, siedziba sekretariatu w
Nairobi (Kenia); gł. działalność dotyczy identyfikowania, badania i oceniania problemów ekol. oraz zapew-
nianie rządom dostępu do aktualnych informacji; UNEP prowadzi program oceny zagrożeń środowiska,
tzw. Earthwatch, służący badaniu związków między człowiekiem a środowiskiem oraz stanowiący system
wczesnego ostrzegania przed potencjalnym niebezpieczeństwem ekol.; podejmuje też działania dotyczące
badania zdrowia i warunków pracy, warunków zamieszkania ludzi, ochrony przyrody itp.; dużo uwagi po-
święca ratowaniu gruntów rolnych w Afryce, zapobieganiu wyjaławiania gleby, ochronie puszcz tropik.,
ochronie ssaków mor., zwalczaniu zanieczyszczania mórz i oceanów; gł. organem UNEP jest Rada Zarzą-
dzająca złożona z 58 państw (1990 Polska czł. Rady).

UNHCR, Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców – (ang. Office of the

United Nations High Commissioner for Refugees), agenda ONZ, powstała 1951, z siedzibą w Genewie; za-
stąpiła Międzynar. Organizację Uchodźców działającą 1947–51; gł. zadaniem Urzędu jest międzynar.
ochrona uchodźców, ułatwienie im asymilacji, także pomoc w repatriacji; 1954 i 1981 otrzymał Pokojową
Nagrodę Nobla.

Rada Praw Człowieka ONZ – organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego ONZ, utw. 2006; zastąpiła Ko-

misję Praw Człowieka ONZ; w skład Rady wchodzi 47 państw członkowskich ONZ wybieranych na 3-letnią
kadencję bezwzględną większością głosów w tajnym głosowaniu Zgromadzenia Ogólnego; skład Rady jest
ustalany wg klucza geogr.; Rada przejęła prawa i obowiązki Komisji Praw Człowieka.

Państwo i polityka – repetytorium

22 z 160



ILO



FAO



WHO



IAEA



UNESCO



IMF

ILO, Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) – (ang. International Labour Organization), organizacja

międzynar., zał. 1919; powstała 1919 (w wyniku paryskiej konferencji pokojowej) jako organizacja stowa-
rzyszona Ligi Narodów; od 1946 organizacja wyspecjalizowana ONZ. Gł. cele: dążenie do poprawy szeroko
pojętych warunków pracy i społ. zabezpieczenia pracowników na całym świecie; siedziba w Genewie; zbie-
rająca się co roku Konferencja Ogólna (organ MOP), złożona z przedstawicieli rządów, pracowników i pra-
codawców państw członkowskich, uchwala zalecenia przekazywane państwom członkowskim w celu
uwzględnienia ich przy wydawaniu wewn. przepisów prawa oraz konwencje przedstawiane państwom
członkowskim do ratyfikacji; ratyfikacja konwencji nakłada na państwo obowiązek dostosowania do niej
swego ustawodawstwa. Przypadki naruszenia konwencji MOP ratyfikowanych przez państwa członkowskie
są przedmiotem dochodzeń i interwencji (m.in. 1984 raport komisji badawczej Rady Adm. MOP w sprawie
pogwałcenia swobód związkowych w PRL). Organami MOP są też Rada Adm. i Międzynar. Biuro Pracy; czł.
MOP jest 178 państw (2006), w tym Polska od 1919. W 1969 MOP otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla.

FAO, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa – (ang. Food and Agriculture

Organization of the United Nations) organizacja wyspecjalizowana ONZ, popiera międzynar. działalność
zmierzającą m.in. do: polepszenia wytwarzania, wymiany i dystrybucji produktów rolnictwa, leśnictwa i
rybołówstwa oraz do zachowania zasobów naturalnych, podnoszenia konsumpcji, poprawy warunków ży-
cia na wsi; zbiera, opracowuje i rozpowszechnia informacje oraz przeprowadza badania z zakresu produk-
cji i dystrybucji żywności i produktów roln.; od 1960 rozwija tzw. kampanię walki z głodem, zmierzającą do
zwiększenia produkcji żywności przez stosowanie nowoczesnych metod; od 1961 prowadzi wspólnie z ONZ
akcję pod nazwą Świat. Program Żywnościowy, którego celem jest udzielenie pomocy żywnościowej krajom
rozwijającym się i dotkniętym klęskami żywiołowymi; skupia 180 czł. (1999); Polska jest czł. od 1945 (z
przerwą 1950–57).

WHO, Światowa Organizacja Zdrowia – (ang. World Health Organization) organizacja wyspecjalizowana

systemu Narodów Zjedn., zał. 1948; jej gł. celem jest uzyskiwanie jak najlepszego stanu zdrowia przez
wszystkich ludzi. Współpracuje z rządami w opracowywaniu i realizacji nar. planów ochrony zdrowia;
uczestniczy: w rozwijaniu nowych technologii med. i metod leczn. oraz w ich upowszechnianiu, w opraco-
wywaniu standardów i informacji (także statyst.) dotyczących stanu zdrowia ludzi, jego zagrożeń i ochrony,
we wspomaganiu służby zdrowia (zwł. przez pomoc techn., fachową i szkoleniową); współpracuje z Ban-
kiem Świat. i in. agendami ONZ. Sprawozdania z działalności są ogłaszane w „Official Records of the World
Health Organization”. Strukturę WHO tworzą: Świat. Zgromadzenie Zdrowia (organ nacz. złożony z przed-
stawicieli wszystkich państw członkowskich, spotkania raz w roku), Rada Wykonawcza (32 osoby, posie-
dzenia 2 razy w roku), Sekretariat (organ stały, kierowany przez Dyrektora Generalnego) oraz 6 biur regio-
nalnych. WHO skupia 192 państwa (2005); Polska należy do jej współzał., 1985–88 i 1996–99 była czł.
Rady Wykonawczej; od 1992 w Polsce działa Biuro Łącznika WHO; siedziba w Genewie.

IAEA, Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej – (ang. International Atomic Energy Agency) organiza-

cja wyspecjalizowana ONZ, utw. 1957; jej celem jest prowadzenie i rozwijanie badań nad praktycznym za-
stosowaniem energii jądr., rozwojem wiedzy o pokojowym wykorzystaniu energii atomowej, zwł. elektrowni
jądr., ułatwianie wymiany informacji nauk. i techn. oraz prowadzenie szkoleń specjalistów w tym zakresie,
opracowanie metod i standardów bezpieczeństwa urządzeń wykorzystujących energię jądr. oraz standar-
dów bezpieczeństwa pracy personelu zatrudnionego przy tych urządzeniach; prowadzi inspekcję wykorzy-
stywania materiałów radioaktywnych oraz warunków pracy urządzeń, przygotowuje też umowy międzynar.
dotyczące współpracy państw w razie wycieku radioaktywnego; siedziba w Wiedniu; czł.: 139 państw
(2006), w tym Polska; 2005 Pokojowa Nagroda Nobla (wspólnie z dyr. generalnym IAEA, M. El-Baradei).

UNESCO, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury – (ang. United Nations

Educational, Scientific and Cultural Organization) organizacja wyspecjalizowana ONZ, zał. 1946, z siedzibą
w Paryżu; w konferencji założycielskiej wzięły udział 44 państwa, w tym Polska; statutowym zadaniem
UNESCO jest działanie na rzecz wzajemnego poznawania się i zrozumienia narodów poprzez współpracę w
dziedzinie oświaty, nauki i kultury.

IMF, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, ang. International Monetary Fund – organizacja wyspecjali-

zowana ONZ, utw. 1945; powołany z inicjatywy Stanów Zjedn. na mocy umów z Bretton Woods; działal-
ność rozpoczął 1947; celem jest koordynacja polityki finansowej oraz udzielanie pomocy krajom członkow-
skim na stabilizację walut, ułatwianie międzynar. współpracy walutowej, rozwijanie wymiany wielostronnej
(multilateralizm); Fundusz udziela kredytów średnio- i długoterminowych na konkretne cele; uzyskanie
kredytu jest możliwe po spełnieniu określonych warunków: IMF przeprowadza analizę stanu gospodarki
zainteresowanego kraju i opracowuje program stabilizacyjny; pierwszą transzę kredytu otrzymuje się au-
tomatycznie, następną — po przyjęciu programu stabilizacyjnego, który na ogół zaleca redukcję deficytu
budżetowego, m.in. przez: ograniczenie wydatków publicznych i finansowania sektora publicznego, kontro-

Państwo i polityka – repetytorium

23 z 160



IBRD



ICAO



UNIDO



UPU



ITU



WMO

lę płac, znoszenie ograniczeń walutowych, otwarcie na napływ kapitału zagr., ograniczenie rozmiarów kre-
dytowania; siedziba w Waszyngtonie; czł. 184 państwa (Polska do 1950 i od 1986).

IBRD, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Bank Światowy – (ang. International Bank for Re-

construction and Development) wyspecjalizowana organizacja ONZ, zał. 1945 na mocy umów z Bretton Wo-
ods (Bretton Woods system), z siedzibą w Waszyngtonie; pierwotnie celem Banku było udzielanie długo-
okresowych pożyczek państwom członkowskim na ich odbudowę ze zniszczeń po II wojnie świat. i na roz-
wój gosp.; obecnie jest to gł. wspieranie inwestycji i rozwoju gosp. tych krajów, m.in. w realizacji progra-
mów walki z bezrobociem, poprawy poziomu ochrony zdrowia i edukacji, usprawniania administracji
państw. i samorządności lokalnej; kapitał, którym dysponuje IBRD, to kapitał zakładowy wniesiony przez
kraje członkowskie (gł. udziałowcy: Francja, Indie, Japonia, Niemcy, Stany Zjedn. i W. Brytania) oraz fun-
dusze pochodzące z emisji obligacji na rynkach krajów członkowskich; liczba głosów, którą rozporządzają
poszczególne kraje członkowskie, zależy od wielkości ich wpłat do kapitału IBRD; członkami mogą być tyl-
ko czł. Międzynarodowej Korporacji Finansowej; 2000 liczył 182 czł.; 1950 Polska wystąpiła z IBRD, a od
1986 ponownie jest jego członkiem; IBRD wraz z Międzynar. Korporacją Finansową, Międzynarodowym
Stowarzyszeniem Rozwoju oraz 2 innymi organizacjami tworzy Grupę Banku Światowego.

ICAO, Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego – (ang. International Civil Aviation Organiza-

tion) organizacja wyspecjalizowana ONZ, zał. 1947 na podstawie konwencji chicagowskiej z 1944 o mię-
dzynar. lotnictwie cywilnym; jej zadaniem jest rozwijanie techniki lotn. oraz zwiększanie bezpieczeństwa
lotów, a także działalność w celu zapewnienia sprawnego, regularnego i ekon. transportu lotn.; Polska na-
leży do ICAO od jej powstania; siedziba w Montrealu, biura regionalne w Bagkoku, Kairze, Dakarze, Limie,
Meksyku, Nairobi, Paryżu.

UNIDO, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego – (ang. United Nations

Industrial Development Organization) organizacja wyspecjalizowana ONZ, z siedzibą w Wiedniu; utworzona
1966 jako organ Zgromadzenia Ogólnego ONZ; w tej formie działa od 1985; gł. celem jest promocja i przy-
spieszanie rozwoju przem. krajów rozwijających się oraz wzrost kooperacji przem. na szczeblu globalnym,
regionalnym i nar.; jest agencją pośredniczącą między potencjalnymi inwestorami a przedsięwzięciami
wymagającymi wkładu finansowego; koordynuje działalność innych agend ONZ w zakresie kooperacji
przem.; czł. UNIDO 1998 było 168 państw; najwyższym organem jest Konferencja Generalna (zwoływana
co 2 lata), bieżącą działalność nadzoruje Rada Rozwoju Przem. (53 państwa członkowskie; Polska była jej
czł. 1993–97 i 1997–2001).

UPU, Powszechny Związek Pocztowy – (ang. Universal Postal Union) organizacja międzynar.; utworzona

na mocy konwencji berneńskiej z 1874 o usługach pocztowych (1957 zastąpiona konwencją ottawską);
konstytucja organizacji uchwalona 1964, obecna wersja przyjęta 1984 w Hamburgu. UPU reguluje działal-
ność państw. administracji pocztowych w zakresie usług pocztowych; państwa członkowskie tworzą jedno-
lite terytorium pocztowe na cele wzajemnego obrotu; gwarantowany jest wolny tranzyt przez terytoria
państw trzecich; ujednolicone są opłaty pocztowe za przesyłki adresowane do krajów członkowskich, a
także zapewnione kompensaty w razie zachwiania bilansu poczty wysyłanej i otrzymywanej. Struktura
UPU: Kongres (organ plenarny, zwoływany co 5 lat), Rada Wykonawcza (40 czł. zbiera się corocznie), Rada
Doradcza Studiów nad Pocztą (35 czł.), Biuro Międzynar. (Sekretariat); UPU skupia 170 czł. (1990), w tym
także terytoria niesamodzielne; Polska jest czł. UPU.

ITU, Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny – (ang. International Telecommunication Union) orga-

nizacja międzynar., zał. 1932 w Madrycie; zastąpiła Międzynar. Związek Telegraf. (utworzony 1865, Polska
była członkiem od 1921) i Międzynar. Związek Radiotelegraf. (zał. 1906); od 1947 wyspecjalizowana orga-
nizacja ONZ z siedzibą w Genewie; działa na podstawie Międzynar. Konwencji Telekomunik. z 1932, zno-
welizowanej 1982 w Nairobi; jej celem jest upowszechnianie i doskonalenie urządzeń techn. w dziedzinie
telekomunikacji, a także ich najbardziej wydajna eksploatacja oraz ustalanie działalności państw w tym
zakresie; najwyższym organem ITU są świat. i regionalne konferencje ds. normalizacji komunikacji oraz
radiokomunik.; w ramach ITU działają m.in: Sektor Radiokomunikacji (ITU-R, do 1993 Międzynarodowy
Doradczy Komitet Radiokomunikacyjny), Sektor Telekomunikacji (ITU-T, do 1993 Międzynarodowy Dorad-
czy Komitet Telegraficzny i Telefoniczny), Sektor Rozwoju Telekomunikacji (ITU-D); 2001 ITU zrzeszał 189
państw członkowskich i ponad 650 czł. w sektorach.

WMO, Światowa Organizacja Meteorologiczna – (ang. World Meteorological Organization) wyspecjalizowa-

na agenda ONZ, z siedzibą w Genewie, powstała w wyniku przekształcenia Międzynar. Organizacji Mete-
orologicznej (zał. w Wiedniu 1873); działalność rozpoczęła na mocy Konwencji z 23 III 1950; jej zadaniem
jest koordynowanie świat. współpracy dotyczącej badań w dziedzinie meteorologii, klimatologii i hydrologii
oraz tworzenia sieci obserwacji meteorol., hydrol. i geofiz., tworzenie i doskonalenie systemów wymiany
informacji niezbędnych do przeciwdziałania skutkom klęsk żywiołowych i katastrof ekol. oraz rozwój zasto-

Państwo i polityka – repetytorium

24 z 160



IMO



WIPO

nie ma własnych stałych sił zbrojnych

może powoływać siły pokojowe ONZ lub siły zbrojne ONZ, złożone z narodowych kontyngen-

tów oddanych do jej dyspozycji w celu prowadzenia konkretnych operacji, lub upoważniać
państwa członkowskie do użycia siły w celu wymuszenia przestrzegania rezolucji Rady Bez-

pieczeństwa

ważna rola w stosunkach międzynarodowych, ułatwiając kontakty polityczne, wypracowując

wzorcowe zasady współżycia międzynarodowego

ochrona praw człowieka

współpraca gospodarcza

kodyfikacja i rozwój prawa międzynarodowego

historia:

forum ONZ było też trybuną propagandową dla reżimów totalitarnych i dyktatorskich, a wo-

bec realnych zagrożeń pokoju, sytuacji konfliktów zbrojnych i rzeczywistego łamania praw
człowieka Organizacja pozostawała zazwyczaj bezsilna

od końca lat 40., wraz z początkiem zimnej wojny, jej działalność zdominowała rywalizacja
między Wschodem a Zachodem, utrudniając funkcjonowanie systemu bezpieczeństwa i samej

ONZ

na podział od lat 60. nałożyły się rozbieżności między biednymi państwami Południa (coraz

liczniejszymi w ONZ) a bogatą Północą

rozwiązywanie konfliktów było faktycznie zależne od zgodnej woli obu przeciwstawnych su-

permocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR

wyjątkowym przypadkiem bezpośredniego zbrojnego zaangażowania się ONZ (na największą

jak dotąd skalę) stała się interwencja w obronie Korei Południowej 1950–53 (możliwa w wyni-
ku bojkotu posiedzeń Rady Bezpieczeństwa przez ZSRR)

siły pokojowe ONZ prowadziły natomiast bardzo liczne operacje bez użycia siły – o charakte-
rze obserwacyjnym, nadzorowania rozejmów, rozdzielania wojsk (za zgodą uczestników kon-

fliktu) itp., m.in. na Bliskim Wschodzie (wielokrotnie i w różnych miejscach), na Cyprze, w
Namibii

rozpad bloku sowieckiego umożliwił rozwinięcie nowych form współpracy członków ONZ wo-

bec sytuacji konfliktowych w świecie

1991 z upoważnienia ONZ siły międzynarodowe przeprowadziły operację usunięcia wojsk
irackich z Kuwejtu

1992 siły pokojowe ONZ zaangażowały się bez powodzenia w Bośni i Hercegowinie i 1995
przekazały swą rolę siłom NATO.

2006 misje pokojowe ONZ działają na Bliskim Wschodzie (najstarsza, od 1948, z kwaterą w
Jerozolimie), Wzgórzach Golan i Libanie, na Cyprze, w Kosowie (od 1999 ONZ sprawuje ad-

ministrację tego kraju przy wsparciu sił NATO), w Gruzji (na pograniczu z Abchazją), w Kasz-

sowań meteorologii i hydrologii we wszystkich sferach aktywności człowieka; cele te są realizowane poprzez
Programy: Światowej Służby Pogody, Klimatyczny (WCP, ang. World Climate Programme), Badań Atmosfe-
ry i Środowiska (AREP, ang. Atmospheric Research and Environment Programme), Hydrologii i Zasobów
Wodnych (HWRP, ang. Hydrology and Water Resources Programme); organizuje co 4 lata Świat. Kongresy
Meteorol., które są jej najwyższym organem (pierwszy odbył się 1951 w Paryżu); wydaje m.in kwartalnik
„Bulletin” w 4 językach; do WMO należy 187 państw (2004), w tym Polska.

IMO, Międzynarodowa Organizacja Morska – (ang. International Maritime Organization) organizacja wy-

specjalizowana ONZ, powołana 1948; rozpoczęła działalność 1958; do 1968 jako Międzyrządowa Mor. Or-
ganizacja Doradcza (ang. Intergovernmental Maritime Consultative Organization, IMCO); gł. celem jest po-
prawa bezpieczeństwa żeglugi i sprawności nawigacji, kontrola zanieczyszczania morza przez statki oraz
przygotowanie konwencji międzynar. dotyczących współpracy państw w zakresie techn. zagadnień trans-
portu mor.; liczy 166 czł. (2006), w tym Polska (od 1960); siedziba w Londynie.

WIPO, Światowa Organizacja Własności Intelektualnej – (ang. World Intellectual Property Organization)

organizacja wyspecjalizowana systemu ONZ; siedziba w Genewie; odpowiedzialna za rozwój ochrony wła-
sności intelektualnej (praw autorskich, patentów, znaków towarowych, wzornictwa przem. itp.); nadzoruje
wykonywanie umów międzynar., w tym paryskiej konwencji o ochronie własności przem. (1883) i berneń-
skiej konwencji o ochronie dzieł lit. i artyst. (1886), z późniejszymi zmianami; gł. organami są: Zgromadze-
nie Ogólne, Kom. Koordynacyjny, Biuro Międzynar.; do WIPO należy 177 państw, w tym Polska (2002).

Państwo i polityka – repetytorium

25 z 160

mirze, na Haiti, Saharze Zachodniej, w Etiopii i Erytrei, w Demokratycznej Republice Konga,

Liberii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Burundii i w Sudanie

ONZ to Rada Praw Człowieka, która jest częścią struktury ONZ (do roku 2006 nosiła nazwę
Komisji Praw Człowieka)
łatwo z nią pomylić Komitet Praw Człowieka w Genewie, który jest teoretycznie organizacją

niezależną, ale blisko współpracuje z ONZ
są też komitety zajmujące się sprawami szczegółowymi, po jednym do każdej ważnej konwencji

ONZ (najłatwiej zapamiętać Komitet Praw Dziecka)
urząd Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka

2. Rada Europy

Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

Rada Europy – organizacja międzynarodowa, założona 1949; z siedzibą w Strasburgu
do jej powołania doszło w okresie i w wyniku ożywienia idei integracji europejskiej w latach po II

wojnie światowej
obradujący w V 1948 w Hadze tzw. Kongres Europy wezwał m.in. do stworzenia unii gospodar-

czej i politycznej dla zagwarantowania bezpieczeństwa, niezależności gospodarczej i rozwoju spo-
łecznego w Europie
wydarzenia w jej wschodniej części (przewrót komunistyczny w Pradze, blokada Berlina Zachod-

niego) przyspieszyły działania na rzecz politycznego zbliżenia państw Europy Zachodniej
5 V 1949 w Londynie 10 państw założycielskich (Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luk-

semburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy) podpisało statut Rady Europy (wszedł w
życie 3 VIII 1949)

cele:

działanie na rzecz większej jedności państw członkowskich

obrona i realizacja ideałów i zasad będących ich wspólnym dziedzictwem oraz wspieranie ich

rozwoju ekonomicznego i społecznego

obrona i szerzenie praw człowieka oraz zasad demokracji parlamentarnej i rządów prawa

koordynacja i rozwijanie kontaktów gospodarczych, kulturalnych, społecznych, prawnych i
naukowych

ochrona kultury

różnorodna problematyka społecznej

historia:

Rada stała się forum dyskusji i współpracy europejskich państw demokratycznych w tych

dziedzinach

w okresie 1949–65 do Rady Europy przystąpiły kolejno: Grecja, Turcja, Islandia, RFN, Au-

stria, Cypr, Szwajcaria i Malta

warunkiem przyjęcia do Rady Europy było (i jest) przestrzeganie rządów prawa i podstawo-

wych praw człowieka oraz przeprowadzenie wolnych wyborów do parlamentu narodowego

1967–74 z prac Rady Europy wykluczona była Grecja (w okresie dyktatury)

po upadku rządów autorytarnych do Rady Europy przyjęto Portugalię (1976) i Hiszpanię
(1977)

do 1989 członkami były wyłącznie państwa spoza bloku sowieckiego (1989 – 23 państwa)

od 1990 do Rady Europy przystępowały też państwa z Europy Wschodniej

Polska została członkiem 26 XI 1991

ważną formą działania Rady Europy jest opracowywanie i przyjmowanie umów dotyczących

różnych dziedzin współpracy i kontaktów międzynarodowych, praw człowieka, spraw kultu-
ralnych, społecznych i naukowych; podpisano prawie 200 konwencji, porozumień i protoko-
łów Rady Europy

wchodzą one w życie po ratyfikowaniu przez określoną liczbę państw członkowskich, a do
większości z nich mogą też przystępować państwa spoza Rady Europy

Państwo i polityka – repetytorium

26 z 160

do najważniejszych konwencji należą: Europejska konwencja praw człowieka z 1950, Euro-

pejska konwencja kulturalna z 1954, Europejska konwencja o ekstradycji z 1957, Euro-

pejska karta socjalna z 1961, Europejska konwencja o zwalczaniu terroryzmu z 1977,
Europejska konwencja o zapobieganiu torturom i nieludzkiemu lub poniżającemu trak-
towaniu i karaniu z 1987, Konwencja o ochronie praw i godności człowieka w odniesie-

niu do zastosowań biologii i medycyny: Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie
z 1997 (i protokół dodatkowy 1998 zakazujący klonowania człowieka)

Rada Europy odegrała ważną rolę w harmonizacji ustawodawstw narodowych, tworzeniu
prawodawstwa i sądownictwa europejskiego w zakresie praw człowieka oraz poszukiwaniu

rozwiązań problemów prawnych i etycznych

główne organy:

1. Komitet Ministrów (zbierający się na szczeblu ministrów spraw zagranicznych zwykle 2 razy

w roku, a na szczeblu ich reprezentantów w Strasburgu – co tydzień)

Zgromadzenie Parlamentarne

(do 1974 – Zgromadzenie Doradcze), składające się z dele-

gatów parlamentów narodowych z państw Rady Europy

3. Sekretariat z sekretarzem generalnym (wybierany przez Zgromadzenie Parlamentarne na

kadencję 5-letnią)

4. Europejski Trybunał Praw Człowieka,

5. Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy (od 1994) i komisarz praw człowieka (od

1999)

w 2006 do Rady Europy należało 46 państw, tj. prawie wszystkie europejskie (prócz Watykanu i
Białorusi, a także Czarnogóry, która 2006 złożyła wniosek o przyjęcie do Rady Europy) oraz Tur-

cja, Cypr, Armenia, Azerbejdżan i Gruzja); status obserwatora mają: Watykan, USA, Kanada,
Japonia i Meksyk

3. Unia Europejska

Unia Europejska (UE) – międzynarodowe ugrupowanie integracyjne, istniejące od 1 XI 1993,

którego podstawą są suwerenne, europejskie państwa narodowe, tworzące związek gospodarczo-
polityczny

historia:

powstanie UE było efektem wieloletniego, rozpoczętego po II wojnie światowej

procesu integracji europejskiej obejmującego początkowo kraje Europy Zachodniej, a od lat

90. XX w. także państwa Europy Środkowowschodniej

pojęcie „unia europejska” zaczęło pojawiać się we wspólnotowych dokumentach politycznych

na początku lat 70. XX w., m.in. w tzw. Raporcie Tindemansa (1975) zawierającym założenia
przyszłej unii

kolejne działania nastąpiły w połowie lat 80. XX w. (np. 1985 projekt traktatu ustanawiające-
go UE)

przełom nastąpił na pocz. lat 90. XX w., wraz z podpisaniem 7 II 1992 Traktatu o Unii Eu-
ropejskiej (tzw. traktat z Maastricht), który wszedł w życie 1 XI 1993, ustanawiając UE jako

nową formę wspólnoty państw i narodów Europy

UE została zbudowana na bazie Wspólnot Europejskich powstałych w latach 50. XX w. – Eu-

ropejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS, istniała 1952–2002), Europejskiej Wspólnoty Go-
spodarczej (EWG, działała od 1958, od 1993 – Wspólnota Europejska) i Europejskiej Wspól-

noty Energii Atomowej (Euratom, od 1958)

w przeciwieństwie do Wspólnot, które są podmiotami prawa międzynarodowego, UE nie jest

samodzielną organizacją międzynarodową (nie ma osobowości prawnej), lecz swoistym spo-
iwem łączącym Wspólnoty i uzupełniającym je o inne formy współpracy

Konstrukcję UE oparto na 3 filarach, którymi są: 1) Wspólnoty Europejskie (obejmują m.in.
wspólnotowy system instytucjonalno-prawny, wspólną politykę rolną, politykę regionalną,

wspólny rynek wewnętrzny, unię gospodarczą i walutową, ochronę środowiska), 2) wspólna
polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, 3) współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i
spraw wewnętrznych

Państwo i polityka – repetytorium

27 z 160

fundamentalne zasady:

wolność

demokracja

poszanowanie praw człowieka i praworządność

równość i tolerancja – w UE zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależ-

ność państwową, płeć, rasę czy pochodzenie etniczne, religię lub wyznanie, niepełnospraw-
ność, wiek, a także orientację seksualną

powszechnie uważa się, że UE funkcjonuje na zasadach wywodzących się z filozofii i demokracji

greckiej, prawa rzymskiego i tradycji chrześcijańskiej (niestety nie!)

cele:

trwały i zrównoważony rozwój oraz postęp społeczno-gospodarczy (m.in. przez stworzenie ob-
szaru bez wewnętrznych granic, wzmocnienie spójności ekonomiczno-społecznej, ustanowie-

nie unii gospodarczej i walutowej)

potwierdzanie swojej tożsamości na arenie międzynarodowej

wzmacnianie ochrony praw i interesów obywateli UE

utrzymywanie i rozwijanie UE jako obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości

zachowanie i rozwijanie wspólnego dorobku prawnego (acquis communautaire

)

osiąganiu celów UE służy jej system prawny, instytucjonalny i decyzyjny

prawo wspólnotowe dzieli się umownie na 2 podstawowe kategorie: pierwotne i wtórne (po-

chodne)

pierwotne źródła prawa to traktaty założycielskie: paryski z 1951 (ustanawiający EWWiS) i

rzymskie z 1957 (ustanawiające EWG i Euratom), ponadto traktaty zmieniające i uzupełnia-
jące: Traktat o fuzji organów (z 1965), Jednolity akt europejski (1986), Traktat o Unii Euro-
pejskiej, Traktat amsterdamski (1997) i Traktat nicejski (2001) oraz traktaty i umowy o przy-

stąpieniu nowych państw członkowskich oraz stowarzyszeniu i współpracy z państwami trze-
cimi

do wtórnych źródeł prawa zalicza się: wiążące i niewiążące akty prawne wydawane przez in-
stytucje wspólnotowe, tj. rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Pierwotne i

wtórne źródła prawa uzupełnia orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europej-
skich

system instytucjonalny UE tworzą:

instytucje polityczne (Rada Europy, Rada UE, Komisja Europejska, Parlament Europejski)

instytucje sądowe i kontrolne (Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, Sąd Pierw-

szej Instancji, Europejski Trybunał Obrachunkowy i Europejski Rzecznik Praw Obywatel-
skich)

instytucje gospodarcze i finansowe (Europejski Bank Centralny, Europejski Bank Inwestycyj-

ny)

organy doradczo-pomocnicze, jak Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Komitet Regionów, Euro-

stat (urząd statystyczny)

acquis communautaire – [aki komünote:r] wspólnotowy dorobek prawny; termin stosowany w kontek-

ście prawa Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej (UE), używany w rozumieniu wąskim i szerokim,
zamiennie z terminami: prawo wspólnotowe, europejskie prawo wspólnotowe i prawo europejskie. W jego
skład wchodzą: 1) prawo pierwotne (statutowe), tj. traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich wraz z
aneksami i protokołami oraz późniejszymi poprawkami i uzupełnieniami zawartymi m.in. w Jednolitym
akcie europejskim i Traktacie o Unii Europejskiej, jak również traktaty akcesyjne nowych państw człon-
kowskich; 2) prawo wtórne (pochodne), tj. akty prawne stanowione przez instytucje Wspólnot na podstawie
aktów prawa pierwotnego; 3) umowy międzynarodowe z państwami trzecimi i organizacjami międzynaro-
dowymi; 4) umowy między państwami członkowskimi dotyczące spraw ściśle związanych z funkcjonowa-
niem Wspólnot, co do których instytucje Wspólnot nie mają kompetencji do działania; 5) prawo niepisane,
w tym ogólne zasady prawa i prawo zwyczajowe, przywoływane w orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości; państwa UE są zobowiązane do poszanowania acquis communautaire, a każdy nowy czło-
nek Unii musi je przyjąć w całości.

Państwo i polityka – repetytorium

28 z 160

kluczowa instytucja – Rada Europy, w skład której wchodzą przywódcy państw (głowy państw

lub szefowie rządów) oraz przewodniczący Komisji Europejskich; zajmuje się ona sprawami o

charakterze strategicznym – ustala priorytety, ogólne polityczne wytyczne i kierunki działania
oraz nadaje niezbędny impuls do rozwoju UE

siedziby główne instytucji UE znajdują się w Brukseli (m.in. Komisja Europejska i Rada UE),
Luksemburgu (m.in. Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Obrachunkowy) i Strasbur-

gu (Parlament Europejski), a także we Frankfurcie nad Menem (Europejski Bank Centralny)

proces podejmowania decyzji w UE składa się z 3 zasadniczych etapów: inicjatywy, opinii i decy-

zji
uczestniczą w nim główna Komisja Europejska (mająca inicjatywę ustawodawczą), Rada UE i

Parlament Europejski

wyróżnia się 4 główne procedury podejmowania decyzji: konsultacji, akceptacji (zgody), współ-

pracy i współdecydowania
poszczególne instytucje podejmują decyzje na zasadzie zwykłej lub kwalifikowanej większości

głosów bądź jednomyślności
na mocy Jednolitego aktu europejskiego oraz Traktatu amsterdamskiego podstawą podejmowa-
nia decyzji w UE jest większość kwalifikowana

jednak w dziedzinach szczególnie ważnych z punktu widzenia interesów państw członkowskich
UE (np. w kwestiach budżetowych czy podatkowych) nadal obowiązuje zasada jednomyślności
UE dysponuje określonymi środkami finansowymi na realizację swoich celów

dochody budżetu UE opierają się na tzw. systemie środków własnych, który obejmuje 4 główne
źródła wpływów: z opłat rolnych i składek cukrowych, ceł, podatku VAT i wpłat dokonywanych

przez państwa członkowskie w zależności od wielkości ich dochodu narodowego
pieniądze z budżetu UE są przeznaczane głównie na wspólną politykę rolną (ok. 45% wszystkich
wydatków) oraz politykę regionalną – fundusze strukturalne i Fundusz Spójności (ok. 35%), a

ponadto na politykę wewnętrzną i zewnętrzną, pomoc przedakcesyjną, administrację i inne
dochody i wydatki budżetu UE powinny być w każdym roku zrównoważone

unijny budżet opracowywany jest co roku, przy czym w UE istnieje również średniookresowe pla-
nowanie budżetowe, w formie tzw. perspektyw finansowe na okresy 7-letnie (np. 2000–06, 2007–
13)

budżet UE, ob. wynoszący około 115–120 mld euro rocznie, jest znikomy w porównaniu do po-
tencjału gospodarczego Unii (maksymalna wielkość budżetu została ustalona na poziomie 1,24%

dochodu narodowego UE)
podział kompetencji między UE a państwa członkowskie w realizacji celów i zadań opiera się na
tzw. zasadzie subsydiarności (pomocniczości), zgodnie z nią, działania na poziomie ponadnaro-

dowym (unijnym) są podejmowane tylko wówczas, gdy nie mogą zostać lepiej i skuteczniej wyko-
nane na szczeblu narodowym, a także wtedy, gdy wiadomo, że podjęcie pewnych działań będzie

mieć konsekwencje dla wielu lub wszystkich państw członkowskich
działania w niektórych obszarach znajdują się w kompetencjach UE i są formułowane na szcze-
blu ponadnarodowym (np. jednolita polityka pieniężna), inne zaś znajdują się w kompetencjach

państw członkowskich i podlegają jedynie koordynacji przez instytucje UE (np. polityka gospo-
darcza, budżetowa czy zatrudnienia)

w celu osiągnięcia większego postępu i przyspieszenia procesu integracyjnego, w ramach UE ist-
nieje formuła tzw. ściślejszej współpracy, która umożliwia podjęcie przez część państw członkow-
skich pogłębionego i bardziej zaawansowanego współdziałania w niektórych dziedzinach (podlega

ona jednak pewnym ograniczeniom, m.in. musi obejmować większość państw członkowskich, nie
może naruszać interesów państw nieuczestniczących, nie może dotyczyć dziedzin znajdujących

się w wyłącznych kompetencjach UE itp.)
początkowo (od 1 XI 1993) w skład UE weszło 12 państw członkowskich Wspólnot Europejskich:
Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia,

W. Brytania i Włochy; 1 I 1995 członkami UE zostały też: Austria, Finlandia i Szwecja
dalsze rozszerzenie UE objęło głównie państwa z dawnego bloku sowieckiego; 1 V 2004 członka-

mi UE zostały: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry, a
1 I 2007 – Bułgaria i Rumunia
UE liczy obecnie 27 państw członkowskich

status państw kandydujących posiadają Chorwacja, Turcja i Macedonia

Państwo i polityka – repetytorium

29 z 160

UE nie jest europejskim „superpaństwem”, lecz ugrupowaniem integracyjnym, którego podstawą
są suwerenne państwa narodowe i które w pełni respektuje ich narodową tożsamość

każdy mieszkaniec UE, mający obywatelstwo któregokolwiek z państw członkowskich, ma jedno-
cześnie obywatelstwo UE (przy czym to ostatnie uzupełnia, a nie zastępuje, obywatelstwo naro-
dowe)

posiadanie obywatelstwa UE umożliwia korzystanie z określonych praw, m.in. z prawa do swo-
bodnego poruszania się i przebywania na obszarze wszystkich państw członkowskich

każdy obywatel UE, który przebywa na terenie państwa trzeciego, w którym jego kraj nie ma
przedstawicielstwa, ma prawo do ochrony przez władze dyplomatyczne lub konsularne każdego
innego państwa UE na takich samych zasadach, jak obywatele tych państw

obywatele UE mają prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego, zwracania się do
Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz kierowania pism do każdej instytucji wspól-

notowej w swoim języku ojczystym i żądania w nim odpowiedzi
status oficjalnych języków UE mają 23 języki
UE ma własne symbole i święto

flaga UE, przejęta od Rady Europy, przedstawia krąg 12 złotych gwiazd na lazurowym tle (liczba
gwiazd jest niezmienna i nie symbolizuje liczby państw członkowskich)

hymnem UE jest fragment muzyki („Oda do radości:) z IV części IX Symfonii L. van Beethovena w
aranżacji austriackiego dyrygenta H. von Karajana
dzień UE jest obchodzony 9 V, w rocznicę ogłoszenia deklaracji zw. planem Schumana (1950),

która jest uważana za symbol. początek integracji europejskiej
wydarzenia w historii UE, które miały miejsce na przeł. XX i XXI w. (m.in. ustanowienie Unii Go-

spodarczej i Walutowej wraz z wprowadzeniem wspólnej waluty euro oraz 2-krotne powiększenie
składu UE), spowodowały potrzebę określenia dalszych kierunków integracji europejskiej i przy-
szłego statusu UE

deklaracje w sprawie przyszłości UE przyjęte na szczytach Rady Europy w Nicei (2000) i Laeken
(2001) rozpoczęły ogólnoeuropejską debatę na ten temat

debata o przyszłości UE została przeniesiona na forum Konwentu Europejskiego (2002–03), który
opracował projekt Traktat konstytucyjnego (Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy)
w VI 2004 został on przyjęty na szczycie Rady Europy w Brukseli, a 29 X 2004 podpisany w

Rzymie przez przywódców państw UE
planowano, że po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie, Traktat konstytucyjny wej-

dzie w życie od 1 XI 2006, jednak V i VI 2005 został on odrzucony w referendach przez społe-
czeństwa Francji i Holandii, po czym proces ratyfikacji w części państw UE zawieszono
nieratyfikowanie Traktatu postawiło polityków UE przed koniecznością ponownego przeanalizo-

wania aktualnego stanu Unii i kierunków dalszej integracji

4. OBWE

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) – międzynarodowa, paneuropej-
ska organizacja ds. bezpieczeństwa i współpracy, będąca kontynuatorką Konferencji Bezpieczeń-

stwa i Współpracy w Europie (KBWE)
główna siedziba w Wiedniu

od lat 70. do 1990 KBWE funkcjonowała jako cykl konferencji, seminariów i spotkań; w podpi-
sanym podczas spotkania na szczycie KBWE w Helsinkach 1975 Akcie końcowym określono
m.in. 10 zasad, którymi miały kierować się państwa we wzajemnych stosunkach; przyjmowane

standardy dotyczące praw człowieka i swobód obywatelskich ułatwiły następnie przemiany de-
mokratyczne w Europie Środkowej i Wschodniej

1990 podczas szczytu paryskiego KBWE powołano jej pierwsze stałe instytucje (Sekretariat, Cen-
trum Zapobiegania Konfliktom, Biuro Praw Człowieka), a uchwalona wówczas Karta paryska dla
Nowej Europy określiła nowe zadania dla KBWE w warunkach postzimnowojennych

1991–92 KBWE zaczęła zajmować się konfliktami wynikającymi z rozpadu Jugosławii i ZSRR
na mocy decyzji szczytu odbytego 1992 w Helsinkach wyposażono KBWE w instrumenty działań

antykryzysowych, tworząc m.in. Urząd Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych
biorąc pod uwagę zaistniałe zmiany instytucjonalne oraz starając się nadać organizacji nowy im-
puls polityczny, podczas spotkania na szczycie państw członkowskich XII 1994 w Budapeszcie

zmieniono nazwę KBWE na OBWE

Państwo i polityka – repetytorium

30 z 160

działalność OBWE odzwierciedla koncepcję szerokiego pojmowania spraw bezpieczeństwa, obej-

mującą: prawa człowieka, działalność instytucji demokratycznych, dyplomację prewencyjną,
kontrolę zbrojeń oraz bezpieczeństwo ekonomicznego i ochronę środowiska

organizacja zajmuje się ustanawianiem norm regulujących stosunki między państwami i między
państwem a jego obywatelami oraz nadzorem wykonywania tych norm; prowadzi dialog i nego-
cjacje w sprawach bezpieczeństwa europejskiego; podejmuje działania na rzecz zapobiegania

konfliktom, ostrzegania przed nimi oraz rozwiązywania zaistniałych kryzysów
prowadzi rozmowy nad doskonaleniem wojskowych środków budowy zaufania i bezpieczeństwa

międzynarodowego
członkami OBWE jest 55 państw: wszystkie państwa europejskie, państwa powstałe w wyniku
rozpadu ZSRR (w tym zakaukaskie i środkowoazjatyckie) oraz Stany Zjednoczone i Kanada

1992–2002 Jugosławia była zawieszona w prawach członkowskich
organem OBWE odpowiedzialnym za prowadzenie bieżącego dialogu politycznego oraz podejmo-

wanie decyzji jest Stała Rada, która spotyka się w Wiedniu raz na tydzień z udziałem przedstawi-
cieli wszystkich państw uczestniczących w OBWE
również w Wiedniu na cotygodniowych posiedzeniach obraduje Forum Współpracy ds. Bezpie-

czeństwa, zajmujące się problematyką wojskowych środków budowy zaufania
ministrowie spraw zagranicznych państw OBWE spotykają się raz do roku w wybranej stolicy

europejskich na sesji Rady Ministerialnej
raz na dwa lata jest zwoływane spotkanie na szczycie, tj. z udziałem szefów państw lub rządów
na kilkudniowych dorocznych sesjach obraduje Zgromadzenie Parlamentarne OBWE (składające

się z delegatów parlamentów państw członkowskich); jego sekretariat mieści się w Kopenhadze
odpowiedzialność za realizację zadań organizacji spoczywa w rękach urzędującego przewodniczą-

cego OBWE – funkcję tę pełnią rotacyjnie, przez okres roku kalendarzowego, ministrowie spraw
zagranicznych państw członkowskich (1998 minister spraw zagranicznych Polski, B. Geremek)
urzędującego przewodniczącego wspiera sekretarz generalny, wybierany na 3-letnią kadencję,

który sprawuje nadzór administracyjny nad instytucjami organizacji i kieruje pracą Sekretariatu
OBWE w Wiedniu

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, z siedzibą w Warszawie, zajmuje się nadzo-
rem wyborów w państwach OBWE, działa na rzecz tworzenia instytucji społeczeństwa obywatel-
skiego i wspiera demokratyczny porządek prawny

celem działalności Urzędu Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych (w Hadze) jest za-
pobieganie napięciom i kryzysom z udziałem mniejszości narodowych

w 1997 powołano Urząd Przedstawiciela ds. Wolności Mediów (w Wiedniu)
na mocy konwencji wynegocjowanej w ramach OBWE utworzono Trybunał Koncyliacji i Arbitrażu
(w Genewie)

od 1995, zgodnie z porozumieniem z Dayton, OBWE nadzorowała wybory i pośredniczyła w nego-
cjacjach w sprawie budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz kontroli uzbrojenia w Bośni i Herce-

gowinie, a także monitoruje przestrzeganie praw człowieka w tym kraju
w 1998 wzięła na siebie odpowiedzialność za rozmieszczenie misji weryfikacyjnej w Kosowie
misje OBWE znajdują się także w Albanii, Chorwacji, Macedonii, Mołdawii, Tadżykistanie, Esto-

nii, Łotwie, Gruzji, Czeczenii i Ukrainie, gdzie wykonują różne zadania związane z dyplomacją
prewencyjną, stabilizacją wewnętrzną i rozwiązywaniem konfliktów

tak jest w Europie
pewne mechanizmy wypracowała także Unia Afrykańska, Organizacja Państw Amerykańskich i

różne organizacje regionalne

5. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku nie przewiduje sankcji
została uchwalona na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Paryżu 10 grudnia 1948 roku

wymienia ona wszystkie prawa opisywane jako prawa I generacji, a także dużą część praw II ge-
neracji (np. prawo do pracy i wypoczynku, prawo do oświaty, ochronę praw rodziny)

Deklaracja ta nie jest aktem prawnym ani umową międzynarodową
za jej nieprzestrzeganie nie grożą sankcje

Państwo i polityka – repetytorium

31 z 160

Deklaracja odegrała istotną rolę, stając się wzorcem standardów konstytucyjnych, prototypem

innych deklaracji oraz międzynarodowych konwencji, a także narzędziem nacisku na reżimy
gwałcące prawa ludzkie

6. Przestrzeganiem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 roku zajmuje się

trybunał w Strasburgu

Rada Europy – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
1950

pełna nazwa konwencji brzmi: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo-
wych Wolności (często używa się nazwy skróconej albo skrótu EKPC)

konwencja ta została sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 roku
państwa, które ją podpisały, nie tylko zobowiązały się przestrzegać jej postanowień
uzgodniły także bardzo ważną zasadę bezpośredniej stosowalności, to znaczy że normy konwencji

stały się obowiązujące w danym państwie, nawet jeśli nie zostały wpisane do jej prawa krajowego
na straży przestrzegania konwencji stoi, specjalnie w tym celu powołany, Europejski Trybunał
Praw Człowieka w Strasburgu

Trybunał może zalecić rządowi, który złamał zasady konwencji, naprawienie krzywd i wypłatę
zadośćuczynienia

konwencja jest konwencją europejską, ale nie ma związku z Unią Europejską, lecz została wy-
pracowana przez Radę Europy
Polska wstąpiła do Rady Europy w 1991 roku i dopiero od tego czasu konwencja zaczęła u nas

obowiązywać
sama konwencja (z 1950 roku) dotyczy właściwie wyłącznie praw I generacji

później dołączono kilka protokołów, które państwa mogą przyjąć (ratyfikować) albo nie przyjmo-
wać
protokoły, które Polska ratyfikowała, dotyczą poszanowania prawa własności, prawa do nauki,

wolnych wyborów, swobody podróży i zakazu wydalania z kraju, zakazu stosowania kary śmierci
w czasie pokoju, instancyjności sądów i równości małżonków

Polska dotychczas nie ratyfikowała protokołu rozszerzającego zasadę niedyskryminacji i protoko-
łu zakazującego kary śmierci w czasie wojny

nie wszystko można zaskarżyć do Strasburga
Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu rozpatruje skargi indywidualne, skargi grup

osób i skargi organizacji pozarządowych
kilka istotnych zasad:

trybunał nie rozpatruje skarg, jeśli nie zostały wcześniej wyczerpane wszystkie krajowe środki

prawne; nie można zrezygnować z drogi sądowej w Polsce i od razu zwrócić się do Strasburga,

taka skarga zostanie automatycznie odrzucona

skarżyć się można tylko na władze państwowe: na to, co zrobiły albo czego zaniedbały

trybunał zajmuje się tylko sprawami wymienionymi w konwencji z 1950 roku i protokołach,
które dane państwo ratyfikowało; można się więc poskarżyć na przykład na łamanie prawa do

wolności słowa czy prawa do rzetelnego procesu (wymienione w konwencji), nie można się
jednak poskarżyć na niski zasiłek dla bezrobotnego albo niedostateczną opiekę zdrowotną,
gdyż konwencja tych spraw nie dotyczy

sprawa musi być aktualna, nie może dotyczyć wydarzeń sprzed podpisania konwencji przez

państwo; ze złożeniem skargi nie można też czekać dłużej niż pół roku od zakończenia postę-
powania w kraju

trybunał nie rozpatruje skarg, które zostały już wniesione pod rozwagę innych instytucji mię-

dzynarodowych zajmujących się prawami człowieka (np. Komitetu Praw Człowieka w Gene-
wie). Anonimowych donosów trybunał też nie rozpatruje

trybunał może wydać wyrok niekorzystny dla państwa jako strony i zasądzić odszkodowanie dla
osoby (fizycznej bądź prawnej), której prawa zostały naruszone lub złamane

do trybunału napływa bardzo duża ilość skarg, dlatego na rozstrzygnięcie niektórych spraw w
Strasburgu czeka się długo, nawet kilka lat

Państwo i polityka – repetytorium

32 z 160

7. Każdy z traktatów Wspólnot Europejskich nawiązuje do praw człowieka

różne traktaty czynią to w różny sposób i w zasadzie nie rozszerzają katalogu spraw ponad to, co

już wynika z innych umów
nie ma możliwości, byś spamiętał, na co zwracał szczególną uwagę traktat rzymski (1957), na co
Jednolity Akt Europejski (1986) albo traktat z Maastricht (1992)

poza traktatami ważne są nazwy kilku innych dokumentów:

1. Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności przyjęta przez Parlament Europejski w Stras-

burgu w 1989 roku

wymienia ona wszystkie ważniejsze prawa i wolności, oraz że jako deklaracja nie ma mocy praw-

nej ani nie przewiduje sankcji

2. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej została proklamowana w Nicei w 2000 roku
uzyskałaby moc prawną jako część traktatu lizbońskiego z 2007 roku, gdyby został przyjęty

ONZ Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 1966

ONZ Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych Socjalnych i Kulturalnych 1966

w1966 roku ONZ opracowało dwa międzynarodowe pakty praw człowieka:

1. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
2. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych

oba pakty zostały przyjęte przez ONZ 16 listopada 1966 roku
Polska ratyfikowała je w 1977 roku

zgodnie ze swoją nazwą pakty obejmują prawa I i II generacji

lista praw, które dokumenty wymieniają jest bardzo długa i szczegółowa
wszystkie wolności obywatelskie i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, prawo narodów do
samostanowienia (dotyczy zbiorowości, a nie jednostki, więc nie było omawiane pośród praw

człowieka)

inaczej niż Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 omawiane pakty są aktami prawa
międzynarodowego
obywatele państw, które podpisały te pakty, mogą składać skargi do Komitetu Praw Człowieka w

Genewie
komitet ten zajmuje się głównie analizowaniem, na ile państwa członkowskie przestrzegają po-

stanowień paktów
komitet w Genewie nie może zasądzić zadośćuczynienia od państwa, może tylko je wezwać, by
zaprzestało niewłaściwych działań

3. Konwencja o Prawach Dziecka została podpisana w ONZ w 1989 roku

wśród praw dziecka wymienia niemal wszystkie prawa I i II generacji, z wyłączeniem większości
praw ekonomicznych (prawa do pracy zakładania związków zawodowych, strajku itp.) i politycz-
nych

prawa są przeformułowane tak, by dotyczyły spraw dzieci
twórcy konwencji wyszli z założenia, że celem jest dobro dziecka jako odrębnej osoby, a podsta-

wowym środkiem – poszanowanie autonomii rodziny

życie – rozwój – autonomia

prawem dziecka jest prawo do życia i prawo do przeżycia, a to zależy od zapewnienia mu opieki
zdrowotnej i wyżywienia

rozwój oznacza, że dziecku należy się prawo do nauki, wypoczynku i korzystania z dóbr kultury
warunkiem dobrego rozwoju jest prawo do rodziny (do wychowywania się w rodzinie)
autonomia dziecka oznacza poszanowanie godności dziecka (wolność od przemocy i wyzysku),

jego odrębności oraz wolności osobistej w zakresie odpowiednim do wieku dziecka

Państwo i polityka – repetytorium

33 z 160

obowiązek dbania o dobro dziecka ciąży na wszystkich: rodzicach, nauczycielach, władzach pań-

stwowych
bezpośrednio odpowiedzialni za dziecko są jednak rodzice, dlatego ochrona praw rodziny jest

równocześnie ochroną praw dziecka
państwo powinno wkraczać w kompetencje rodziny wyłącznie wtedy, gdy ta nie radzi sobie z za-
daniami, które przed nią stoją, albo gdy prawa dziecka są w rodzinie ewidentnie łamane

do Konwencji o Prawach Dziecka dołączono w 2000 roku dwa protokoły, które uwzględniały

sprawy pominięte w samej Konwencji: o Udziale Dzieci w Konfliktach Zbrojnych oraz o Sprze-
daży Dzieci, Dziecięcej Prostytucji i Dziecięcej Pornografii

osobne konwencje ONZ dotyczą rasizmu, tortur i praw kobiet

4. Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej

– 1966

5. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet – 1979 (Protokół

dodatkowy pochodzi z 1999 roku)

6. Konwencja w sprawie zakazu tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego

traktowania albo karania – 1984

1986 – ONZ wydała Deklarację dotyczącą Prawa do Rozwoju

Deklaracja została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku

wymienia dość szeroką i ogólnikową listę praw III generacji

jako deklaracja nie jest to akt prawny ani umowa międzynarodowa i nie przewiduje żadnych

sankcji

2006 – ONZ powołała Radę Praw Człowieka
Rada Praw Człowieka powstała w miejsce Komisji Praw Człowieka ONZ, krytykowanej za niesku-
teczność i unikanie podejmowania drażliwych tematów

główne zadanie Rady – okresowe dokonywanie przeglądu stanu przestrzegania praw człowieka
we wszystkich krajach świata, bez żadnych wyjątków

przyjmuje skargi od osób indywidualnych

teoretycznie sankcją może być nawet zawieszenie państwa w prawach członka ONZ, jednak na-

wet najbardziej bezczelne łamanie praw człowieka jeszcze nigdy nie spowodowało, by ONZ zawie-
sił jakiegokolwiek państwo w prawach członka ONZ

Konwencje genewskie i haskie dotyczą praw ludzkich w czasie wojny
Konwencje genewskie dotyczą głównie traktowania rannych i ofiar wojny

pierwsza z nich, konwencja z 1864 roku, ustaliła zasadę nieatakowania sanitariuszy i niesienia
pomocy rannym bez różnicy narodowości, wtedy też powołano Międzynarodowy Komitet Czerwo-

nego Krzyża i uzgodniono jego symbol
nowa konwencja na ten sam temat została opracowana w 1906 roku, a potem zastąpiły je coraz
szersze i bardziej szczegółowe konwencje z 1929 roku i 1949 roku (obowiązująca do dziś) oraz

dwa protokoły dodatkowe z 1977 roku
jedną z ważniejszych konwencji genewskich jest też Konwencja dotycząca statusu uchodźców

z 1951 roku (ratyfikowana przez Polskę w 1991 roku)

IV konwencja haska o zasadach wojny lądowej z 1907 roku określiła sposoby traktowania jeń-

ców wojennych, ochronę niebronionych obiektów cywilnych, zasady okupacji terytorium nieprzy-
jaciela, zakazała stosowania broni powodującej zbyteczne cierpienia, a także stosowania trucizn i

broni zatrutej
inne konwencje haskie (przyjęte w latach 1899,1904 i 1907) sprecyzowały zasady wypowiadania
wojny, zasady wojny na morzu, sposoby zachowania się i traktowania państw neutralnych i ich

mienia

Konwencja haska z 1954 roku dotyczy sposobów ochrony dóbr kultury w czasie działań wojen-
nych

Państwo i polityka – repetytorium

34 z 160

kilka dokumentów dotyczy zbrodni popełnianych w czasie wojny

Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z 1945 roku został opracowany przez mo-
carstwa zwycięskie w II wojnie światowej

określił, co się uważa za zbrodnie przeciwko pokojowi (planowanie napaści, wojna z gwałceniem
traktatów i umów międzynarodowych), zbrodnie wojenne (złe traktowanie jeńców i zakładników,
mordowanie ludności cywilnej, nieuzasadnione niszczenie mienia, wywożenie na roboty przymu-

sowe) i zbrodnie przeciwko ludzkości (mordowanie, prześladowanie, deportacje całości lub części
grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej)

przyjęto w nim zasadę, zgodnie z którą także przywódcy polityczni mogą być pociągnięci do od-
powiedzialności za swe czyny
Statut został opracowany na potrzeby procesu norymberskiego w celu ukarania zbrodniarzy hi-

tlerowskich, ale wiele późniejszych dokumentów odwołuje się do niego

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa została przyjęta przez ONZ
w 1948 roku
ludobójstwo jest tu rozumiane jako szczególnie ciężka zbrodnia przeciwko ludzkości

Konwencja o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości, przyjęta

przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1968 roku, spowodowała, że zbrodnie te traktowane są ina-
czej niż zwykłe przestępstwa i można je sądzić nawet po wielu dziesięcioleciach

Kilka umów dotyczy zakazanych rodzajów broni
Protokół genewski z 1925 roku zakazał stosowania w trakcie wojny gazów bojowych (duszących

i trujących) oraz broni bakteriologicznej
Konwencja z 1975 roku zakazała prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni
biologicznej i nakazała jej zniszczenie, a konwencja z 1993 dotyczyła tego samego w odniesieniu

do broni chemicznej
wszystkie liczące się kraje świata podpisały te konwencje

do protokołu genewskiego nie zastosowała się Japonia, która w latach trzydziestych XX wieku
wypróbowywała broń biologiczną na jeńcach chińskich (jedna ze spraw, która do dziś wpływa na

stosunki chińsko-japońskie)
nie zastosował się do niej także Związek Radziecki, który skrycie prowadził wojskowe badania

nad bakteriami wąglika
Irak (rządzony przez Saddama Husajna) prowadził takie badania, ale w 1995 roku został zmu-
szony do ich przerwania

Konwencja ONZ z 1980 roku (tzw. Konwencja CCW) zakazuje stosowania niektórych rodzajów

broni konwencjonalnej
dotyczyła między innymi ograniczeń w stosowaniu broni zapalającej, zakazu min pułapek i po-
cisków rozrywających się (tzw. kule dum-dum)

w 1996 dodano protokół dotyczący zakazu stosowania oślepiającej broni laserowej
w 2008 roku opracowano zakaz stosowania tak zwanych bomb kasetowych (podpisało go wiele

państw, ale bez Rosji, USA, Chin, Indii, Pakistanu, a także bez Polski)

Traktat ottawski z 1997 roku zakazuje stosowania min przeciwpiechotnych i nakazuje ich

zniszczenie, miny takie pozostają na miejscu konfliktu dziesiątki lat po zakończeniu walk, a po-
szkodowani to cywile, w tym bardzo wiele dzieci

do traktatu przystąpiło około 150 państw świata
mimo to nie obowiązuje powszechnie – nie przystąpiły do niego między innymi Chiny, Rosja,
USA, a także Polska

Traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej wszedł w życie w 1970 roku

Traktat ten został opracowany w 1968 roku
państwa, które go podpisały i posiadają broń jądrową, zobowiązały się nie przekazywać jej innym
krajom, a te, które jej nie mają, zobowiązały się nie podejmować starań, by wejść w jej posiada-

nie
nieco wcześniej, bo w 1963 roku, mocarstwa podpisały traktat zakazujący wybuchów atomowych

na ziemi, w powietrzu, w kosmosie i pod wodą; była najwyższa pora, by taki traktat podpisać

Państwo i polityka – repetytorium

35 z 160

skażenie promieniotwórcze w atmosferze osiągnęło wówczas wartość, której nie przekroczono

nawet w roku 1984 po słynnej katastrofie reaktora w Czarnobylu
odtąd dopuszczalne pozostały tylko wybuchy podziemne

lista krajów, które mają broń jądrową – najwięcej tej broni ma pięć wielkich mocarstw, będących
stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ:

Rosja

USA

Chiny

Wielka Brytania

Francja

wszystkie one podpisały traktat

nie podpisały traktatu i weszły w posiadanie broni jądrowej: Indie, Pakistan, a także (prawie na
pewno) Izrael i Korea Północna

także Iran prawdopodobnie dąży do uzyskania tej broni

Rosja posiada obecnie około 16 tysięcy głowic jądrowych, a USA około 9 tysięcy
pozostałe kraje łącznie posiadają około tysiąca głowic

Trybunał w Hadze sądzi sprawców ludobójstwa i zbrodni wojennych
Międzynarodowy Trybunał Karny został powołany na stałe w roku 1998 na podstawie tak zwa-

nego statutu rzymskiego
jego jedynym zadaniem jest sądzenie osób oskarżanych o zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrod-
nie przeciwko ludzkości

państwa, które podpisały odpowiednią konwencję, zobowiązały się przekazywać do dyspozycji
trybunału nawet swoich obywateli

ponad połowa państw świata uznaje kompetencje trybunału, ale nie wszystkie
nie uznają go między innymi Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny, Indie, Izrael i większość państw
muzułmańskich

Trybunał zajmuje się obecnie kilkoma sprawami dotyczącymi zbrodni popełnionych w czasie

konfliktów w Afryce
łatwo pomylić tego trybunału z Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości, który roz-
strzyga spory między państwami członkowskimi ONZ i też ma siedzibę w Hadze

łatwo pomylić też z Międzynarodowym Trybunałem Karnym do spraw Byłej Jugosławii, który
również ma siedzibę w Hadze, ale jest osobnym trybunałem powołanym w 1993 roku, działa on

do dziś

Pojęcie państwa

państwo – 1) struktury organizacyjnej społeczeństwa, porządkującej za pomocą aparatu admini-

stracyjnego działania jednostek i grup na podstawie norm przez siebie ustalanych; 2) organizacji
grupy społecznej zajmującej pewne terytorium z władzą suwerenną na czele, związku polityczne-

go, w którym władza prawomocna korzysta ze „środków panowania nad ludźmi” (M. Weber), lub
„korporacji terytorialnej wyposażonej w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchniczą” oraz
osobowość prawną (G. Jellinek), 3) struktury powołanej do ochrony uprawnień jednostek, odróż-

nia się p. od społeczeństwa; inne znaczenie mają określenia p. jako 4) „aktualizacji idei etycznej”
(G.W.F. Hegel) lub 5) porządku prawnego, będącego strukturą normatywną, której organami są

zarówno instytucje władcze, jak i obywatele (H. Kelsen).

termin „państwo” upowszechnił Niccolò Machiavelli

, autor „Księcia”, który używał słowa „pań-

stwo” (wł. stato) na określenie różnych form organizacji politycznej

Machiavelli Niccolò, Makiawel – (1469–1527) florencki historyk, dyplomata i urzędnik, myśliciel poli-

tyczny; jeden z najwybitniejszych przedstawiciel renerowej myśli politycznej; „Książę” – rozległe doświad-
czenie, jakie zdobył podczas kariery urzędniczej i politycznej, przyczyniło się do powstania jednego z naj-

Państwo i polityka – repetytorium

36 z 160

różne koncepcje pojęcia „państwo”:

Arystoteles

(384–322 p.n.e.)

państwo (polis) jest wspólnotą różnych grup ludzi niezbędną dla ich istnienia, jest to wspólnota

równych obywateli, którzy w sposób najpełniejszy mogą się zrealizować tylko w państwie, w pań-
stwie istnieje podział na rządzących i rządzonych

Cyceron

(106–43 p.n.e.)

państwo (res publica) jest rzeczą wspólną obywateli, o którą muszą się troszczyć, zgodnie z obo-
wiązującymi w niej prawami

św. Augustyn

(354–430) i św. Tomasz z Akwinu

(1225–1274)

bardziej kontrowersyjnych dzieł w historii myśli nowożytnej – „Księcia” (1532); w rozprawie napisanej pod
silnym wpływem ówczesnej sytuacji historyczno-politycznej na Półwyspie Apenińskim, Machiavelli przed-
stawił swoją wizją władcy idealnego, miałby on stworzyć silne, scentralizowane państwo, a następnie
sprawnie nim zarządzać, Machiavelli próbował określić cechy niezbędne władcy do prowadzenia skutecznej
działalności politycznej. Właśnie owa „skuteczność” wyrażona formułą: cel uświęca środki, jest dla niego
najważniejszą regułą, jaką należy stosować w polityce. To twierdzenie, często interpretowane jako pochwa-
ła i usprawiedliwienie despotyzmu i tyranii książąt, opierało się na przekonaniu, że ten, kto rządzi, nie
musi się przejmować tradycyjnymi normami etycznymi, gdyż w rzeczywistości działania ludzkie wynikają
wyłącznie z materialnych pobudek i aby skutecznie nad nimi zapanować, należy przyjąć takie same meto-
dy postępowania.

Arystoteles – (384–322 p.n.e.) filozof grecki; najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności,

którego działalność filozoficzna i naukowa obejmowała niemal wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy. W
367–347 p.n.e. w Akademii Platońskiej; 335 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną w Atenach, tzw. Like-
jon, w której przez 12 lat nauczał i kierował pracami uczniów (perypatetycy).

Cyceron, Marcus Tullius Cicero – (106–43 p.n.e.) rzymski mówca, mąż stanu, filozof; filozofię Cycerona

cechuje eklektyzm; uznawał istnienie jednego bóstwa przenikającego świat i z nim się utożsamiającego;
religię uważał za odczytywanie z kosmosu obowiązków wobec Boga; głosił nieśmiertelność duszy. W poglą-
dach etycznych nawiązywał do stoików, podobnie w zakresie teorii prawa i polityki, gdzie są widoczne tak-
że wpływy Akademii Platońskiej; twórca łacińskiej terminologii filozoficznej; eklektyzm – (filoz.) łączenie w
jedną, zwykle niespójną całość teorii, koncepcji, tez i pojęć z różnych systemów filozoficznych i ideologicz-
nych.

Augustyn, Augustyn z Hippony, Augustyn Aureliusz, święty – (354–430) teolog i filozof okresu patrysty-

ki, jeden z 4 wielkich Doktorów Kościoła zachodniego, zw. doktorem łaski, gł. autorytet filozofii i teologii
zachodniej do XIII w.; początkowo zwolennik manicheizmu, potem sceptycyzmu, wreszcie neoplatonizmu;
387 w Mediolanie przyjął chrzest (wg tradycji z rąk św. Ambrożego). Augustyn przedstawił pierwszą propo-
zycję całościowego i konsekwentnego wykładu doktryny chrześcijańskiej; z tradycji platońskiej przyjmował
to, co dało się pogodzić z chrześcijaństwem; Boga uważał za byt wieczny i niezmienny, źródło światłości i
szczęścia ludzi; mówiąc o Trójcy Św. wskazywał na równość osób i jedność w bycie; twierdził, że świat zo-
stał stworzony z niczego (kreacjonizm) wg wiecznych idei boskich; w człowieku podkreślał wyższość duszy
nad ciałem; uważał, że poznanie ludzkie odbywa się dzięki boskiemu oświeceniu duszy (iluminacji), bez
pośrednictwa ciała (iluminizm); akcentował wolność woli w człowieku, ale głosił jej niewystarczalność dla
życia moralnego oraz konieczność wpływu łaski Bożej; zło jest, wg Augustyna, brakiem dobra i polega
na odwróceniu się od Boga jako najwyższego dobra. Augustyn stworzył podstawy teologii historii, twier-
dząc, że sens dziejów polega na stopniowym ujawnianiu się planu Bożego, dokonującym się przez walkę
niebieskiego państwa Bożego z ziemskim państwem szatana.

Tomasz z Akwinu, święty – (ok. 1225–1274) włoski filozof i teolog, dominikanin; Doktor Kościoła; 1323

kanonizowany; twórca tomizmu; filozofię ujmował jako dyscyplinę zajmującą się poznawanymi w sposób
naturalny przez ludzki intelekt zasadami bytów; akcentował pierwszeństwo metafizyki wśród nauk teore-
tycznych; swoją oryginalną teorię bytu istniejącego sformułował w dyskusji z myślą Arystotelesa i Awicen-
ny głosząc, że byt jednostkowy jest zbudowany z istnienia jako aktu i istoty jako możności (potencja); uwa-
żał, że istnienie Boga nie jest dla człowieka oczywiste i dochodzi się poznawczo do jego stwierdzenia przez
wskazanie na zewnętrzną przyczynę sprawczą aktów istnienia bytów (dowody na istnienie Boga); z per-
spektywy filozoficznej określał Boga jako proste w swej strukturze Istnienie Samoistne, będące jedynym
stwórcą istnienia wszystkich rzeczy (kreacjonizm); rozważał także strukturę innych bytów istniejących,
wśród których odróżniał ze względu na istotę: czysto niematerialne (anioł), wyłącznie materialne (np. rośli-
na, zwierzę) i duchowo-materialne (człowiek); w koncepcji człowieka przyjmował: urealnienie jego istoty
przez stworzony akt istnienia, jedność formy substancjalnej człowieka będącej duszą intelektualną, bezpo-
średnie zjednoczenie duszy z materią jako podłożem ciała ludzkiego (hylemorfizm) oraz przynależność inte-
lektów (możnościowego i czynnego) do jednostkowej duszy jako jej władz. W związku z antropologią filozo-

Państwo i polityka – repetytorium

37 z 160

dzięki państwu możliwe jest zapewnienie porządku, pokoju i sprawiedliwości, a także możliwość

wyznawania religii

Jean Bodin

(1530–1596)

w państwie istnieje suwerenna

władza (monarchy), i tylko wtedy, gdy oparta jest ona na prawie

naturalnym, jej działania są prawomocne

Thomas Hobbes

(1588–1679)

bez państwa ludzie w społeczeństwie żyliby w ciągłym strachu i zagrożeniu, państwo zapewnia

przestrzeganie prawa, poczucie bezpieczeństwa, ochronę przed innymi, ludzie w wyniku umowy
społecznej powołują suwerena – władzę państwową, która stoi na straży pokoju i sprawiedliwości

John Locke

(1632–1704)

celem państwa jest ochrona praw jednostki ludzkiej, prawa do życia, wolności i własności, po-

przez zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, państwo powinno być tylko „stróżem nocnym” i nie
ograniczać naturalnych praw i wolności człowieka, w tym celu władza państwowa powinna być

podzielona, a nie skupiona w jednym ciele czy w jednej instytucji

Charles de Montesquieu

(Monteskiusz) (1689–1755)

ficzną Tomasz szczegółowo oprac. teorię poznania i postępowania oraz zagadnienia relacji osobowych,
uczuć i sprawności ludzkich. W etyce głosił eudajmonizm powiązany z eschatologią chrześcijańską, gdzie
szczęście człowieka pojmowane było jako oglądanie Boga. Sformułował teorię prawa i odróżnił jego gatunki
(prawo wieczne, naturalne, stanowione i Boże).

Bodin [bodę] Jean – (1530–1596) francuski prawnik i twórca myśli politycznej doby odrodzenia, ideolog

francuskiego absolutyzmu; w swym gł. dziele „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej” sprecyzował nowożytne poję-
cie suwerenności jako absolutnej, niepodzielnej i nieograniczonej władzy państwa, która wg Bodina naj-
pełniej jest wyrażana przez monarchię absolutną; Bodin odrzucił dotychczasowy schemat ustroju feudal-
nego o strukturze lennej i wysunął schemat monarchiczno-centralistyczny, wg którego wszyscy są podda-
nymi władcy; władza suwerenna jest ograniczona tylko wymogiem zgodności z prawem boskim i prawem
natury, niezgodność jej jednak z tymi prawami nie upoważnia poddanych do oporu przeciw władcy.

suwerenny – niezależny od innego państwa, innej władzy, instytucji itp.; o opiniach lub decyzjach: nie-

narzucony przez nikogo; mający władzę zwierzchnią.

suwerenny – niezależny od innego państwa, innej władzy, instytucji itp.; o opiniach lub decyzjach: nie-

narzucony przez nikogo; mający władzę zwierzchnią.

Hobbes [hobz] Thomas – (1588–1679) angielski filozof i myśliciel polityczny; 1640–51 na emigracji w

Paryżu ze względu na rojalistyczne przekonania; Hobbes starał się zbudować racjonalny system filozoficzny
za pomocą metod i rozumowań geometrii, którą uważał za wzór wszelkich nauk; zwolennik nominalizmu i
mechanistycznego materializmu; głosił koncepcję niezmienności natury ludzkiej, którą cechuje egoizm i
popęd samozachowawczy; rozwinął naukę o państwie jako organizmie społecznym, „z obawy i rozsądku”
opartym na zasadzie umowy społecznej, uważał jednak absolutną władzę suwerena za niezbędną dla za-
chowania pokoju i dostatku społecznego.

Locke [lok] John – (1632–1704) filozof angielski; główny przedstawiciel nowożytnego empiryzmu gene-

tycznego; zajmował się głównie problemem pochodzenia wiedzy ludzkiej; uważał umysł ludzki za „czystą,
nie zapisaną kartę” (łac. tabula rasa), którą napełnia treścią jedynie doświadczenie: bądź rzeczy zewnętrz-
ne przez postrzeganie, bądź samego siebie przez refleksję; uważał, że umysłowi są dostępne jedynie idee, a
nie rzeczy; wprowadził rozróżnienie między własnościami pierwotnymi rzeczy, tj. takimi, których niepodob-
na usunąć z naszego wyobrażenia rzeczy i które są postrzegane wieloma zmysłami, oraz własnościami
wtórnymi, dostępnymi tylko jednemu ze zmysłów; rozróżniał idee proste (stanowiące podstawę wiedzy) i
złożone; idee analizował z nowego, nie metafizycznego, lecz epistemologicznego punktu widzenia; uważał,
że tolerancja religijna wynika z nauk „Ewangelii”, a wiara jest przedmiotem sumienia jednostki i nie może
być narzucona przez władzę; w etyce był prekursorem utylitaryzmu; uważał, że człowiek powinien zabiegać
o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, a nie autorytetem; teorię społeczno-polityczną
wywodził z pojęć stanu naturalnego i umowy społecznej, powołującej społeczeństwo polityczne; był zwo-
lennikiem podziału władzy oraz rządu działającego w granicach zakreślonych prawem; twierdził, że władza
wykonawcza, która przekracza swoje uprawnienia, uzasadnia opór obywateli i rewolucję.

Montesquieu [mąteskjö] Charles Louis de Secondat – (1689–1755) francuski prawnik, myśliciel i pi-

sarz polityczny; jeden z głównych przedstawicieli oświecenia; teoretyk wczesnego liberalizmu, podziału
władz oraz monarchii konstytucyjnej, a zarazem prekursor nowoczesnego konserwatyzmu; państwo po-
wstało wg Montesquieu w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi w celu ochrony ich interesów,
bezpieczeństwa i wolności. Zadania państwa pojmował Montesquieu w sposób liberalistyczny i indywidu-
alistyczny: powinno działać tylko wówczas, gdy jest to niezbędne. Istotą państwa powinna być polityczna

Państwo i polityka – repetytorium

38 z 160

w celu ochrony wolności obywateli konieczne jest funkcjonowanie państwa zgodnie z zasadą po-

działu władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

Georg Jellinek

(1851–1911)

elementami składowymi państwa są: terytorium, żyjąca na mm społeczność, wyposażona we

władzę zwierzchnią

Max Weber

(1864–1920)

państwo jest organizacją racjonalną, funkcjonującą dzięki istnieniu fachowego aparatu admini-

stracyjnego, który realizuje zadania publiczne i posiada wyłączność stosowania środków przemo-
cy wobec ludności zamieszkałej na jego terytorium

Karta Narodów Zjednoczonych

definiuje państwa jako suwerenne jednostki geopolityczne

według ONZ

państwo to organizacja społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium,

posiadająca własną odrębność prawną bądź suwerenność,

chroniąca prawa i wolności obywateli,

funkcjonująca przede wszystkim na podstawie scentralizowanych struktur, ale uznająca też

autonomię poszczególnych terytoriów (narodów) grup społecznych,

dysponująca wyłączną możliwością legalnego stosowania przymusu,

integrująca społeczeństwo i zapewniająca mu przetrwanie

wolność obywateli, którą pojmował Montesquieu w sposób antyabsolutystyczny, a zarazem moralny; pole-
ga ona na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”. Przejawy wolności wg Montesquieu to: wol-
ność myśli, sumienia, słowa, druku. Wolność zapewnia państwo praworządne, w którym prawa są dobre i
przeniknięte „duchem umiarkowania”, oraz oddzielenie od siebie władz: ustawodawczej, wykonawczej i
sądowej, które winny równoważyć się wzajemnie. Koncepcja trójpodziału władz odegrała w historii wielką
rolę, stała się częścią składową XVIII-, XIX- i XX-wiecznego konstytucjonalizmu; przyjęta przez polską
Konstytucję 3 maja, legła u podstaw amerykańskiej i francuskiej konstytucji.

Jellinek Georg – (1851–1911) prawnik niemiecki, znawca prawa państwowego i teoretyk państwa i pra-

wa; dzielił naukę o państwie na 2 działy: społeczną naukę o państwie (rozpatrującą państwo jako zjawisko
społeczne) oraz naukę o prawie państwowym (rozpatrującą państwo jako instytucję prawną).

Weber Max – (1864–1920) niemiecki socjolog, historyk, religioznawca, ekonomista, prawnik, teoretyk

polityki i metodolog nauk społecznych; jeden z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli nauk społecz-
nych, twórca tzw. socjologii rozumiejącej; odrzucając pozytywistyczną koncepcję nauk społecznych jako
nauk przyrodniczych, Weber starał się im nadać ścisły i obiektywny charakter, m.in. przez: opracowywanie
ich podstaw metodologicznych (koncepcja typów idealnych), tworzenie ich możliwie precyzyjnego języka
(wiele wprowadzonych przez niego pojęć i kategorii jest szeroko stosowanych) oraz prowadzenie zakrojo-
nych na szeroką skalę badań historyczno-porównawczych. Doniosły był udział Webera w przezwyciężeniu
organicyzmu i uczynieniu socjologii nauką o działaniach społecznych. Najbardziej znane stały się studia
Webera nad powstaniem kapitalizmu (polemiczne w stosunku do marksizmu, gdyż uwydatniały wpływ
czynników religijno-kulturowych, a nie ekonomicznych) i osobliwościami cywilizacji europejskiej. Weber
nie stworzył szkoły, ale wywarł wielki wpływ na nauki społeczne, zwł. na socjologię; zaznaczył się on naj-
mocniej w metodologii, socjologii polityki, socjologii struktur społecznych i gospodarczych oraz socjologii
religii.

Karta Narodów Zjednoczonych – umowa międzynarodowa (statut) podpisana 26 VI 1945 w San Fran-

cisco; weszła w życie 24 X 1945; stanowi podstawę prawną istnienia i działania Organizacji Narodów Zjed-
noczonych, została sporządzona w 5 językach: angielskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim i rosyj-
skim; składa się ze 111 artykułów oraz załącznika, którym jest statut Międzynarodowego Trybunału Spra-
wiedliwości.

ONZ – organizacja międzynarodowa, Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Narody Zjednoczone

(NZ), organizacja międzynarodowa o charakterze uniwersalnym (powszechnym) i szerokim zakresie działa-
nia (kompetencjach ogólnych), powołana na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI
1945 w San Francisco, weszła w życie 24 X 1945. Utworzenie tego typu organizacji zapowiadały w czasie II
wojny światowej następujące akty prawne i polityczne: Karta Atlantycka (1941), która określiła zasady, na
jakich winna być oparta powojenna organizacja światowa; Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942), w
której państwa koalicji antyhitlerowskiej przybrały nazwę Narody Zjednoczone (NZ); deklaracja moskiew-
ska z 1943 (moskiewskie konferencje), w której Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR uznały konieczność powo-
łania organizacji opartej na zasadzie suwerennej równości państw, dostępności dla wszystkich państw mi-
łujących pokój oraz mającej na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (potwierdzone
na konferencji teherańskiej 1943).

Państwo i polityka – repetytorium

39 z 160

VI.

Geneza państwa

trzy drogi tworzenia się państwa:

1. klasyczna, procesy społeczno-ekonomiczne (Arystoteles)
a. trwałe obejmowanie we władanie określonego terytorium (przejście na osiadły tryb życia),

b. stopniowy wzrost zróżnicowania ekonomicznego w samym społeczeństwie (pojawienie się

prywatnej własności i koncentracja dóbr w rękach zamożnych warstw),

c. wzrost wydajności pracy (pojawienie się zainteresowania wykorzystaniem cudzej siły roboczej

– jeńców, uzależnionej ludności uboższej),

d. stopniowy proces skupiania władzy politycznej w rękach zamożniejszych (stają się klasą pa-

nującą ekonomicznie i politycznie),

e. ukształtowanie się zalążków drobnego aparatu państwowego (np. w postaci drużyny księcia),
f. poddanie skarbu plemiennego kontroli księcia, zastąpienie sądów wiecowych przez sądy ksią-

żęce,

g. uniezależnienie księcia od kontroli plemiennej, narodziny ustroju władczego z księciem jako

panem zwierzchnim poddanych,

2. patriarchalna (Robert Filmer

)

a. początki władzy państwowej są wynikiem rozszerzenia władzy naczelnika rodu

b. naród jako rodzina, monarcha (przywódca) jako dobry, troskliwy ojciec

3. teistyczna (św. Tomasz z Akwinu)

a. państwo w sposób pośredni lub bezpośredni pochodzi od sił nadprzyrodzonych (Boga, bogów),

takie bezpośrednie pochodzenie państwa lub władzy państwowej sankcjonowało

i uświęcało

jego władzę,

b. teorie uznające Boga jako twórcę społecznej natury człowieka w sposób pośredni wskazują

pochodzenie władzy państwowej od Boga (św. Paweł Apostoł, św. Tomasz z Akwinu),

4. umowy społecznej (Thomas Hobbes, Jean Jacques Rousseau)
a. człowiek – wolny i równy innym ludziom – jest istotą polityczną, z jego natury wynika dążenie

do tworzenia i uczestniczenia w społeczności politycznej, dzieje się tak bez względu na to, czy

człowiek z natury jest zły (Thomas Hobbes, Baruch Spinoza

) czy dobry (John Locke, Jean

Jacques Rousseau), tylko w takiej społeczności politycznej jak państwo może bowiem zaspo-

koić on swoje potrzeby i zapewnić bezpieczeństwo,

b. państwo według Thomasa Hobbesa czy Jeana Jacques’a Rousseau

(1712–1778) powstało w

wyniku umowy społecznej, ugody, w której jednostki poddały się władzy suwerena, suwere-

Robert Filmer – (1588–1653) angielski teoretyk polityczny, według którego najlepszym ustrojem była

monarchia absolutna.

sankcjonować – (praw.) nadawać moc prawną, udzielać sankcji; zatwierdzać.

Spinoza Baruch – (1632–1677) filozof holenderski, pochodzenia żydowskiego; 1656 wykluczony z gminy

żydowskiej; jeden z najbardziej wpływowych myślicieli czasów nowożytnych; nie związany z żadnym uni-
wersytetem, zarabiał na utrzymanie szlifowaniem szkieł optycznych. Doktryna Spinozy bywała interpreto-
wana na wiele odmiennych sposobów; najczęściej występuje interpretacja panteistyczna (panteizm), oprócz
niej istnieje także wersja radykalnie naturalistyczna (naturalizm), subiektywistyczna (subiektywizm), pla-
tonizująca, mistyczna i inne. Doktrynę Spinozy można przedstawić jako próbę uzgodnienia racjonalistycz-
nych i indywidualistycznych tendencji, wywodzących się z kartezjanizmu, z całościowym obrazem świata
inspirowanym przez tradycje panteistyczne i mistyczne, m.in. judaizmu. Spinoza wykazywał, że jest możli-
we istnienie tylko jednej, nie stworzonej substancji, zw. Bogiem lub naturą; wszystkie poszczególne rzeczy
są modyfikacjami tej substancji, uczestniczącymi w obu jej atrybutach: rozciągłości i myśleniu; każda
rzecz jest zarazem ciałem i ideą, bytowo identycznymi; świat bytów fizycznych, rządzonych prawami me-
chaniki, jest tożsamy ze światem obiektywnej logiki; rzeczywistość ma sama w sobie właściwości intelligi-
bilne, dzięki którym nasz umysł, będący także rodzajem idei, może uzyskać z nią poznawczy kontakt; w
obu porządkach świata działa rygorystyczny determinizm, wykluczający zarówno przypadkowość, jak wol-
ną wolę i celowość natury; Bóg-natura jest całkowicie konieczny w swoich działaniach, nie ma samowiedzy
ani osobowości. W etyce Spinozy wypracował racjonalistyczną doktrynę moralności, sprowadzonej do ko-
nieczności płynącej z natury, w której najwyższym dobrem jest poznanie; świat sam w sobie nie ma warto-
ści – jest neutralny wobec dobra i zła, doktryna moralna opiera się na idei pożytku człowieka, tj. na wykry-
ciu tego, co jest pożyteczne uniwersalnie; człowiek może osiągnąć wolność pojętą jako zrozumienie nie-
uchronności świata; najwyższą wartością jest zrozumienie własnej jedności z naturą, dające uczestnictwo
w jej powszechnym, wiecznym istnieniu.

Rousseau [ruso] Jean-Jacques – (1712–1778) francuski pisarz, filozof i teoretyk edukacji; wybitny

Państwo i polityka – repetytorium

40 z 160

nem tym dla Hobbesa mogła być jednostka (monarcha) lub władza zbiorowa, dla Rousseau

był nią naród, wszystkie jednostki powinny się jej podporządkować,

5. według J. Locke’a suwerenem pozostają wolni ludzie, którzy tworzą prawa i spośród siebie

wybierają poszczególne władze, poddając je czasowej weryfikacji w wyborach, w przypadku
gdy władza państwowa łamie prawa, szczególnie zaś prawa natury, wolni ludzie są uprawnie-
ni do wypowiedzenia jej posłuszeństwa i powołania nowej władzy państwowej,

6. podbojowa i przemocy (Ludwik Gumplowicz)
a. powstałe państwa cechuje połączenie dwóch różnych elementów etnicznych, z których jeden

dominuje pod względem militarnym, chociaż nie musi stać wyżej pod względem ekonomicz-
nym i społecznym, podbój powoduje przyśpieszenie procesów społeczno-ekonomicznych, nie-
zbędnych do wytworzenia się struktury klasowej, a tym samym i państwa

b. łupy wojenne stają się źródłem bogacenia grup przywódczych,
c. jeńcy najczęściej stają się niewolnikami,

d. ludność podbita staje się w jakiejś formie uzależniona, a czasem zostaje przekształcona w

niewolników,

e. aby utrzymać ludność podbitą w posłuchu, tworzy się struktury polityczno-militarne, które

stanowią zalążek aparatu państwowego,

f. rośnie pozycja i władza księcia, który staje się władcą podbitych ziem i panem ich ludności,

7. obronna
a. przyśpieszenie wewnętrznych procesów tworzenia się państwa w wyniku zagrożenia podbojem

jakiegoś ludu przez silniejszego i lepiej zorganizowanego sąsiada,

b. niektóre zagrożone plemiona giną w nierównej walce, inne natomiast znajdują ratunek w

przyśpieszonych procesach tworzenia organizacji państwowej (jeżeli zostaną spełnione dwa

warunki: dostatecznie wysokie zaawansowanie procesów społecznych i ekonomicznych, zwy-
kle poprzedzających spontaniczne tworzenie się państwa, a także istnienie znanych wzorów
państwowych, do których można odwołać się, by przyśpieszyć proces budowy państwa)

8. klasowa (Karol Marks, Fryderyk Engels)
a. przedstawiona przede wszystkim przez Karola Marksa

i Fryderyka Engelsa

, według niej

państwo powstało w wyniku konfliktów między klasami społecznymi, jako aparat przymusu
klasy posiadającej wobec klasy nieposiadającej,

zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeń-
stwie wskutek powstania własności prywatnej, przemocy silniejszych, utraty autentyczności i fałszywej
kompensaty w postaci rozkwitu nauk i sztuk; postulował równość społeczną, podporządkowanie się woli
zbiorowej i szacunek dla wspólnego dobra.

Marks Karol, właśc. Karl Heinrich Marx – (1818–1883) niemiecki filozof, twórca koncepcji ekonomicznej,

działacz polityczny; jeden z najważniejszych teoretyków i ideologów socjalizmu. Marks odrzucił heglowską
filozofię absolutu, natomiast jego filozofię dziejów przekształcił w koncepcję materializmu historycznego,
wiążąc przy tym realizację idei wolności nie z politycznymi instytucjami państwa, ale ze sferą ekonomicz-
no-produkcyjnej działalności ludzi (zniesieniem własności prywatnej środków produkcji, podziałów klaso-
wych, wyzysku ekonomicznego), uznaną za materialną podstawę życia społeczno-historycznego; wiąże się z
tym odmienny niż u Hegla podział dziejów na epoki (wspólnotę pierwotną, niewolnictwo, feudalizm, kapita-
lizm, socjalizm i komunizm) oraz zainteresowania ekonomią Marksa. Powiązanie przez Marksa heglowskiej
dialektyki, zawierającej ideę gwałtownych załamań jako czynnika historiotwórczego, z koncepcją skonflik-
towanych klas społecznych jako podmiotów dziejów (w miejsce państwa, narodu, wielkich jednostek) dało
w rezultacie teorię rewolucji proletariackiej, stanowiącej wynik toczącej się wówczas walki klas; miała ona
rozstrzygnąć podstawowe problemy determinujące dotychczasowy proces historyczny: charakter własności
środków produkcji, układ klasowy, wyzysk, alienację pracy. Według Marksa warunkiem likwidacji zła hi-
storycznego oraz realizacji wolności przez rewolucję było jej wystąpienie we wszystkich rozwiniętych (boga-
tych) krajach kapitalistycznych jednocześnie, a wynikiem rewolucji – powstanie bezklasowego i bezpań-
stwowego społeczeństwa komunistycznego.

Engels Fryderyk – (1820–1895) niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny; jeden ze współorganizatorów

i przywódców I i II Międzynarodówki, od 1844 przyjaciel i współpracownik K. Marksa, współtwórca marksi-
zmu i tzw. socjalizmu naukowego. Pochodził z rodziny przemysłowców i poza działalnością pisarską oraz
polityczną prowadził interesy w firmie swego ojca. Wczesne poglądy filoz. Engelsa kształtowały się w kręgu
młodoheglistów (heglizm), następnie rozwijały się we współpracy z Marksem, by w ostatniej fazie ulec
wpływom pozytywistycznego scjentyzmu. Zainteresowania Engelsa koncentrowały się wokół problematyki
ekonomii, socjologii i nauk przyrodniczych; przyczynił się wydatnie do popularyzacji marksizmu, a zara-
zem do powstania licznych jego uproszczeń i stereotypów. Późne poglądy Engelsa stały się podstawą do
ukształtowania się scjentystycznej, naturalistycznej interpretacji idei filozoficznych Marksa.

Państwo i polityka – repetytorium

41 z 160

b. w państwie kapitalistycznym

walka klas miała ciągle narastać i z czasem doprowadzić do

rewolucji,

c. w wyniku rewolucji powstanie państwo socjalistyczne

, w którym władzę przejmie proleta-

riat

d. najwyższą formą rozwoju państwa jest wedle tej teorii bezklasowe państwo komunistyczne

9. koncepcja organiczna

a. głoszona przez pozytywistów: Augusta Comte’a

(1798–1857), Herberta Spencera

(1820–

1903), Ottona Gierke

(1841–1921),

kapitalizm – ustrój społeczno-gospodarczy, w którym większość środków produkcji i dóbr jest własno-

ścią prywatną; kapitalizm państwowy – według terminologii marksistowskiej: typ polityki gospodarczej
państwa kapitalistycznego polegający na interwencji państwa w podstawowych dziedzinach gospodarki;
także okres w rozwoju kapitalizmu datowany od wielkiego kryzysu ekonomicznego w latach 1929–1933.

socjalizm – (polit.) ideologia społeczna głosząca program zniesienia stosunków społecznych opartych na

prywatnej własności środków produkcji i postulująca zbudowanie ustroju społecznego, w którym społecz-
na własność środków produkcji stanie się ekonomiczną podstawą równości i sprawiedliwości społecznej;
socjalizm naukowy – teoria stworzona przez Marksa i Engelsa, rozwinięta przez Lenina, oparta na świato-
poglądzie materialistycznym, głosząca, iż socjalizm stanowi konieczne stadium rozwoju społecznego nastę-
pujące historycznie po kapitalizmie oraz że obalenie kapitalizmu i urzeczywistnienie idei socjalistycznych
jest historyczną misją proletariatu; socjalizm utopijny – wczesne kierunki myśli socjalistycznej, występu-
jące od w. XVI do XIX, postulujące utworzenie idealnego społeczeństwa według zasad sprawiedliwości spo-
łecznej; (polit.) ustrój społeczny oparty na realizacji postulatów ideologii socjalistycznej.

proletariat – w terminologii marksistowskiej: jedna z dwóch podstawowych klas społeczeństwa kapitali-

stycznego obejmująca robotników najemnych nie posiadających własnych środków produkcji; klasa robot-
nicza.

komunizm – doktryna głosząca program zniesienia prywatnej własności środków produkcji, postulująca

zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym
podziale dóbr; komunizm utopijny – w XVI–XIX w.: koncepcja idealnej organizacji społeczeństwa egalitar-
nego, mająca charakter utopii społecznej; wg marksizmu-leninizmu: bezklasowy ustrój społeczny, charak-
teryzujący się osiągnięciem przez społeczeństwo socjalistyczne takiego stopnia rozwoju, który umożliwi
przejście od zasady podziału produktów według pracy do zasady podziału według potrzeb członków społe-
czeństwa; totalitarny ustrój społeczno-polityczno-ekonomiczny oparty na monopolu władzy skupionej w
rękach jednej partii, centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji.

Comte [ką:t] Auguste – (1798–1857) francuski filozof, socjolog i pisarz polityczny; główny przedstawiciel

francuskiego pozytywizmu; filozofię pojmował jako uogólnienie wyników nauk; poznanie uważał za względ-
ne, dotyczące jedynie empirycznych faktów i ich wzajemnych związków (a nie ich przyczyn czy istoty);
główny cel nauki upatrywał w formowaniu praw pozwalających na przewidywanie zjawisk i zdarzeń; wpro-
wadził termin „socjologia”, oznaczając nim ogólną naukę o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwo-
ju i metodach jego badania; socjologię uznawał za podstawę programu reorganizacji (reform) społecznych i
podporządkowywał jej politykę; stworzył utopijną wizję społeczeństwa przyszłości, w którym „filozofia pozy-
tywna” miała się stać dogmatem religijnym, uczeni zaś – „kapłanami” sprawującymi władzę zgodnie z za-
sadami altruizmu i humanizmu, w myśl idei integracji społecznej; Comte stworzył system „religii ludzko-
ści” (w którym ludzkość stanowiła przedmiot kultu) i założył 1848 Towarzystwo Pozytywistyczne, które
stało się zaczątkiem pozytywistycznego Kościoła – z Comte’em jako najwyższym kapłanem. Filozofia Com-
te’, zwłaszcza teoria nauki i socjologia, wywarły istotny wpływ na myśl XIX w., zwanej pozytywistyczną.

Spencer [spensr] Herbert – (1820–1903) angielski filozof i socjolog; jeden z twórców, oprócz A. Comte’a,

socjologii, przedstawiciel organicyzmu i ewolucjonizmu w naukach społecznych, rzecznik skrajnego libera-
lizmu. Prowadził wieloletnie prace nad stworzeniem wielkiej syntezy wiedzy ludzkiej, których rezultat
przedstawił w 10-tomowym dziele, obejmującym również zasady biologii, psychologii i etyki. Był to najpeł-
niejszy wykład ewolucjonizmu jako filozofii, w którym wszystkie zjawiska zachodzące na świecie objaśnio-
no działaniem prawa ewolucji; poszczególne fazy ewolucji (od nieorganicznej przez organicznej do ponador-
ganicznej, czyli społecznej) Spencer uznawał za fragmenty jednego procesu, którym rządzą te same prawa
przyrodnicze. Poglądy Spencera wywarły wpływ na rozwój nauki (porównywano go nawet do Arystotelesa),
był to jednak wpływ nietrwały, wkrótce po śmierci Spencera ustał niemal całkowicie. Najcenniejszy okazał
się dorobek Spencera jako socjologa – przyczynił się do uznania socjologii za odrębną gałąź wiedzy i budo-
wy jej podstaw. Wprawdzie socjologia Spencera jako całość została szybko odrzucona, ale niektóre jej ele-
menty (np. koncepcja instytucji społecznej, społeczeństwa przemysłowego) odegrały dużą rolę w później-
szym rozwoju nauk społecznych, podobnie jak niektóre ze stworzonych przez niego pojęć (np. struktury i
funkcji). Poglądy Spencera stały się też trwałym układem odniesienia dla dyskusji na temat ewolucji spo-
łecznej.

Gierke [gi:rk] Otto von – (1841–1921) prawnik niemiecki, specjalista w dziedzinie prawa konstytucyjne-

go; jeden z twórców niemieckiego prawa konstytucyjnego, wywarł wpływ na kodyfikację prawa cywilnego w
Niemczech, przyczynił się do rozwoju badań socjologicznych w naukach prawnych.

Państwo i polityka – repetytorium

42 z 160

b. postrzegała państwo jako organizm, w którym każda grupa społeczna ma do odegrania swoją

rolę, jak poszczególne części ciała w organizmie ludzkim,

c. w toku ewolucji społecznej, w sposób naturalny, wykształciły się instytucje, które są ze sobą

połączone, są one elementem przetargu i rywalizacji pomiędzy grupami społecznymi,

10. koncepcja systemów społecznych
a. powstanie i rozwój państwa jest konsekwencją postępującej specjalizacji i autonomizacji po-

szczególnych systemów społecznych – oddzielenie się systemu religijnego (Kościoła), systemu
gospodarczego (rynku) od systemu politycznego,

b. państwo funkcjonuje jako zespół powiązanych ze sobą systemów funkcjonalnych (system po-

lityki, gospodarki, kultury, edukacji), których specjalizacja ciągle postępuje

VII.

Typy i formy państwa

typy państw odpowiadają podstawowym, znanym z historii ustrojom społeczno-ekonomicznym:
1. niewolnictwo azjatyckie,

2. niewolnictwo antyczne,
3. feudalizm,
4. kapitalizm,

5. socjalizm

forma państwa – określony rodzaj organizacji państwowej, kryterium wyróżniającym formę pań-
stwa jest sposób organizacji najwyższych władz państwowych

cechy decydujące o formie państwa:
1. federalny lub scentralizowany kształt państwa,

2. zakres zróżnicowania działających legalnie sił politycznych,
3. stan praw obywatelskich i ich przestrzegania

formy państwa kształtują się pod wpływem czterech podstawowych czynników:
1. układ sił klasowo-warstwowych

a. stosunek sił i przebiegu walki klasowej między klasą panującą a główną klasą wyzyskiwaną,
b. demokracja polityczna, zarezerwowana często dla klasy panującej, jest następstwem konsoli-

dacji

panowania klasowego i stosunkowo niewysokiego nasilenia walki klasowej,

2. podłoże historyczne
a. całokształt odziedziczonych po przeszłości instytucji, poglądów, zwyczajów, cech charaktero-

logicznych,

3. warunki geopolityczne
b. położenie geograficzne i polityczne państwa wobec głównych sąsiadów,

4. osobowość i działalność wybitnych mężów stanu i teoretyków
a. przez swoje koncepcje wpływają na to, jakie formy przyjmuje państwo

państwo istnieje, jeżeli jest rząd, który sprawuje nadzór nad funkcjonowaniem państwa

rząd – 1) w wąskim znaczeniu inne określenie Rady Ministrów jako naczelnego, kolegialnego or-
ganu władzy wykonawczej, kierującego podporządkowanym mu aparatem administracji rządowej

(ministerstwa, urzędy centralne, administracja terenowa) i zapewniającego jednolitość jego dzia-
łania; 2) w znaczeniu szerszym –cały system organizacyjny administracji podporządkowanej Ra-
dzie Ministrów.

rząd – grupa ludzi (ministrowie, sekretarze, członkowie gabinetu) wyłoniona przez partie poli-

tyczne, które zdobyły władzę; wyraz i przedstawicielstwo określonej partii, partia jest politycznym
reprezentantem różnych klas społecznych

konsolidacja – działania prowadzone w celu uzyskania wewnętrznej spójności jakiejś grupy lub struktu-

ry i jej umocnienia; także stan powstały w wyniku tych działań; integracja.

Państwo i polityka – repetytorium

43 z 160

mechanizmy tworzenia się rządu:

1. klasy społeczne tworzą partie polityczne w celu realizacji własnych interesów politycznych i

ekonomicznych; grupy celowe mające mniej lub bardziej zwartą organizację wewnętrzną, któ-

ra stawia sobie za cel zdobycie władzy i sprawowanie funkcji rządowych,

2. po zdobyciu władzy partie konstytuują się w rząd i sprawują nad nim kontrolę

sześć podstawowych cech państwa (Max Weber

1. sprawy publiczne (oficjalne) kierowane są zawsze w sposób ciągły,

2. kierowanie to opiera się na zespole ustalonych norm i zasad, które określają obowiązki każ-

dego funkcjonariusza państwowego, a te z kolei przypisuje się zajmowanemu przez niego sta-
nowisku,

3. władza i odpowiedzialność każdego funkcjonariusza stanowi jedynie cząstkę całej hierarchii

władzy i tym samym jest podbudową tej hierarchii; oznacza to, że funkcjonariusz posiada

władzę nie z racji swoich cech indywidualnych, ale ze względu na miejsce zajmowane w hie-
rarchii władzy,

4. środki, które służą do wykonywania władzy, stanowią własność organizacji jako takiej, a nig-

dy prywatną własność poszczególnych funkcjonariuszy,

5. wynika z tego fakt, że stanowiska i urzędy nie stanowią prywatnej własności tych, którzy je

zajmują, i dlatego też nie mogą być sprzedawane, ofiarowane, przekazywane w spadku itp.,

6. proces funkcjonowania organizacji biurokratycznej zawsze opiera się na sprawnym obiegu

dokumentów

forma władzy politycznej – trzy rodzaje:

1. władza sprawowana przez jednostki – (monarchia absolutna, wszelkiego rodzaju dyktatura),
2. władza oligarchiczna

sprawowana przez nieliczne ustabilizowane grupy społeczne, zmie-

niające się powoli przez kooptację

(uzupełnianie grup o nowych członków),

3. władza demokratyczna, sprawowana i kontrolowana nie przez wszystkich obywateli
a. którzy uczestniczą w jej sprawowaniu albo w sposób bezpośredni, albo też przez organa

przedstawicielskie – rady narodowe, parlament

b. którzy mają możliwość odwoływania rządu, w przypadku gdy straci ich zaufanie

trzy zasadnicze rodzaje władzy:
1. władza tradycjonalistyczna – władca dochodzi do władzy na podstawie ustalonej sukcesji

czego przykładem może być monarchia dziedziczna,

2. władza charyzmatyczna – wynika z nadzwyczajnych cech osobowościowych człowieka powo-

łanego do władzy,

a. cechy te dają mu nadzwyczajne zaufanie (niektórzy władcy, dyktatorzy, którym przypisywano

cechy prawie boskie),

3. władza biurokratyczna – opiera się na działaniu dobrze zorganizowanego aparatu admini-

stracyjnego i przestrzeganiu odpowiadających mu przepisów prawno-regulaminowych

techniki realizacji typów i form władzy:
a. technika oparta na magicznym bądź religijnym autorytecie władcy – władca podporządkowuje

sobie obywateli przez odwoływanie się do sił magicznych bądź religijnych,

b. technika oparta na gotowości posłuchu – wynika z autorytetu władcy, jego kompetencji w za-

łatwianiu spraw państwa albo też z poczucia obywateli, że sprawują nad władcą pełną kon-

trolę,

c. technika odwołująca się do perswazji i przekonywania – jest to argumentowanie posłuszeń-

stwa wobec władcy przez odwoływanie się do mentalności obywateli, ich rozsądku i wynikają-
cych z tego korzyści,

Weber Max – (1864–1920) niemiecki socjolog, historyk, religioznawca; także ekonomista, prawnik, teore-

tyk polityki i metodolog nauk społecznych; jeden z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli nauk spo-
łecznych.

oligarchia – forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi, najczęściej

spośród arystokracji rodowej lub najbogatszych warstw społeczeństwa.

kooptacja – powołanie nowego członka zespołu przez sam zespół w celu uzupełnienia lub poszerzenia

jego składu.

sukcesja – spadek po kimś; także dzieła lub dobra kulturowe pozostałe po przodkach; spuścizna, dzie-

dzictwo.

Państwo i polityka – repetytorium

44 z 160

d. technika oparta na nadziei nagrody – nagrodę taką można otrzymać, kiedy jest się władzy

posłusznym w całej rozciągłości jej działania,

e. technika polegająca na wychowaniu i wpojeniu obywatelom zasad ideologii, w której imieniu

władca sprawuje władzę,

f. technika zastraszania i terroru – władca tego typu nie liczy się z obywatelami i często stosuje

brutalną przemoc w praktycznym działaniu

VIII.

Funkcje państwa

funkcje państwa – podstawowe obszary i kierunki działań, realizujące nie tylko potrzeby klasy

panującej, ale także społeczeństwa jako całości

funkcje państwa

ochronna socjalna

gospodarcza kulturalno-oświatowa

funkcje państwa

prawodawcza regulacyjna redystrybucyjna organizatorska innowacyjna

1. funkcja ochronna – zapewnienie bezpieczeństwa i porządku na terytorium państwa
a. podstawowy obowiązek państwa – wymuszanie przestrzegania prawa,

b. zadanie to w imieniu państwa realizuje:

policja,

wymiar sprawiedliwości,

administracja państwowa,

w wyjątkowych wypadkach – wojsko,

2. funkcja socjalna – zapewnienie obywatelom godziwej egzystencji
a. w wersji minimalnej – sprowadza się do pomagania tym obywatelom, których egzystencja

jest zagrożona, zwłaszcza w warunkach klęsk żywiołowych,

b. w wersji szerszej – stałe wspomaganie obywateli znajdujących się w trudnym położeniu,

zwłaszcza obywateli niezdolnych do pracy (starzy, chorzy), ubodzy, znajdujący się w trudniej-

szej sytuacji rodzinnej (sieroty, wdowy, rodziny wielodzietne), bezrobotni,

c. w wersji jeszcze szerszej – dążenie do „spłaszczania” piramidy społecznej za pomocą redy-

strybucji

, dzięki czemu różnice w dochodach stają się mniej widoczne i mniej dokuczliwe,

d. w wersji najszerszej – państwo bierze na siebie zaspokajanie wszystkich potrzeb bytowych

swoich obywateli, opiekując się nimi przez całe życie i wyręczając w tym zakresie wszystkie

inne instytucje (z rodziną włącznie),

e. funkcja socjalna może być realizowana na różne sposoby:

odpowiednie kształtowanie systemu podatkowego (progresja, system ulg),

tworzenie systemu zasiłków dla najuboższych i programów pomocy dla bezrobotnych,

pomoc rzeczowa,

służba zdrowia (zwłaszcza jeśli korzystają z niej głównie osoby mniej zamożne),

3. funkcja gospodarcza – dbanie przez państwo o stan gospodarki

a. w wersji minimalnej

– państwo stara się tylko zapewnić bezpieczeństwo i przestrzeganie

prawa, co stanowi warunek działalności gospodarczej; sama działalność gospodarcza pozo-
stawiona jest inicjatywie obywateli,

redystrybucja – ponowny podział czegoś, zwykle dóbr materialnych.

gospodarka rynkowa – jeden z głównych typów gospodarek, wyróżnianych ze względu na rodzaj regula-

cji procesów gospodarczych. W teorii ekonomii nazwa „gospodarka rynkowa” jest stosowana na oznaczenie
typu gospodarki, w której dominującym regulatorem procesów gospodarczych jest rynek. W języku potocz-
nym oznacza gospodarkę kapitalistyczną, niezależnie od stadium jej rozwoju. Zazwyczaj przyjmuje się, że
wzorcową gospodarką rynkową była brytyjska gospodarka z 1. poł. XIX w. Podkreśla się, że funkcje gospo-
darcze państwa były wtedy ograniczone do minimum – pełniło ono funkcję „nocnego stróża”.

Państwo i polityka – repetytorium

45 z 160

b. w wersji pośredniej – aktywne działanie państwa na różnych polach

dbanie o stabilność waluty, politykę podatkową mającą sprzyjać inwestowaniu infrastruktury

(drogi, łączność, system energetyczny), łagodzenie zjawisko kryzysowych (ratowanie upadają-
cych przedsiębiorstw, interwencyjny skup płodów rolnych), inwestycje w dziedziny uważane
za szczególnie ważne (np. górnictwo, przemysł stoczniowy),

c. w wersji maksymalnej – państwo przejmuje wszelkie funkcje gospodarcze:

prowadzi inwestycje, buduje fabryki, zajmuje się produkcją i dystrybucją wszelkich dóbr (go-

spodarka nakazowo-rozdzielcza – w takiej sytuacji państwo zazwyczaj zwalcza sektor prywat-
ny i stara się ograniczyć zakres jego działalności – czasy PRL),

4. funkcja gospodarczo-oświatowa – dotyczy oświaty i dziedzictwa kulturowego
a. organizacja szkół publicznych, wspieranie działalności szkół prywatnych,
b. utrzymywanie muzeów,

c. ochrona i konserwacja zabytków,
d. mecenat artystyczny – wspieranie ambitnych niekomercyjnych przedsięwzięć,

1. funkcja prawodawcza – tworzenie prawa, które obowiązuje na terytorium państwa,
2. funkcja regulacyjna – wymuszenia na prywatnych firmach pożądanych zachowań rynko-

wych lub kontroli tych zachowań

a. narzucanie prywatnym podmiotom gospodarczym zachowań uznanych za pożądane, albo do

powstrzymania ich od działań uznanych za niepożądane,

b. narzędzia oddziaływania:

narzucanie cen dóbr i usług,

określanie warunków umów, warunków wyjścia i wejścia do gałęzi,

określanie norm technicznych, norm bezpieczeństwa i higieny pracy, norm zanieczyszczenia
środowiska naturalnego,

zabranianie praktyk monopolistycznych,

3. funkcja redystrybucyjna

– państwo dąży do niwelowania różnic w dochodach i zamożności

obywateli,

4. funkcja organizatorska (minimum egzystencji, maksimum socjalne),

5. funkcja innowacyjna

funkcje państwa:

1. funkcja wewnętrzna
a. pojawia się przy narodzinach państwa i stanowi jego istotę,

b. działania bezpośrednio tłumiące opór klas podporządkowanych, jak i działania pośrednie,

wyrażające się w tworzeniu i wprowadzaniu w życie norm prawnych, w funkcjonowaniu wy-
miaru sprawiedliwości, administracji państwowej itp.,

c. różne realizacje funkcji – zależą one od stopnia nasilenia ostrych walk klasowych, od zdolno-

ści państwa i jego organów do zapewnienia ładu publicznego bez bezpośredniego użycia

przemocy,

d. szczególny aspektem funkcji wewnętrznej państwa – używanie władzy państwowej w celu two-

rzenia ideologiczno-politycznych warunków hegemonii dla tej siły politycznej, która sprawuje

władzę,

2. funkcja zewnętrzna

a. różne postacie zależnie od sytuacji geopolitycznej i kierunków działania klas panujących,
b. ekspansywna lub obronna – w zależności od tego, jakie cele przeważają w działaniach pań-

stwa skierowanych na zewnątrz,

c. organy realizujące funkcję – przede wszystkim wojsko i dyplomacja,
3. funkcja organizacyjno-gospodarcza

a. sprowadza się do inicjowania procesów gospodarczych i kierowania nimi,
b. planowanie gospodarcze oraz ustalanie budżetu państwa,
4. funkcja kulturalno-wychowawcza

a. w dziedzinie edukacji i kultury – sprawowanie przez państwo mecenatu nad tymi dziedzinami,
b. rozbudowa sieci szkół wszystkich szczebli i typów,

c. prowadzenie przez państwo polityki popierania sztuki i różnych form życia kulturalnego,

redystrybucja – ingerencja państwa za pomocą systemu podatkowego lub transferów w podział docho-

dów uzyskiwanych z czynników produkcji między poszczególnych obywateli; instrument służący realizacji
celów społecznych (pomoc społeczna) i ekonomicznych (stabilizacja popytu na wysokim poziomie).

Państwo i polityka – repetytorium

46 z 160

5. funkcja socjalna

a. przejęcie przez wyspecjalizowane organa państwowe opieki nad tymi, którzy z racji wieku,

choroby, trwałego upośledzenia lub szczególnie niekorzystnej sytuacji życiowej (bezrobocie)

takiej opieki wymagają,

b. tendencja ogólnoświatowa – zwłaszcza w wysoko i średnio rozwiniętych krajach,
6. funkcja narodowotwórcza

a. rola, jaką państwo odgrywa w procesie tworzenia się narodów,
b. nie zawsze wyniki celowego działania, jednak państwo zawsze wywierało wielki wpływ na po-

wstawanie więzi o charakterze narodowym, a potem na umacnianie się tej więzi,

c. działania różnych organów, zarówno tych, które zajmują się edukacją i kulturą, jak i tych,

które prowadzą działalność organizacyjną czy czysto polityczną

funkcje państwa obecnie wzbogacają się i różnicują – państwo odgrywa coraz większą rolę w ży-

ciu społeczeństwa

cechy państwa

cechy państwa

ludność terytorium

władza

najwyższa

powszechność przymusowość suwerenność

1. ludność
a. państwo musi mieć ludność (obywateli),

2. terytorium
a. obszar lądowy,
b. wody terytorialne (morze terytorialne) – do 12 mil od brzegu (w niektórych państwach mniej;

mila = 1852 m), jednostki należące do innych państw korzystają z „prawa do nieszkodliwego
przepływu”,

c. pod powierzchnią ziemi (nie określono, jak głęboko, głębiej niż leżą kopalnie),
d. przestrzeń powietrzna (przestrzeń kosmiczna nie należy do nikogo)

na pokładzie statków morskich i samolotów obowiązuje prawo tego państwa, do którego one na-
leżą

3. władza najwyższa
a. w imieniu i na rachunek państwa działa administracja publiczna
b. administracja publiczna:

c. składa się z różnych instytucji,
d. istnieje w sposób ciągły,

e. działa w stabilny, przewidywalny sposób,
f. ma strukturę hierarchiczną,
g. na jej działania składają się działania poszczególnych urzędników (urzędnik ma władzę ogra-

niczoną tylko do powierzonego mu wycinka spraw),

h. działa władczo i bezosobowo,

i. działania administracji są finansowane ze środków publicznych,
4. powszechność

prawa państwa obowiązują jego obywateli oraz obywateli przebywających na terytorium tego

państwa,

5. przymusowość

a. państwo jako jedyne ma prawo stosowania przemocy dla egzekwowania prawa i swoich decy-

zji,

b. przemoc – wojsko, policja, egzekwowanie podatków,
c. przywileju stosowania przemocy nie mają żadne inne organizacje,
6. suwerenność

a. państwo powinno być niepodległe (suwerenne),
b. suwerenność wewnętrzna – władza państwa jest władzą zwierzchnią i niezależną od innych

organizacji i instytucji działających wewnątrz państwa,

Państwo i polityka – repetytorium

47 z 160

c. suwerenność zewnętrzna – niezależność od innych organizmów państwowych, jak również

organizacji międzynarodowych,

d. w epoce globalizacji suwerenność poszczególnych państw jest ograniczona,

finanse (kursy walut),

umowy międzynarodowe

IX.

Istota władzy

1. władza to możliwość skutecznego egzekwowania od innych ludzi określonych zachowań,

2. legitymacja społeczna – przekonanie, że władza jest sprawowana prawomocnie i właściwie,
a. jeśli władza nie ma legitymacji społecznej, musi swe rządy opierać na przemocy i zastrasze-

niu,

b. jeśli władza ma legitymację społeczną, opiera rządy na dobrowolnym podporządkowaniu się

społeczeństwa,

3. rodzaje legitymacji:
a. legitymacja tradycyjna – uzasadnieniem władzy jest tradycja, a zwłaszcza dziedziczenie tro-

nu z pokolenia na pokolenie w obrębie jednej dynastii; posłuszeństwo wobec takiej władzy
wynika z tradycji, precedensów

i nawyków

b. legitymacja charyzmatyczna – przywódca (władca) ma wyjątkowy dar oddziaływania na lu-

dzi, a ludzie są przeświadczeni o jego wyjątkowych talentach i niezwykłym charakterze; po-
słuszeństwo wobec takiego przywódcy wynika z zaufania do niego,

c. legitymacja prawna (legalna, demokratyczna, konstytucjonalizm

) – przyjęcie reguły, w myśl

której legitymacja władzy pochodzi z poszanowania procedur i zasad zapisanych w Konstytu-
cji

Niektóre formy sprawowania władzy

autokracja – (gr. autos ‘sam’, kratos ‘władza’) samowładztwo, sprawowanie rządów polegające

na skupieniu w rękach jednostki pełni władzy wykonywanej bez kontroli i ograniczeń ze strony
innych organów państwowych i społecznych

despotyzm – forma rządów charakteryzujących się niczym nieograniczonymi uprawnieniami
władczymi; autokracja, w której władca nosi tytuł monarchy

absolutyzm – (łac. absolutus ‘zupełny’, ‘bezwzględny’) system władzy w monarchiach europej-
skich epoki wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.), w których władca sprawował pełnię władzy suwe-

rennej (suwerenność), ograniczoną jedynie zasadami prawa naturalnego oraz podstawowymi
normami ustrojowymi (np. porządek sukcesji tronu)

XI.

Systemy polityczne państwa i ich klasyfikacja

państwo (aparat państwowy) składa się z głównych elementów wchodzących w skład systemu
politycznego

systemu politycznego państwa – definicja

1. trzy zasadnicze koncepcje klasyfikacyjne definicji systemu politycznego (problemy z ujednoli-

ceniem definicji),

precedens – wydarzenie stanowiące punkt odniesienia i usprawiedliwienia dla podobnych późniejszych

wydarzeń.

konstytucjonalizm – (polit.) kierunek w polityce i w nauce prawa państwowego, uznający monarchię

konstytucyjną za najlepszą formę rządów; system ustrojowy oparty na szczególnej pozycji konstytucji jako
dokumentu o nadrzędnej mocy prawnej.

Państwo i polityka – repetytorium

48 z 160

a. koncepcja instytucjonalna (strukturalna) – najwłaściwsza

całokształt działających instytucji politycznych (o charakterze prawnym) oraz stosunków

między nimi, a także zasad działania i systemów normatywnych, na których podstawie one
działają,

aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne (formalnych i niefor-

malnych), które uczestniczą w działaniach politycznych w obrębie danego państwa,

ogół zasad politycznych i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki,

b. koncepcja behawiorystyczno-funkcjonalna

system polityczny jako dynamiczny proces społeczny, zachodzący w obrębie poszczególnych

wspólnot (np. państwo, partia polityczna, związek zawodowy), którego istotą jest przetwarza-

nie impulsów społecznych w decyzje i działania polityczne,

system polityczny – całokształt zasad dotyczących organizacji i form działania władzy poli-

tycznej, a nie istniejące instytucje prawno-polityczne,

c. koncepcja systemowa

relacje pomiędzy systemem a jego otoczeniem, sprowadzając je do trzech etapów: wejścia,

przetworzenia i wyjścia,

wejścia i wyjścia – relacje między systemem i otoczeniem, natomiast przetwarzanie jest we-

wnętrznym procesem systemu

siedem cech, które warunkują funkcjonowanie systemu politycznego:
1) każdy system tworzy zbiór różniących się między sobą elementów,

2) elementy te powiązane są między sobą różnorodnymi zależnościami, które wspólnie tworzą

jego strukturę,

3) każdy system wyróżnia się z otoczenia dzięki wyraźnej granicy,
4) oddziaływania pochodzące z otoczenia, na które składają się takie podsystemy, jak: gospodar-

czy, społeczny i kulturalny, są określone przez wejścia,

5) oddziaływanie systemu na otoczenie określone jest przez wyjście,
6) pomiędzy wejściami systemu a jego wyjściami zachodzi reakcja, którą nazywa się konwersją

wewnątrzsystemową,

7) charakter oddziaływań na wejściach jest modyfikowany za pośrednictwem sprzężenia zwrot-

nego przez oddziaływanie na wyjściach,

2. elementy wchodzące w skład systemu politycznego – dwa podejścia do omawianego problemu

(stanowisko instytucjonalne):

a. sensu largo

ma raczej charakter ogólny,

system polityczny – idea i wartość polityczna, organizacje i instytucje uczestniczące w życiu
politycznym kraju,

zadanie – organizowanie życia politycznego oraz przestrzeganie norm regulujących to życie,

trzy grupy elementów:

1) idee i wartości polityczne (np. idea ludowładztwa, suwerenność narodu, pluralizm poli-

tyczny, prywatna własność itp.),

2) organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i organizujących to życie

(np. aparat państwowy, partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, samorządy

itp.),

Wyróżnić można trzy rodzaje hipotez: sensu largo, sensu stricto i sensu medio, i indukcję, którą zgodnie

z tradycją dzieli na wyczerpującą (zupełną) i niewyczerpującą (niezupełną), a tą ostatnią na: przez proste
wyliczenie (enumeracyjną) i eliminacyjną. Konstruowanie hipotez przebiega na trzy sposoby, ze względu na
rolę jaką przypisujemy racji. Jeśli wymagamy od niej aby była prawdziwa, czyli jeśli dobieramy rację praw-
dziwą do danych pewnych następstw, mamy do czynienia z węższym rozumieniem tłumaczenia, które na-
zwać można hipotezą sensu stricto. Jeśli od racji wymagamy aby nie była prawdziwa, czyli dobieramy
rację do danych pewnych następstw, mamy do czynienia z szerszym rozumieniem tłumaczenia, które na-
zwać można hipotezą sensu largo. Zaś jeśli nie wymagamy od racji aby była prawdziwa, lecz jednocześnie
wymagamy aby nie była jawnie fałszywa, czyli wymagamy jednego z następujących warunków aby była:
bądź prawdopodobna, bądź aby wynikały z niej wszystkie znane fakty i jednocześnie nie sprzeciwiał się jej
żaden znany fakt, bądź aby okazywały się później prawdziwymi przewidywania, które na jej podstawie
można uznać, bądź aby naprowadzała na nowe pomysły, wtedy mamy do czynienia z pośrednim rodzajem
tłumaczenia, który nazwać można hipotezą sensu medio.

Państwo i polityka – repetytorium

49 z 160

3) normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych, a także

ustalające strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych (np. normy
prawne, moralne, kulturowe, organizacyjne itp.)

b. sensu stricto

system polityczny – ogół organów państwowych, a także partii politycznych, organizacji spo-

łecznych oraz grup formalnych i nieformalnych, uczestniczących w działaniach politycznych
w ramach danego państwa,

ich wzajemne stosunki, które tworzą funkcjonalną całość z punktu widzenia bezpośredniego
bądź pośredniego kreowania organów i decyzji państwowych,

w skład systemu politycznego wchodzą następujące podmioty: organy państwowe, partie poli-
tyczne, organizacje społeczne oraz grupy nieformalne (grupy rasowe, narody i narodowości),

system polityczny państwa jest efektywny, jeżeli spełnia następujące kryteria:


jest zdolny zapewnić własne istnienie bez uciekania się do różnych form przemocy,



stwarza warunki wszechstronnego rozwoju kraju pod względem ekonomicznym, społecz-
nym i kulturalnym,



jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo kraju na zewnątrz

II.

klasyfikacja systemów politycznych państwa

1. systemy polityczne można sklasyfikować według następujących trzech kryteriów:
a. charakter reżimu

politycznego

państwo demokratyczne,

państwo totalitarne,

państwo autorytarne,

b. zasady organizacji aparatu państwowego,

monarchia i republika,

reżim – (pejor.) system rządów, w którym władza stosuje wobec społeczeństwa przemoc i ucisk politycz-

ny; także rząd stosujący takie metody; ściśle ustalone reguły postępowania w określonych sytuacjach;
dyscyplina, rygor.

Państwo i polityka – repetytorium

50 z 160

systemy prezydialne i parlamentarne

systemy:



parlamentarny i gabinetowy,



gabinetowy i parlamentarny,



prezydencki,



mieszany,



parlamentarny i komitetowy,

c. struktura terytorialna i administracyjna

państwo unijne,

państwo złożone,

państwo autonomiczne,

2. rodzaje systemów politycznych:

a. jeżeli rządzący rządzą w interesie wszystkich, mamy do czynienia:

z monarchią i wtedy do władzy jest dopuszczony jeden obywatel,

z arystokracją – do władzy dopuszczonych jest niewielu obywateli,

z politykami, gdy do władzy dopuszczonych jest wielu obywateli,

b. gdy rządzący rządzą w interesie własnym, wtedy także mamy do czynienia z trzema rodzajami

systemów politycznych:

z tyranią i tu władzę sprawuje jeden obywatel,

z oligarchią, która we władzach jest reprezentowana przez niewielu obywateli,

z demokracją, gdzie władza jest realizowana przez wielu reprezentantów społeczeństwa

rządzący rządzą w interesie

wszystkich

swoim

liczba obywateli

dopuszczonych do

władzy

jeden

monarchia

tyrania

niewielu

arystokracja

oligarchia

100

wielu

politeja

101

(politycy)

demokracja

102

3. podział z punktu widzenia struktury władz i metod realizacji zadań państwa – cztery rodzaje

systemów politycznych państwa:

1) system prezydencki,

2) system półprezydencki,
3) system parlamentarno-gabinetowy,

4) system parlamentarno-komitetowy

8. System prezydencki

w najczystszej postaci występuje w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej
przeniesienie go do innych krajów jest wyjątkowo trudne

podstawowe zasady ustrojowe systemu prezydenckiego:
a. zespół zasad prawno-ustrojowych, określających w szczególny sposób stosunki pomiędzy par-

lamentem jako władzą ustawodawczą, prezydentem jako szefem państwa i zarazem szefem

monarchia – (gr. monos ‘jedyny’, archo ‘władam’) forma państwa, w którym reprezentantem władzy su-

werennej jest monarcha (król, car, cesarz, szach, książę, chan, faraon), sprawujący tę władzę z reguły do-
żywotnio, samodzielnie lub wspólnie z innymi organami; wg Arystotelesa – z mądrym władcą.

tyrania – w starożytnej Grecji określenie władzy sprawowanej w polis przez uzurpatora-tyrana (w odróż-

nieniu od króla), który pozbawiał faktycznej władzy praworządne instytucje polis, najczęściej nie zajmując
osobnego, nowego urzędu; wg Arystotelesa – rządy ze złym władcą.

arystokracja – (gr. aristos ‘najlepszy’, kratos ‘władza’) elitarna warstwa społeczna, zajmująca najwyższą

pozycję w społeczeństwie, do której przynależność wynika ze szlachetnego urodzenia i jest dziedziczna
(arystokracja rodowa); wg Arystotelesa – mądre rządy arystokratyczne.

100

oligarchia – (gr. oligos ‘nieliczny’, arche ‘władza’) forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy

przez niewielką, uprzywilejowaną grupę o silnych powiązaniach wewnętrznych; np. przez grupę wywodzącą
się spośród arystokracji lub ludzi najbogatszych; wg Arystotelesa – rządzą nieliczne kliki.

101

politeja – władza ludu, obywateli; wg Arystotelesa – rządy wspólnoty obywatelskiej.

102

demokracja – (gr. demos ‘lud’, kratos ‘władza’) dosłownie – rządy ludu, ludowładztwo; wg Arystotelesa –

rządy motłochu.

Państwo i polityka – repetytorium

51 z 160

rządu (administracji) oraz ministrami jako doradcami prezydenta i realizatorami jego polityki,

a także sądami jako organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości i zarazem kontrolują-
cymi konstytucyjność ustaw parlamentu oraz aktów prezydenta i innych organów konstytu-

cyjnych

cztery podstawowe zasady:

1. prezydent jest głową państwa i zarazem szefem administracji, brak premiera rządu, a także

rządu jako organu kolegialnego (jak to ma miejsce w systemie parlamentarnym i gabineto-

wym)

a. prezydent zawsze mianuje ministrów, którzy są jego doradcami i wykonawcami jego woli, a

także kierownikami odpowiednich resortów,

b. ministrowie nie są odpowiedzialni politycznie przed parlamentem, który nie może żądać ustą-

pienia ministra,

2. prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu, ponieważ wybierany

jest w wyborach powszechnych, podobnie jak i parlament

a. zasada ta jest wyrazem politycznej niezależności prezydenta od parlamentu, a jednocześnie

służy umacnianiu jego pozycji wśród innych naczelnych organów państwowych,

3. prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem

a. parlament, nie powołując prezydenta, nie może też odwołać go przed upływem kadencji,
b. wyjątek stanowi sytuacja, w której (na skutek różnych przyczyn) prezydent sam poda się do

dymisji,

c. przyczyny te jednak muszą być tak ważne, że zagrażają funkcjonowaniu państwa,
4. zarówno prezydent jak i ministrowie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyj-

nej

według konstytucji USA na przykład, do odpowiedzialności może ich pociągnąć Izba Repre-

zentantów, a skazać jedynie Senat,

system prezydencki opiera się na zasadzie rozdzielności władz oraz względnej równości kom-

petencji władzy ustawodawczej i wykonawczej

organy państwowe w systemie prezydenckim:
1. w politycznym systemie prezydenckim zakres władzy prezydenta (Prezydent USA) wynika z

postanowień konstytucyjnych, a także konstytucyjnych możliwości działania ukształtowa-

nych przez tradycję,

2. specyfika urzędu prezydenta – koncentruje on role, które w systemie parlamentarnym (a tak-

że i gabinetowym) są rozdzielone między trzy główne urzędy:

a. głowa państwa
b. głowa państwa (prezydent) wypełnia liczne funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, związane z

przyjmowaniem wizyt przywódców państw obcych, a także listów uwierzytelniających amba-
sadorów, dekorowaniem zasłużonych, otwieraniem różnych uroczystości itp.,

c. prezydent może stosować prawo łaski w stosunku do swoich obywateli,
b. szef rządu
d. szef rządu (administracji) – prezydent – sprawuje najwyższą władzę, co wynika z faktu, że ma

do dyspozycji ogromny aparat urzędniczy, a zwłaszcza swoją bezpośrednią administrację,
różne rady i komisje prezydenckie,

e. prezydent dysponuje ogromną władzą osobistą,
c. naczelny dowódca sił zbrojnych

prezydent – naczelny dowódca sił zbrojnych, kształtuje politykę militarną USA,

w tej sprawie wiele do powiedzenia ma również Kongres, chociażby w dziedzinie przydziału

budżetu, zatwierdzania wysokich stanowisk w wojsku, a także w prawie wypowiadania wojny,

prezydent sprawuje dowództwo nad wojskiem, zarówno w czasie wojny jak i pokoju,

prezydent może posłużyć się interwencją wojskową bez wypowiadania wojny konkretnemu
krajowi,

prezydent nie jest wybierany przez ciało ustawodawcze, lecz w wyborach powszechnych i po-
średnich (przez kolegium elektorów),

3. parlament – odgrywa istotną rolę przy sprawowaniu władzy w systemie prezydenckim
a. parlament (Kongres) składa się z dwóch izb:

b. Izba Reprezentantów,
c. Senat,

Państwo i polityka – repetytorium

52 z 160

przewodniczący Izby Reprezentantów (speaker) jest z reguły wybierany z partii posiadającej

większość w izbie, ponieważ tylko większość może doprowadzić do wyboru swojego kandyda-

ta,

Senatowi przewodniczy z urzędu wiceprezydent Stanów Zjednoczonych i jest jakby łącznikiem

pomiędzy prezydentem i przywódcami Senatu,

uprawnienia ustawodawcze i pozaustawodawcze kompetencje Kongresu:



konstytucyjne – prawo do inicjatywy w sprawie wnoszenia poprawek do Konstytucji,



wyborcze – Kongres uczestniczy w wyborze prezydenta i wiceprezydenta,



sądownicze – prawo do postawienia prezydenta i wiceprezydenta w stan oskarżenia o zdradę

stanu,



wykonawcze – Senat zatwierdza kandydatury na wysokie stanowiska w rządzie federalnym, a

Kongres nadzoruje działalność władzy wykonawczej,



kontrola nad administracją,



badanie zagadnień związanych z projektem ustawy lub polityką rządu,



kompetencje ustawodawcze

4. Sąd Najwyższy – najwyższa władza sądownicza w systemie prezydenckim; w skład jego

wchodzi-prezes i 6 sędziów

1. funkcje Sądu Najwyższego w systemie politycznym:

funkcja kreacyjna – ważna rola prawa precedensowego w Stanach Zjednoczonych; Sąd Naj-

wyższy, rozstrzygając spory za pomocą precedensowych wyroków, stosuje i tworzy prawo,

funkcja interpretacyjna – wykładnia ustaw i innych aktów ustanowionych przez Kongres i
władzę wykonawczą,

funkcja ustrojodawcza – sądom amerykańskim przysługuje prawo do kontroli zgodności z
konstytucją ustaw i innych aktów prawnych, Sąd Najwyższy działa tu głównie jako organ po-

lityczny (dokonuje wykładni konstytucji i ustaw z nią związanych), a nie tylko jako organ wy-
miaru sprawiedliwości

9. System półprezydencki

najlepsza egzemplifikacja

103

– Francja (system ten powstał w 1958 roku, kiedy naród francuski

przyjął w drodze referendum nową konstytucję, w której efekcie powstała nowa forma ustrojowa,
nie dająca się zaliczyć do parlamentarnej ani gabinetowej

podstawowe zasady ustrojowe systemu półprezydenckiego:
a. zasady ustrojowe pomiędzy formą parlamentarną i gabinetową a prezydencką,

b. zasada podziału władz – przeciwieństwo zasady nadrzędności parlamentu,
c. Prezydent Republiki miał stać się najbardziej autorytarnym organem Państwa i miał być

czynnikiem politycznym stojącym ponad innymi aktorami życia politycznego państwa,

d. system daje osobistą władzę prezydentowi państwa, jednak nie rozdziela władzy ustawodaw-

czej od władzy wykonawczej,

e. formalny udział i aktywna rola rządu w działaniu parlamentu

organy państwowe w systemie półprezydenckim:

główny trzon organów państwowych:
1. prezydent i rząd Republiki,

2. parlament,
3. Rada Konstytucyjna i Rada Stanu

1. prezydent i rząd Republiki
a. prezydent w tym systemie stanowi kluczowy element systemu politycznego państwa,

b. pozycja prezydenta w systemie organów państwowych – powierzenie funkcji strażnika prze-

strzegania konstytucji,

c. arbiter

104

w sferze funkcjonowania władz publicznych oraz gwarantem niepodległości pań-

stwa,

103

egzemplifikacja – zilustrowanie czegoś przykładami, np. w celu wyjaśnienia bądź udokumentowania

jakiejś tezy lub jakiegoś twierdzenia; także przykład ilustrujący coś.

104

arbiter – osoba będąca znawcą i autorytetem w jakiejś dziedzinie.

Państwo i polityka – repetytorium

53 z 160

d. za swoje czynności dokonywane w okresie sprawowania władzy odpowiada jedynie przed na-

rodem, a nie przed parlamentem,

e. istotne uprawnienie – przewodniczenie Radzie Ministrów oraz decydowanie o głównych kie-

runkach działalności rządu,

f. kompetencje:

powoływanie i odwoływanie premiera,

może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe, co czyni po zasięgnięciu nie wiążących opinii pre-

miera i przewodniczących obu izb parlamentu,

g. prezydent ma uprawnienia „osobiste”, które nie wymagają specjalnej kontrasygnaty

105

pre-

miera:

nominacja premiera,

nominacja trzech członków Rady Konstytucyjnej,

powoływanie przewodniczącego tej rady i zwoływanie jej posiedzeń,

prawo odwoływania się do społeczeństwa przez referendum,

rozwiązywanie Zgromadzenia Narodowego,

uprawnienia osobiste o charakterze nadzwyczajnym,

kompetencje w sferze polityki zagranicznej,

decydowanie o skorzystaniu z prawa łaski

h. znacznemu ograniczenie roli premiera, który w praktyce sprawuje funkcję zastępcy prezyden-

ta jako faktycznego szefa egzekutywy

106

2. parlament

a. dwie izby:

izba wyższa (Senat),

izba niższa (Zgromadzenie Narodowe)

b. rząd ma możliwie największą swobodę działania, maksymalnie uwolniony od parlamentarnej

kontroli,

c. zredukowanie okresu trwania sesji,
d. wprowadzenie zakazu łączenia mandatu przedstawicielskiego z członkostwem w rządzie,

e. przyjęcie nowych zasad organizacji i prac komisji parlamentu,
f. Zgromadzenie Narodowe ma prawo wyrażania rządowi wotum nieufności, jednak w praktyce

realizacja tego prawa napotyka znaczne utrudnienia,

g. uprawnienia ustawodawcze,
h. pewne kompetencje w dziedzinie stosunków międzynarodowych – niektóre ważniejsze traktaty

mogą być modyfikowane albo aprobowane

107

przez prezydenta tylko na mocy wcześniejszej

ustawy parlamentarnej, która upoważnia do ratyfikacji,

3. Rada Konstytucyjna, Rada Stanu
a. Rada Konstytucyjna miała być organem kontroli w stosunku do parlamentu,
b. skład – 9 osób, powoływanych po trzy przez prezydenta Republiki oraz przewodniczących

Zgromadzenia Narodowego i Senatu na okres 9 lat,

c. zadania Rady Konstytucyjnej:

czuwanie nad prawidłowością wyborów prezydenckich i parlamentarnych, nad przebiegiem
referendum,

badanie zgodności z konstytucją ustaw organicznych i regulaminów wewnętrznych izb parla-
mentu,

działania podejmowane przez Radę z inicjatywy i na wniosek innych organów państwowych, a
zwłaszcza ocena zgodności z konstytucją ustaw zwykłych oraz umów międzynarodowych,

d. Rada Stanu – najwyższy organ sądownictwa administracyjnego,

wydaje orzeczenia dotyczące zgodności z konstytucją i zarazem legalności wszystkich aktów

wydawanych przez administrację i w razie potrzeby może je anulować,

podlega premierowi, który jednocześnie pełni funkcję jej przewodniczącego

105

kontrasygnata – złożenie swego podpisu na akcie prawnym podpisanym już przez kogoś, wymagane do

uzyskania przez ten akt prawomocności.

106

egzekutywa – organ wykonawczy w niektórych partiach politycznych i organizacjach społecznych; tak-

że zebranie takiego organu; władza wykonawcza, organy wykonawcze podległe organom przedstawiciel-
skim; zdolność wykonania aktu prawnego.

107

aprobować – uznawać coś za dobre, właściwe, godne poparcia i zgadzać się na to; akceptować, pochwa-

lać.

Państwo i polityka – repetytorium

54 z 160

10.

System parlamentarno-gabinetowy

system ten występuje w klasycznej formie tylko w Wielkiej Brytanii, zbliżoną koncepcję ustrojową

przyjęto także we Włoszech, w Niemczech i innych państwach świata

podstawowe zasady ustrojowe:

1. szczególny wzajemny stosunek trzech naczelnych organów państwa:
a. parlamentu,

b. prezydenta,
c. rządu,
2. prezydent – organ nie odpowiedzialny politycznie, powołuje rząd,

3. początkowo jedynie premiera,
4. na wniosek premiera – innych członków rządu,

5. prezydent liczy się przy tym z układem sił politycznych w parlamencie, bowiem rząd, realizu-

jąc władzę wykonawczą, odpowiada przed parlamentem za swoją działalność i za działalność
prezydenta,

6. cechy ustrojowe:
a. głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej za swoją działalność, istotną rolę od-

grywa instytucja kontrasygnaty, która polega na tym, że każdy akt urzędowy głowy państwa
musi być równocześnie podpisany (kontrasygnowany) przez właściwego członka rządu, który
jednocześnie bierze na siebie odpowiedzialność za dany akt przed parlamentem,

b. głowie państwa nie wolno inaczej występować publicznie, jak tylko za zgodą rządu,
c. egzekutywa musi zawsze reprezentować większość parlamentarną,

d. rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, zarówno za swoją działalność,

jak i za akty urzędowe głowy państwa – jeżeli rząd utraci zaufanie parlamentu, obowiązany
jest podać się do dymisji (głowa państwa nie musi przyjąć dymisji rządu, a w miejsce tego

może rozwiązać parlament i zarządzić nowe wybory powszechne),

e. członkowie rządu i głowa państwa (z zasady) ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną

model brytyjski państwa:
1. historia powstania:

a. model systemu ukształtował się w Wielkiej Brytanii prawie trzy wieki temu – wytwór stopnio-

wej ewolucji „gabinetu”, czyli organu założonego z powoływanych przez króla ministrów, ob-

radujących jednak nie pod przewodnictwem króla, lecz jednego z ministrów (pierwszego mini-
stra, czyli premiera),

2. powoływany z grona większości – spośród osób mających zaufanie parlamentu,

3. parlament składający się z Izby Lordów i z Izby Gmin jest jedynym i najważniejszym źródłem

władzy państwowej,

4. parlament jest forum podejmowania ważniejszych decyzji politycznych, są one podejmowane

w sposób bezpośredni przy pomocy ustaw albo też pośrednio – za sprawą odpowiedzialności
ministrów przed parlamentem,

5. głową państwa – monarcha,
6. sfera uprawnień królowej sprowadza się jedynie do udzielania rady, ostrzegania i zachęcania,

7. premier ma kluczową rolę w systemie sprawowania władzy wykonawczej,
8. czynniki mające wspływ na pozycję ustrojową:
a. najważniejszy doradca królowej,

b. szef rządu – pozycja uprzywilejowanej w stosunku do pozostałych członków rządu i gabinetu,
c. jako lider partii rządzącej staje się formalnie liderem Izby Gmin, a powierzenie tej funkcji in-

nemu członkowi gabinetu wynika jedynie z technicznego podziału czynności,

d. pozostaje liderem swojej partii, co daje mu nieograniczoną władzę wobec innych organów par-

tii,

e. faktycznie przejął prerogatywy

108

monarchy w zakresie rozwiązywania parlamentu,

f. bierze udział w wykonywaniu przez monarchę prerogatyw związanych z nadawaniem tytułów

model niemiecki państwa:
1. niemiecka odmiana systemu parlamentarno-gabinetowego – system kanclerski (odrzucenie

zasady, że szef rządu jest „primus inter pares

109

” członków gabinetu,

108

prerogatywa – szczególne uprawnienie związane z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją.

Państwo i polityka – repetytorium

55 z 160

2. kanclerz ma konstytucyjnie przyznaną kierowniczą pozycję w rządzie i jest politycznie odpo-

wiedzialny przed parlamentem,

3. konstytucyjna rola Prezydenta – poza udziałem w wyborze kanclerza – jest niewielka i w prak-

tyce sprowadza się do funkcji reprezentacyjnych,

4. prezydent Niemiec nie rządzi, jedynie reprezentuje państwo,
5. każdy akt urzędowy prezydenta musi być podpisany (kontrasygnowany) przez kanclerza albo

właściwego ministra,

6. kanclerz federalny ma kluczową rolę w organach wykonawczych,

7. po wyborze przez Bundestag formuje on skład swojego gabinetu,
8. główne uprawnienie – sprawowanie politycznego kierownictwa,
9. w ramach wytyczonej przez niego linii politycznej każdy z ministrów kieruje samodzielnie swo-

im resortem, a różnice zdań między ministrami rozstrzyga rząd,

10. kanclerz – główny podmiot zaufania i odpowiedzialności parlamentarnej – utrata poparcia

bezwzględnej większości członków Bundestagu prowadzi do zmiany na stanowisku kanclerza
i powołania nowego rządu,

11. parlament – dwie izby:

a. izba niższa – Parlament Federalny (Bundestag) – jedyny ogólnofederalny organ przedstawi-

cielski, odgrywa bardzo ważną rolę w procesie legislacyjnym, wytycza zasady polityki państwa

i jego organów oraz kontroluje działalność programującą i wykonawczą rządu federalnego,

b. izba wyższa – Rada Federalna (Bundesrat) – wyraża swoim składem osobowym terytorialną

strukturę państwa, członkowie nie pochodzą z wyborów powszechnych, reprezentują rządy

krajów związkowych, za jego pośrednictwem poszczególne kraje uczestniczą w ustawodaw-
stwie i administracji federalnej

11.

System parlamentarno-komitetowy

system parlamentowo-komitetowy (system rządów zgromadzenia, system konwentu) – zespół za-

sad ustrojowo-politycznych, które w szczególny sposób określają stosunki pomiędzy trzema na-
czelnymi organami państwowymi: parlamentem, głową państwa i rządem; parlament jako naj-

wyższy organ państwowy bezpośrednio powołuje zarówno głowę państwa, jak i rząd

system polityczny charakterystyczny głównie dla Szwajcarii

podstawowe zasady ustrojowe:

1. parlament – najwyższy organ reprezentujący suwerenne prawa narodu i wykonujący w jego

imieniu władzę na zasadzie wyłączności,

2. cechy systemu:

a. najwyższa władza państwowa należy do parlamentu, który reprezentuje lud i sprawuje władzę

na zasadzie wyłączności,

b. rząd nie jest powoływany przez głowę państwa, lecz jest bezpośrednio wybierany przez parla-

ment,

c. rząd nie sprawuje samodzielnie swoich funkcji, ale jest swoistym komitetem wykonawczym

parlamentu, jest organem, za którego pomocą wykonywane są decyzje parlamentarne w za-
kresie ustaw i kierunków polityki państwa,

d. rząd jest bezpośrednio podporządkowany parlamentowi i politycznie przed nim odpowiedzial-

ny, cały rząd jak i poszczególni ministrowie mogą być w każdej chwili przez parlament odwo-
łani,

e. głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed upływem kadencji, na jaką został wy-

brany,

f. kolegialna głowa państwa jest bezpośrednio przez parlament powoływana i bezpośrednio

przed nim politycznie odpowiada,

g. głowa państwa jak i członkowie rządu podlegają odpowiedzialności karno-sądowej jak wszy-

scy obywatele na równych prawach

system opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej, co oznacza odrzucenie zasady po-
działu władz

109

primus inter pares – (łac.) pierwszy wśród równych sobie.

Państwo i polityka – repetytorium

56 z 160

parlament jest najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu i wykonującym

w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności

system organów państwowych:
1. skład systemu organów państwowych:
a. Rada Federalna,

b. Prezydent,
c. Kanclerz Federalny,

2. składa się ona z siedmiu wybranych przez Zgromadzenie Federalne członków,
3. parlament wybiera Radę co cztery lata, a w czasie trwania kadencji nie można jej rozwiązać,
4. prezydent federalny na czele Rady Federalnej, nie ma uprawnień głowy państwa ani premiera,

5. funkcje prezydenta – przewodniczenie na posiedzeniach Rady Federalnej, wypełnianie obo-

wiązków reprezentacyjnych,

6. kadencja prezydenta trwa rok, funkcję tę za każdym razem sprawuje inny członek Rady Fede-

ralnej,

7. członkowie Rady Federalnej stoją na czele siedmiu departamentów (odpowiedniki naszych

ministerstw):

a. departament spraw zagranicznych,

b. d. spraw wewnętrznych,
c. d. sprawiedliwości i policji,
d. d. wojskowy,

e. d. finansowy,
f. d. gospodarki narodowej,

g. d. komunikacji i gospodarki energetycznej

parlament:

1. szwajcarski parlament (Zgromadzenie Narodowe) – dwie izby:
a. Rada Kantonów,

b. Rada Narodowa,
2. uprawnienia obu izb są takie same i dlatego postępowanie ustawodawcze może się rozpocząć

w którejkolwiek z izb i za pomocą takich samych środków,

3. sesyjny system obrad parlamentu – Zgromadzenie Narodowe zbiera się cztery razy do roku na

trzytygodniowe sesje zwyczajne,

4. Rada Kantonów i Rada Narodowa obradują oddzielnie, jedynie w celu podjęcia najważniej-

szych decyzji odbywają wspólne posiedzenia,

5. inicjatywa ustawodawcza przysługuje:

a. Deputowanym,
b. Radzie Kantonów,

c. Radzie Narodowej,
6. autorem większości projektów ustaw jest rząd,
7. na początku każdej kadencji rząd przekazuje parlamentowi do dyskusji „wytyczne polityki

rządowej” – informacja o przygotowywanych projektach nowych ustaw,

8. pod koniec kadencji odbywa się debata nad realizacją tych „wytycznych”,

9. parlament szwajcarski ma możliwość podejmowania uchwał – wydaje się na określony z góry

czas obowiązywania

Trybunał Federalny:
1. Trybunał Federalny – najwyższy organ sądowniczy Konfederacji Szwajcarskiej,

2. skład – 30 sędziów i 30 ich zastępców, wybieranych przez Zgromadzenie Federalne na letnią

kadencję,

3. Trybunał orzeka w następujących sprawach:

a. konstytucyjnych – w celu rozstrzygania sporów kompetencyjnych między władzami federal-

nymi a władzami kantonalnymi,

b. cywilnych – gdy jedną ze stron procesowych jest Konfederacja bądź kanton,
c. karnych – w sprawach o zdradę stanu oraz bunt i gwałt przeciwko władzom federalnym,
d. administracyjnych – jako najwyższa instancja odwoławcza od decyzji administracyjnych

Państwo i polityka – repetytorium

57 z 160

XII.

Podstawowe zasady ustroju politycznego Rzeczypospolitej Polskiej

Rzeczpospolita Polska – nazwa obowiązująca od 29 grudnia 1989 roku

przyjęcie nazwy – zerwanie z ideologią i założeniami ustrojowymi stalinowskiej konstytucji ZSRR
z 1936 roku, które odzwierciedlała konstytucja PRL z 1952 roku

obowiązująca Konstytucja wyraźnie nawiązuje do zasad znanych demokratycznych ustrojów
państwowych

zasady prawno-ustrojowe Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
główne założenia Konstytucji RP – wynik gruntownych zmian konstytucji PRL dokonanych 7

kwietnia i 29 grudnia 1989 roku, uzupełnień wprowadzonych ustawą konstytucyjną z 17 kwiet-
nia 1992 roku, która dotyczy wzajemnych stosunków między władzą ustawodawczą i wykonaw-
czą RP oraz samorządu terytorialnego

podstawowe zasady prawne zawarte w Konstytucji RP dotyczą następujących kwestii:

1. demokratycznego państwa prawnego,
2. sprawiedliwości społecznej,
3. zwierzchnictwa narodu,

4. przedstawicielstwa,
5. trójpodziału władz:

a. organami państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Pol-

skiej,

b. w zakresie władzy wykonawczej – Prezydent RP i Rada Ministrów,

c. w zakresie władzy sądowniczej – niezawisłe sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy

szczególne, do których zaliczamy między innymi sąd apelacyjny, sąd administracyjny),

6. niezawisłości sędziów i sądów,
7. dwuizbowości parlamentu – Sejm i Senat RP,
8. pluralizmu

110

politycznego,

9. pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego – wybory powszechne, równe, bezpośrednie,

proporcjonalne i tajne,

10. formalnych gwarancji praworządności oraz praw i wolności obywatelskich:
a. zasada legalności działania aparatu państwowego – sądowa kontrola decyzji administra-

cyjnych, kontrola konstytucyjności prawa, odpowiedzialność konstytucyjna osób zajmujących

najwyższe stanowiska państwowe,

b. zasada ochrony praw i wolności obywatelskich – sądowa ochrona praw i wolności obywa-

telskich, ochrona praw i wolności obywatelskich przez Rzecznika Praw Obywatelskich

111

;

organami państwa w zakresie ochrony prawnej są: Trybunał Konstytucyjny

112

, Trybunał

110

pluralizm – demokratyczna zasada ustrojowa, gwarantująca różnym grupom społecznym i politycznym

prawo wyrażania swych interesów (politycznych, społecznych i ekonomicznych) oraz udział w sprawowaniu
władzy; współistnienie wielu różnych opinii i norm w tym samym społeczeństwie lub systemie; różnorod-
ność, wielość, zróżnicowanie.

111

rzecznik praw obywatelskich – w Polsce organ ochronny obywatela powołany na mocy ustawy z 1987

O rzeczniku praw obywatelskich i działający zgodnie z Konstytucją RP; rzecznika powołuje sejm za zgodą
senatu na wniosek marszałka sejmu lub grupy 35 posłów na 5-letnią kadencję (ta sama osoba nie może
być rzecznikiem więcej niż przez 2 kadencje); w swej działalności jest niezawisły, nie może być pociągnięty
do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody sejmu; ze stanowiskiem rzecznika nie
można łączyć innego zatrudnienia lub funkcji publicznych; zadaniem rzecznika jest rozpatrywanie skarg w
sprawach o naruszenie praw i wolności obywatelskich przez organy i instytucje państw.; rzecznik praw
obywatelskich bada sprawy na wniosek obywateli, ich organizacji, organów samorządu lub z własnej ini-
cjatywy; ma m.in. prawo występowania do organów administracji o podjęcie określonych działań, przed-
stawiania swych uwag i opinii sejmowi, wszczynania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym
oraz wnoszenia kasacji do Sądu Najwyższego.

112

Trybunał Konstytucyjny – niezawisły organ sądowy, rozstrzygający podstawowe spory konstytucyjne

w państwie, w szczególności orzekający o zgodności ustaw z konstytucją. W Polsce Trybunał Konstytucyj-
ny, ustanowiony nowelą konstytucyjną z 1982, powołany do życia 1985, rozpoczął działalność 1986; nowe-
lizacja ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 1997 wprowadziła zmiany dotyczące jego ustroju i organiza-
cji. Właściwość Trybunału Konstytucyjnego obejmuje przede wszystkim kontrolę norm, tzn. orzekanie o
zgodności: ustaw z konstytucją oraz z umowami międzynar., których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgo-
dy wyrażonej w ustawie; umów międzynar. z konstytucją; innych aktów normatywnych wydanych przez
centralne organy państw. z konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Proce-

Państwo i polityka – repetytorium

58 z 160

Stanu

113

, Najwyższa Izba Kontroli

114

oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Poza tym zna-

mienne jest, że Konstytucja podkreśla wyraźny udział samorządu terytorialnego

115

w spra-

wowaniu władzy

dura kontrolna może zostać wszczęta przez Trybunał na podstawie: a) wniosków (tzw. kontrola abstrakcyj-
na, dokonywana bez związku z indywidualnym sporem prawnym), kierowanych do Trybunału Konstytu-
cyjnego przez nacz. organy konstytucyjne państwa, grupy posłów lub senatorów, samorządy terytorialne,
związki zaw. i organizacje podobne; b) pytań prawnych (tzw. kontrola konkretna), kierowanych do Trybu-
nału Konstytucyjnego przez sądy orzekające w sprawach indywidualnych, jeżeli nabiorą one wątpliwości co
do konstytucyjności przepisu mającego stanowić podstawę rozstrzygnięcia takiej sprawy; c) skarg konsty-
tucyjnych, które każda osoba fiz. może kierować bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego, jeżeli w za-
kończonym już postępowaniu sądowym lub adm. wydano, na skutek zastosowania niekonstytucyjnego
przepisu prawa, rozstrzygnięcie naruszające konstytucyjne prawa lub wolności skarżącego. Orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego wydane w związku z kontrolą norm są ostateczne i powodują uchylenie prze-
pisu lub aktu sprzecznego z konstytucją (ustawą, umową międzynar.). Do zadań Trybunału Konstytucyj-
nego należy także: rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami
państwa; orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii polit.; orzekanie o tymczasowej
niezdolności Prezydenta RP do sprawowania urzędu. Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wy-
bieranych przez Sejm na okres 9 lat; sędziowie są niezawiśli i nieusuwalni. Pracą Trybunału kierują prezes
i wiceprezes, mianowani przez Prezydenta RP.

113

Trybunał Stanu – niezawisły organ typu sądowego, rozstrzygający sprawy odpowiedzialności osób zaj-

mujących najwyższe stanowiska w państwie za naruszenie konstytucji lub ustaw oraz za niektóre prze-
stępstwa; w Polsce: 1) Trybunał Stanu w II RP rozpatrywał sprawy dotyczące prezydenta (do 1935) oraz
członków rządu postawionych w stan oskarżenia przez sejm za pogwałcenie konstytucji lub ustaw, nara-
żenie państwa na niebezpieczeństwo lub wyrządzenie znacznej szkody jego interesom; składał się z pierw-
szego prezesa Sądu Najwyższego i członków wybieranych przez sejm i senat spoza swego grona; jedyną
sprawą, jaką rozpatrywał, była sprawa min. skarbu G. Czechowicza (1929) o przekroczenia budżetowe;
została umorzona; 2) Trybunał Stanu został przywrócony ustawą konstytucyjną z 1982; rozpatruje sprawy
o naruszenie konstytucji lub ustaw przez: Prezydenta RP, członków rządu, prezesa NIK, prezesa Nar. Ban-
ku Pol., czł. Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Nacz. Dowódcy Sił Zbrojnych; o przestępstwach Pre-
zydenta RP; o naruszeniu przez posłów lub senatorów zakazów antykorupcyjnych. Trybunał Stanu składa
się z przewodniczącego (pierwszy prezes Sądu Najwyższego), 2 zastępców oraz 16 czł. (sędziów), wybiera-
nych przez Sejm; może orzec kary: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego, zakaz zajmowania kie-
rowniczych stanowisk, utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych; za
czyny posiadające znamiona przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary przewidziane w ustawach kar-
nych.

114

Najwyższa Izba Kontroli, NIK – w Polsce nacz. organ kontroli państw., podległy sejmowi, nawiązujący

do zachodnich wzorów izby obrachunkowej; istnieje od 1919 (do 1921 jako Najwyższa Izba Kontroli Pań-
stwa); po II wojnie świat. jej funkcje spełniało Biuro Kontroli przy Prezydium KRN (1944–47), potem przy
Radzie Państwa (1947–49); 1949 utworzono NIK, jako samodzielny organ kontroli państw., podległy Sej-
mowi Ustawodawczemu i Radzie Państwa; 1952–57 zastąpiona przez Minist. Kontroli Państw., podporząd-
kowane rządowi; restytuowana 1957, jako odrębna i samodzielna instytucja podległa sejmowi oraz nadzo-
rowi Rady Państwa. Obecny ustrój NIK określa Konstytucja RP z 1997 oraz ustawa O Najwyższej Izbie
Kontroli z 1994; NIK – podlega sejmowi, ale jest niezależna od pozostałych organów państw., zwł. od rządu
i premiera; prezesa NIK powołuje sejm za zgodą senatu na 6-letnią kadencję; NIK kontroluje realizację
ustaw i in. aktów prawnych w zakresie działalności gosp., finansowej i organizacyjno-adm. organów admi-
nistracji rządowej, Nar. Banku Pol., państw. osób prawnych i in. państw. jednostek organizacyjnych pod
względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności; może też kontrolować działalność organów
samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i in. jednostek organizacyjnych w zakresie w ja-
kim wykonują one zadania zlecone przez państwo; kontroluje zwł. wykonanie budżetu państwa; corocznie
przedkłada sejmowi analizę wykonania budżetu państwa, opinię w przedmiocie udzielenia absolutorium
rządowi; w terenie działają delegatury NIK.

115

samorząd terytorialny – rodzaj samorządu obejmującego wszystkie osoby (obywateli), które mieszkają

na terenie określonej jednostki podstawowego podziału terytorialnego; Samorząd terytorialny jest podsta-
wową, demokr. formą decentralizacji władzy wykonawczej; realizuje istotną część zadań publicznych okre-
śloną przez ustawy — ma wielostronne zadania w zakresie m.in. podnoszenia stanu gosp., kult. i zdrowot-
nego danego terenu, wykonywane pod nadzorem właściwych organów państw. w imieniu własnym (ma
osobowość prawną) i na własną odpowiedzialność; posiada własny majątek i dochody. Samorząd teryto-
rialny rozwijał się stopniowo z systemu wspólnoty sąsiedzkiej mieszkańców jednej miejscowości (gminy,
miasta), obejmował potem szersze jednostki terytorialne. Podstawowe instytucje samorządu terytorialnego
ukształtowały się w Europie w XIX w.; po II wojnie świat. ustalił się podział s.t. na lokalny (jego zasady
określa Eur. Karta Samorządu Lokalnego z 1985, ratyfikowana przez Polskę 1993) i regionalny. W Polsce
samorządu terytorialnego ukształtował się w okresie zaborów i działał 1919–39 (1933 wprowadzono jedno-
lity system samorządu terytorialnego). Organami uchwałodawczymi samorządu terytorialnego były wybie-

Państwo i polityka – repetytorium

59 z 160

II.

zasady prawa wyborczego (wybory do Sejmu i Senatu)

1. prawo wyborcze – przymiotniki, które wyrażają jego zasady (cechy charakterystyczne) – cało-

kształt norm prawnych regulujących sposób przeprowadzenia wyborów do organów przed-
stawicielskich; pięć zasad:

a. powszechność

prawo wyborcze (czynne i bierne) mają wszyscy pełnoletni obywatele, bez względu na sytu-

ację społeczno-polityczną,

zaprzeczenie zasady powszechności jest stosowanie wyłączeń prawa wyborczego (tzw. cenzu-

sów wyborczych

116

) uniemożliwiających czynny lub bierny udział w wyborach określonej ka-

tegorii osób – najczęściej odnosiło się to do płci, majątku, zamieszkania, wyznania, zawodu,
wykształcenia,

prawo wybierania ma każdy obywatel, który ukończył 18 lat, bez względu na płeć, przynależ-
ność narodową i rasową, wyznanie, wykształcenie, czas zamieszkania, pochodzenie społecz-

ne, zawód i stan majątkowy,

każdy obywatel może być wybrany do Sejmu i Senatu (bierne prawo wyborcze) po ukończe-

niu 21 lat, jeżeli stale zamieszkuje na terytorium RP od co najmniej 5 lat (cenzus domicy-
lu

117

b. równość

każdy wyborca dysponuje tą samą liczbą głosów – obecnie na ogół jednym (równość formal-

na),

znaczenie każdego głosu (tzw. „waga głosu”) w każdym okręgu jest taka sama,

manipulowanie wielkością okręgów wyborczych tak, że do wyboru jednego deputowanego po-

trzeba więcej lub mniej głosów (tzw. geografia wyborcza) – złamanie zasady równości,

c. bezpośredniość

aktem głosowania wyborcy osobiście powołują wprost (bezpośrednio) na dane stanowiska

posłów, senatorów, prezydenta,

w Polsce obowiązuje zasada bezpośredniości, co oznacza, że wyborcy wybierają wprost po-

słów, senatorów i Prezydenta RP,

w tej sytuacji głosować można tylko osobiście,

d. tajność

zabezpieczenie wyborcy przed tym, aby ktokolwiek powziął wiadomość, w jaki sposób wyborca
głosował,

zapewnia wyborcy swobodę przy podejmowaniu decyzji, komu udzieli poparcia,

ralne rady gminne, miejskie i powiatowe (samorząd terytorialny na szczeblu wojew. nie został zorganizo-
wany, z wyjątkiem Śląska); organami wykonawczymi były wybieralne przez rady zarządy gminne, miejskie i
powiatowe. Samorząd terytorialny w PRL istniał formalnie 1944–50; reaktywowany 1990 na szczeblu gmi-
ny (nazwę samorząd terytorialny otrzymał wówczas samorząd gminny) i mający reprezentację na szczeblu
województwa (sejmik samorządowy), został rozbudowany w wykonaniu przepisów Konstytucji RP z 1997
uznających gminę za podstawową jednostkę samorządu terytorialnego i wymagających utworzenia samo-
rządu regionalnego. Od 1999 samorząd terytorialny działa na wszystkich 3 szczeblach jednostek zasadni-
czego podziału terytorialnego, będących jednostkami samorządu terytorialnego — także w reaktywowanym
powiecie (samorząd lokalny ponadgminny) oraz w nowym województwie (samorząd województwa jako sa-
morząd regionalny), przy czym powiat i województwo nie stanowią instancji adm. w stosunku do gminy;
dla województwa przyjęto model dualistyczny, obok samorządu terytorialnego działa wojewoda jako organ
administracji rządowej, reprezentujący rząd; wybory do organów stanowiących samorząd terytorialny (rady
gminne, miejskie i powiatowe, sejmiki województw) są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w
głosowaniu tajnym; organy wykonawcze powiatów i województw (zarządy) są wybierane przez rady (sejmi-
ki); od 2002 organy wykonawcze gmin są jednoosobowe (wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast) i wy-
bierane w wyborach bezpośrednich; od 1990 odrębny ustrój ma Warszawa, 2002 upodobniony do innych
wielkich miast europejskich. Podstawą podziału zadań między administrację państw., w tym rządową, oraz
samorząd terytorialny, jak również między różnymi szczeblami samorządu terytorialnego jest zasada po-
mocniczości (subsydiarności), sformułowana w Konstytucji RP: problemy, które nie mogą być rozwiązane
przez samych obywateli i ich grupy (w tym organizacje pozarządowe), powinny być załatwiane na jak naj-
niższym spośród możliwych szczebli administracji publicznej.

116

cenzus wyborczy – ograniczenie powszechności prawa wyborczego polegające na przyznaniu prawa

głosu w zależności np. od posiadanego majątku, wykształcenia lub od okresu zamieszkania na danym te-
renie.

117

domicyl – (łac. lex domicili ‘prawo miejsca zamieszkania’) prawo miejsce zamieszkania osoby fiz. lub

siedziba osoby prawnej.

Państwo i polityka – repetytorium

60 z 160

naruszenie tajności głosowania uważane jest za poważne przestępstwo przeciw wyborom i

może być podstawą do ich unieważnienia,

Konstytucja i ordynacja

118

wyborcza w Polsce przyjmuje zasadę tajności głosowania w całej

rozciągłości,

urna wyborcza – zabezpieczenie zasady – głos składany do koperty, takie urządzenie lokalu
wyborczego, by zapewniało tajność głosowania,

e. proporcjonalność

sposób obliczania głosów (podziału mandatów) zarówno w odniesieniu do posłów, jak i sena-

torów,

w przypadku posłów proporcjonalność ta wyraża się w tym, że 391 posłów wybrano z list

okręgowych w wielomandatowych okręgach wyborczych, 69 posłów wybrano z ogólnopolskich
list kandydatów, powiązanych z okręgowymi partiami,

Senat wybierany był według zasady większości w okręgach obejmujących województwo,

ważna rola – równość materialna,

wybory do Sejmu były przeprowadzane w okręgach wyborczych według zasady, iż liczba man-

datów w okręgu jest proporcjonalna do liczby wyborców uprawnionych do głosowania w da-
nym okręgu (jest to tzw. stały współczynnik reprezentacji), z kolei wybory do Senatu odby-
wają się w okręgach wyborczych dwumandatowych, a okręgiem wyborczym jest obszar woje-

wództwa

XIII.

Struktura organizacyjna polskiego parlamentu (Zgromadzenie Narodowe)

polski parlament składa się z dwóch izb:
1. Sejm – izba poselska liczy 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych,
2. Senat – izba senacka składa się ze 100 senatorów

odrębnym od Sejmu i Senatu naczelnym organem państwa jest Zgromadzenie Narodowe

Zgromadzenie Narodowe – wspólne posiedzenie Sejmu i Senatu w celu podjęcia decyzji w ściśle
określonych w Konstytucji sprawach
posiedzenia Zgromadzenia Narodowego zwołuje Marszałek Sejmu, który mu także przewodniczy

nie każde wspólne posiedzenie Sejmu i Senatu jest automatycznie posiedzeniem Zgromadzenia
Narodowego (uroczyste wspólne posiedzenia Sejmu i Senatu – np. posiedzenia takie odbywają się

przy okazji nadzwyczaj uroczystych i znaczących wizyt zagranicznych głów państw)

Zgromadzenie Narodowe najczęściej zwoływane jest w następujących sprawach:

1. wybór prezydenta,
2. przyjęcie przysięgi prezydenta,

3. uznanie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia,
4. podjęcie uchwały o postawieniu prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu,
5. nadanie prawa inicjatywy ustawodawczej w sprawie projektu nowej konstytucji (grupa 56

członków ZN, także komisja konstytucyjna ZN),

6. prawo uchwalenia, w drugim lub w trzecim czytaniu większością 2/3 głosów w obecności co

najmniej połowy ogólnej liczby członków Zgromadzenia Narodowego, nowej konstytucji Rze-
czypospolitej Polskiej

organizacja i funkcjonowanie Sejmu

1. wybory do Sejmu zarządza prezydent, ustalając datę wyborów na dzień wolny od pracy, przy-

padający w ciągu miesiąca poprzedzającego upływ kadencji, o ważności wyborów oraz ważno-
ści wyboru posła, wobec którego zgłoszono protest, rozstrzyga Sąd Najwyższy,

2. poseł jest reprezentantem całego narodu i tym samym nie jest związany instrukcjami swoich

wyborców, a w związku z tym nie może być odwoływany (tzw. wolny mandat),

3. Sejm jest wybierany na kadencję, która trwa 4 lata, począwszy od dnia wyborów,

118

ordynacja – zbiór przepisów i zarządzeń prawnych dotyczących jakiejś dziedziny lub struktury i zasad

funkcjonowania jakiejś instytucji; ustawa, regulamin; ordynacja wyborcza – ustawa normująca zasady
prawa wyborczego i tryb przeprowadzania wyborów do parlamentu lub innego organu przedstawicielskie-
go.

Państwo i polityka – repetytorium

61 z 160

4. Sejm może być rozwiązany przed upływem kadencji w dwóch następujących sytuacjach:

a. mocą własnej decyzji podjętej większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów,
b. zarządzeniem prezydenta w przypadkach określonych w konstytucji, jednak po wcześniejszym

zasięgnięciu opinii marszałków Sejmu i Senatu,

5. Sejm zawsze obraduje na posiedzeniach, przy czym pierwsze posiedzenie zwołuje prezydent w

terminie 30 dni od dnia wyborów, zaś następne posiedzenia są zwoływane przez Prezydium

Sejmu, wszystkie obrady Sejmu są jawne, natomiast tajność obrad może być uchwalona bez-
względną większością głosów, jeżeli wymaga tego dobro państwa,

6. na pierwszym posiedzeniu Sejm wybiera 20 sekretarzy oraz skład osobowy Komisji Regulami-

nowej i Spraw Poselskich,

7. organy wewnętrzne Sejmu:

a. Marszałek Sejmu

kieruje pracami Sejmu, a w szczególności stoi na straży praw i godności Sejmu,

reprezentuje Sejm, czuwa nad tokiem jego prac, przewodniczy jego obradom,

kieruje pracami Prezydium Sejmu,

zwołuje Konwent Seniorów i przewodniczy jego obradom,

nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom organów pań-

stwowych skierowanych do Sejmu,

powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Sejmu,

b. Prezydium Sejmu – składa się z Marszałka i wicemarszałków (obecnie jest ich pięciu), do

jego zadań należy:

ustalanie planów pracy Sejmu,

zwoływanie posiedzeń Sejmu, ustalanie ich porządku dziennego,

dokonywanie wykładni regulaminu,

organizowanie współpracy między komisjami sejmowymi, koordynacja ich działania,

czuwanie nad terminowością prac, udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy,

c. Konwent Seniorów

organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością

i tokiem prac Sejmu,

w skład Konwentu wchodzą:



Marszałek i wicemarszałkowie Sejmu,



przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów poselskich,



przedstawiciele porozumień poselskich (ale takich, które reprezentują grupę co najmniej 15
posłów),

zadania – opiniowanie w następujących sprawach:



projekty planów prac Sejmu,



projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy,



wnioski co do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego,



wnioski co do wyboru przez Sejm jego organów,

d. komisje sejmowe

organy powołane do rozpatrywania następujących spraw:



zagadnienia stanowiące przedmiot prac Sejmu,



wyrażania opinii w sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm lub Prezydium Sejmu,



sprawowanie kontroli działalności organów państwa, samorządu terytorialnego oraz innych
organów i organizacji w zakresie wykonywania ustaw i uchwał Sejmu,

aktualnie funkcjonujące w Sejmie komisje sejmowe dzielą się na:



stałe, które działają przez cały okres kadencji (jest ich obecnie 24),



nadzwyczajne, które są powoływane przez Sejm w razie określonej potrzeby (w tym przypad-
ku Sejm określa ich cel oraz zasady i tryb działania),



tzw. śledcze, które tworzy się w celu zbadania określonej sprawy, z prawem przesłuchiwania

osób w trybie kodeksu postępowania karnego

funkcje Sejmu, które jednocześnie są jego podstawowymi zadaniami, możemy sprowadzić do
trzech zasadniczych:
1. uchwalanie ustaw większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów,

o ile konstytucja nie stanowi inaczej, w tym samym trybie podejmowane są uchwały,

2. powoływanie i odwoływanie organów państwowych: Rady Ministrów, sędziów Trybunału Kon-

stytucyjnego, członków Trybunału Stanu, posłów – członków Krajowej Rady Sądownictwa i

Państwo i polityka – repetytorium

62 z 160

Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Prezesa Sądu Najwyższego (na wniosek prezydenta), Pre-

zesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli oraz Rzecznika Praw
Obywatelskich (na okres 4 lat)

3. sprawowanie funkcji kontrolnych w stosunku do Rady Ministrów i poszczególnych ministrów

oraz w stosunku do innych organów państwa, Sejm podejmuje także czynności w sprawie po-
ciągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej

II.

organizacja i funkcjonowanie Senatu

1. wybory do Senatu są zarządzane przez prezydenta w terminach i na zasadach określonych

dla wyborów do Sejmu, a to dlatego, że wybory do Sejmu i Senatu odbywają się równocześnie,

2. kadencja Senatu trwa przez okres 4 lat,

3. w dniu ogłoszenia uchwały Sejmu lub zarządzenia prezydenta o rozwiązaniu Sejmu, kończy

się jednocześnie kadencja Sejmu i Senatu,

4. w przeciwieństwie do posłów, senatorowie w swojej działalności kierują się własnym sumie-

niem – nie podlegają dyscyplinie partii, stronnictw ani klubów,

5. Senat obraduje na posiedzeniach zwoływanych przez Marszałka Senatu,

6. obrady są jawne, a tajność posiedzenia może być podjęta na wniosek Prezydium Senatu lub

co najmniej 10 senatorów,

7. struktura organów Senatu (podobna do struktury organów Sejmu), składają się na nią:
a. Marszałek Senatu

stoi na straży praw i godności Senatu, a tym samym reprezentuje Senat, zwołuje jego posie-

dzenia i przewodniczy jego obradom,

przewodniczenie Prezydium Senatu i kierowanie jego pracami, nadzorowanie prac komisji

(może im zlecić rozpatrzenie określonych spraw),

zwoływanie Konwentu Seniorów i przewodniczenie jego obradom,

powoływanie i odwoływanie Szefa Kancelarii Senatu po wcześniejszym zasięgnięciu opinii Pre-

zydium Senatu,

podejmowanie innych czynności związanych z regulaminem Senatu,

b. Prezydium Senatu

składa się z Marszałka i 3 wicemarszałków,

zadania:


ustalanie planów pracy Senatu,



sprawowanie nadzoru nad terminowością jego prac i podległych mu organów,

Prezydium dokonuje wykładni przepisów regulaminu Senatu, poleca odpowiednim komisjom
rozpatrzenie spraw w określonym zakresie,

uchwala statut Senatu,

c. Konwent Seniorów

skład:



Marszałek,



wicemarszałkowie,



przedstawiciele klubów parlamentarnych działających w łonie Senatu (muszą one skupiać co

najmniej 7 senatorów)

zapewnienia współdziałanie klubów parlamentarnych w sprawach związanych z działalnością

i tokiem prac Senatu,

d. komisje senackie (Komisje Senatu)

podział:



stałe (jest ich obecnie 13),



nadzwyczajne

zadania:



rozpatrywanie i przedstawianie Senatowi (w ramach swoich kompetencji) stanowiska dotyczą-
cego ustaw uchwalonych przez Sejm,



ustosunkowywanie się do prawidłowości wprowadzania w życie ustaw

przedmiot obrad:



ustawy przekazywane przez Sejm,



projekty ustaw budżetowych i planów finansowych państwa,



projekty ustaw stanowiących inicjatywę ustawodawczą,



zapytania senackie,



sprawozdania komisji i senatorów,

Państwo i polityka – repetytorium

63 z 160



rozpatrywanie sprawozdań Rzecznika Praw Obywatelskich,



wnioski Sejmu w sprawie wyrażania zgody na powołanie lub odwołanie Prezesa NIK-u oraz
Rzecznika Praw Obywatelskich

XIV.

Pozycja i rola ustrojowa Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

pozycja konstytucyjno-ustrojowa Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej jest wyznaczona
przez:

funkcje ustrojowe i miejsce instytucji prezydenta w konstytucyjnym systemie organów
państwa

1. Prezydent RP – organ państwa w zakresie władzy wykonawczej obok Rady Ministrów,
2. funkcje:
a. najwyższy przedstawiciel państwa polskiego w stosunkach wewnętrznych i międzynarodo-

wych,

b. czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

c. stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności

jego terytorium,

d. czuwa nad przestrzeganiem umów międzynarodowych,

e. zapewnia ciągłość państwa w stosunkach międzynarodowych,

II.

zasady i tryb wyboru prezydenta

1. przy wyborze prezydenta obowiązuje procedura powszechnych wyborów prezydenckich,
2. wybór prezydenta w głosowaniu powszechnym przyczynia się do podniesienia autorytetu poli-

tycznego urzędu i umocnienia jego autorytetu ustrojowego,

3. zasady i tryb wyboru prezydenta:
a. prezydent jest wybierany przez naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w

głosowaniu tajnym i bezwzględną większością ważnie oddanych głosów – jeżeli żaden z kan-
dydatów nie otrzyma bezwzględnej większości, wówczas po 14 dniach przeprowadza się drugą
turę głosowania i wtedy biorą w niej udział dwaj kandydaci, którzy w pierwszej turze otrzyma-

li kolejno największą liczbę głosów i nie wycofali swojej kandydatury, Prezydentem zostaje ten
kandydat, który otrzymał największą liczbę ważnie oddanych głosów,

b. prezydentem może zostać obywatel polski, który ma co najmniej 35 lat i korzysta w pełni z

praw wyborczych,

c. prezydent nie może pełnić żadnego innego urzędu ani być posłem lub senatorem,

d. kadencja prezydenta wynosi 5 lat, z możliwością ponownego wyboru jeszcze jeden raz,
e. prezydent obejmuje urząd po złożeniu wobec Zgromadzenia Narodowego przysięgi według roty

określonej w konstytucji – od tego momentu rozpoczyna się bieg kadencji prezydenckiej,

f. wybory prezydenta zarządza Marszałek Sejmu w sytuacji terminowego upływu kadencji mię-

dzy czwartym a trzecim miesiącem przed upływem kadencji urzędującego prezydenta,

4. wygaśnięcie mandatu prezydenta następuje z upływem kadencji lub opróżnieniem urzędu na

skutek śmierci, zrzeczenia się urzędu, uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej nie-

zdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia oraz złożenia z urzędu orzecze-
niem Trybunału Stanu

III.

zasadę nieodpowiedzialności politycznej prezydenta (odpowiedzialność konstytucyjna
Prezydenta RP)

1. klasyczna zasada nieodpowiedzialności politycznej prezydenta – za swoje czynności urzędowe

nie odpowiada on parlamentarnie ani też cywilnie,

2. forma przeniesienia odpowiedzialności za działalność prezydenta – instytucja kontrasygnaty

polegająca na złożeniu podpisu przez premiera lub właściwego ministra na akcie urzę-
dowym głowy państwa – co łączy się z przeniesieniem odpowiedzialności na cechy kon-

trasygnujące,

3. zasada odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta – jedynie przed Trybunałem Stanu,
4. Prezydent RP może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu za:

Państwo i polityka – repetytorium

64 z 160

a. naruszenie Konstytucji lub ustaw – podstawą odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta

jest zawinione naruszenie Konstytucji RP lub ustawy, nie mające charakteru przestępstwa
(delikt konstytucyjny

119

b. popełnienie przestępstwa – odpowiedzialność prezydenta przed Trybunałem Stanu obejmuje

odpowiedzialność karną za popełnienie przestępstwa kryminalnego, Prezydent RP podobnie
jak każdy obywatel podlega odpowiedzialności karnej, z tą różnicą, że jedynie Trybunał

Stanu jest uprawniony do jego osądzenia i orzeczenia kary,

5. Prezydenta RP może postawić w stan oskarżenia Zgromadzenie Narodowe na podstawie

uchwały podjętej co najmniej 2/3 głosów ogólnej liczby członków ZN i na wniosek co najmniej
1/4 ogólnej liczby członków ZN – postawienia Prezydenta RP w stan oskarżenia sprawowanie
przez niego urzędu zostaje zawieszone,

IV.

zakres kompetencji

prawne instrumenty realizacji władzy prezydenta, które jednocześnie wyznaczają stosunki

między prezydentem a pozostałymi naczelnymi organami państwa,

charakteryzują cechy:

1. szczególną domeną władzy prezydenta są sprawy z zakresu stosunków międzynarodowych w

wymiarze zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa (w tej dziedzinie organem

doradczym prezydenta jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego) oraz zwierzchnictwo nad siłami
zbrojnymi; uprawnienia wyrażają się między innymi w mianowaniu i odwoływaniu pełnomoc-

nych przedstawicieli RP w innych państwach (prawo czynnej i biernej legacji

120

), reprezen-

towaniu państwa na zewnątrz za pośrednictwem ministra spraw zagranicznych, ratyfikowa-
niu i wypowiadaniu umów międzynarodowych, wydawaniu postanowienia o stanie wojny, ale

w ściśle określonych okolicznościach, wprowadzaniu stanu wojennego (lub wyjątkowego) na
części lub całym terytorium państwa, mianowaniu i zwalnianiu Szefa Sztabu Generalnego (i

jego zastępców), dowódców rodzajów sił zbrojnych oraz dowódców poszczególnych okręgów
wojskowych,

2. prezydent ma szeroki zakres uprawnień osobistych (tzw. prerogatyw

121

), z których korzysta

bez kontrasygnowania ze strony Parlamentu, w konstytucji zostało uregulowane 40 upraw-
nień, z tego 20 to uprawnienia osobiste,

a. zakres spraw istotnych dla funkcjonowania państwa:

zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu,

zwoływanie nowo wybranego parlamentu na pierwsze posiedzenie w ciągu 30 dni od dnia wy-
borów,

prawo przedterminowego rozwiązania Sejmu i Senatu w ściśle przewidzianych prawem oko-
licznościach,

prawo inicjatywy ustawodawczej,

promulgację

122

(podpisywanie) ustaw i zarządzanie ich ogłoszenia w Dzienniku Ustaw (pre-

zydent może odmówić podpisania ustawy i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją Sejmo-

wi do ponownego rozpatrzenia),

desygnowanie Prezesa Rady Ministrów i powoływanie Rady Ministrów,

zwoływanie w sprawach szczególnej wagi dla państwa posiedzeń Rady Ministrów i przewodni-
czenie ich obradom,

podpisywanie przedstawionych mu przez Radę Ministrów rozporządzeń z mocą ustawy i za-
rządzanie ich ogłoszenia w Dzienniku Ustaw,

przyjmowanie dymisji rządu,

powoływanie i odwoływanie Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego,

3. na gruncie Konstytucji Prezydent RP uzyskał nowe uprawnienia do zarządzania, za zgodą Se-

natu, referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa

119

delikt – czyn będący wykroczeniem przeciw prawu.

120

legacja – zadanie, misja poselska; poselstwo; osoba lub grupa osób pełniących taką misję; poselstwo.

121

prerogatywy – w systemie parlamentarnym (parlamentaryzm) określenie kompetencji głowy państwa,

które mogą być wykonywane samodzielnie, tzn. bez konieczności uzyskania aprobaty rządowej, wyrażonej
w formie kontrasygnaty; nadmierna rozbudowa prerogatyw (powiązana z ograniczeniem odpowiedzialności
głowy państwa) świadczy o autorytarnym systemie rządów; w Polsce, instytucja prerogatywy była szczegól-
nie rozbudowana w Konstytucji kwietniowej 1935.

122

promulgacja – ogłoszenie aktu normatywnego, konieczne do uzyskania przez ten akt mocy obowiązują-

cej.

Państwo i polityka – repetytorium

65 z 160

a. referendum, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania, jest

konstytutywne, co oznacza, że swoim wynikiem wiąże organy państwowe albo przesądza o
sposobie rozwiązania określonej kwestii

XV.

Struktura administracji państwowej w Polsce

struktura administracji państwowej w Rzeczypospolitej Polskiej sprowadza się do występowa-
nia podstawowych organów administracji państwowej i specyfiki ich funkcjonowania,

II.

skład polskiej administracji państwowej:

1. Rada Ministrów (rząd)

a. skład:

przewodniczy Prezes Rady Ministrów oraz jego zastępcy (wiceprezesi),

ministrowie oraz przewodniczący określonych w ustawie komisji i komitetów sprawujących
funkcje naczelnych organów administracji państwowej (obecnie przewodniczący Komitetu Ba-

dań Naukowych),

b. działa kolegialnie, prowadząc politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa,

c. kieruje całością administracji rządowej, a w szczególności zapewnia wykonywanie ustaw, wy-

daje tzw. wykonawcze rozporządzenia,

d. podejmuje uchwały w zakresie swoich konstytucyjnych uprawnień,

e. wydaje rozporządzenia z mocą ustaw,
f. kieruje, koordynuje i kontroluje pracę wszystkich innych organów administracji państwowej,

g. organy wewnętrzne Rady Ministrów:

Prezydium Rządu (premier i wicepremierzy),

Komitet Społeczny Rady Ministrów,

Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów,

2. Prezes Rady Ministrów (premier)
a. zadania:

kierowanie pracami rządu,

koordynacja i kontrolowanie pracy poszczególnych ministrów

ustalania skład rządu oraz przygotowuje program działania nowo powołanego rządu,

składa dymisję rządu oraz występuje do prezydenta z wnioskiem o dokonanie zmian w skła-
dzie Rady Ministrów,

wydaje tzw. wykonawcze rozporządzenia

123

3. poszczególni ministrowie (szefowie resortów)
a. zadania:

kierowanie określonym działem administracji państwowej (resortem),

członkowie Rady Ministrów,

podejmowanie decyzji w zakresie kompetencji Rady Ministrów,

wydawanie tzw. wykonawczych rozporządzeń i zarządzeń,

III.

centralne organy administracji państwowej

1. zadania:

a. wykonywanie zadań administracji państwowej w zakresie kompetencji realizowanych przez

naczelne organy administracji,

b. działają jako centralne organy administracji usytuowane w resorcie (tzw. resortowe), np.:

Straż Graniczna

124

Agencja Wywiadu

125

123

rozporządzenie – zbiorcze określenie aktów normatywnych, wydawanych przez nacz. organy władzy

wykonawczej; rozporządzenie wykonawcze służy wykonaniu ustawy; rozporządzenia wydają: Prezydent RP,
Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów, ministrowie; rozporządzenie z mocą ustawy, akt normatywny o
randze ustawy; Konstytucja RP dopuszcza ich wyd. przez Prezydenta RP, na wniosek Rady Ministrów, ale
tylko w okresie stanu wojennego, gdy sejm nie może zebrać się na posiedzenie.

124

Straż Graniczna – formacja graniczna, powołana 1928 do ochrony granic Polski z Niemcami, Czecho-

słowacją i Rumunią (ok. 3500 km); uzbrojona i umundurowana, podlegała min. skarbu i min. spraw zagr.;
wiosną 1939 wzmocniona oddziałami wojska, w chwili mobilizacji wcielona do sił zbrojnych; ostatni ko-
mendant gł. – gen. W. Czuma. Ochroną wschodniej granicy zajmował się Korpus Ochrony Pogranicza.

Państwo i polityka – repetytorium

66 z 160

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego

126

Główny Urząd Ceł

127

Urząd Patentowy RP

128

c. działają przy Prezesie Rady Ministrów, np.:

Główny Urząd Statystyczny

129

Centralny Urząd Planowania

130

2. skład centralnych organów administracji państwowej:

a. kierownicy centralnych urzędów, których powołują i odwołują naczelne organy administracji

państwowej (Rada Ministrów, premier lub ministrowie), z wyjątkiem ministra – kierownika
CUP, powoływanego i odwoływanego przez Sejm,

IV.

państwowa administracja terenowa

państwowa administracja terenowa – terenowe organy rządzącej administracji ogólnej, w której

skład wchodzą:
1. wojewoda – organ administracji rządowej oraz przedstawiciel Rady Ministrów w woje-

wództwie,

a. zadania:

koordynacja działalności organów administracji rządowej na obszarze województwa,

czuwanie nad ich zgodnością z polityką rządu,

zapewnienie współdziałania jednostek organizacyjnych działających na terenie województwa
w zakresie utrzymania porządku publicznego i zapobiegania klęskom żywiołowym,

reprezentowanie rządu na uroczystościach państwowych,

współdziałanie z wojewódzkim sejmikiem samorządowym w celu harmonizowania działań or-

ganów administracji rządowej z działaniami podejmowanymi przez sejmik i administrację sa-
morządową,

2. kierownik urzędu rejonowego (starosta),

125

Agencja Wywiadu, AW – w Polsce urząd administracji rządowej powołany 2002 w miejsce rozwiązanego

Urzędu Ochrony Państwa; gł. celem AW jest ochrona bezpieczeństwa zewn. państwa; do zadań AW należy:
przygotowanie dla najwyższych organów władzy i administracji państw. informacji i analiz istotnych dla
bezpieczeństwa i międzynar. pozycji państwa, jego potencjału ekon. i obronnego, przeciwdziałanie zagroże-
niom zewn. godzącym w bezpieczeństwo państwa, ochrona zagranicznych przedstawicielstw Polski, rozpo-
znawanie międzynar. terroryzmu i grup przestępczości zorganizowanej, rozpoznawanie międzynar. obrotu
bronią, materiałami wybuchowymi i towarami, technologiami oraz usługami o charakterze strategicznym
dla bezpieczeństwa państwa, prowadzenie wywiadu elektronicznego; szefa AW powołuje prezes Rady Mini-
strów.

126

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ABW – w Polsce urząd administracji rządowej powołany

2002 w miejsce rozwiązanego Urzędu Ochrony Państwa podstawowym celem ABW jest ochrona bezpie-
czeństwa wewn. państwa i jego porządku konstytucyjnego; do zadań ABW należy: zapobieganie i zwalcza-
nie zagrożeń godzących w suwerenność i międzynar. pozycję, niepodległość, nienaruszalność terytorium i
obronność państwa; zapobieganie i wykrywanie przestępstw: szpiegostwa, terroryzmu, naruszenia tajem-
nicy państw., korupcji osób pełniących funkcje publiczne, przestępstw w zakresie produkcji i obrotu towa-
rami, technologiami i usługami o charakterze strategicznym, nielegalnego wytwarzania, posiadania i obro-
tu bronią, amunicją, środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi w obrocie międzynar., oraz
ściganie ich sprawców; szefa ABW powołuje prezes Rady Ministrów.

127

Główny Urząd Ceł – nieistniejący obecnie centralny urząd administracji rządowej powołany w 1954

roku, wykonujący zadania z zakresu administracji celnej.

128

Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej – centralny organ administracji rządowej utworzony w

grudniu 1918.

129

Główny Urząd Statystyczny, GUS – naczelny organ statystyki państw. w Polsce, utworzony 1918; jego

organizatorem był L. Krzywicki; po przerwie w działalności w czasie II wojny świat., 1945 reaktywowany
jako centralny organ administracji państw. w zakresie statystyki; działania GUS obejmują przede wszyst-
kim: prowadzenie statyst. badań życia gosp., społ. i kult. oraz opracowywanie i ogłaszanie wyników tych
badań, przeprowadzanie spisów powszechnych; GUS zbiera, opracowuje i ogłasza wyniki badań w zakresie
statystyki międzynar., bierze udział w pracach organizacji międzynar. w dziedzinie statystyki; prowadzi
badania nauk. w zakresie metodologii statystyki; publikuje m.in. „Rocznik Statystyczny” oraz „Mały Rocz-
nik Statystyczny”, „Wiadomości Statystyczne” i „Zeszyty Statystyki Polskiej”.

130

Centralny Urząd Planowania, CUP – organ planowania gosp. w Polsce 1945–49 i 1989–96; 1949–56

funkcję CUP pełniła Państw. Komisja Planowania Gosp., 1957–88 – Komisja Planowania przy Radzie Mini-
strów, która 1989–96 przyjęła nazwę CUP; zadania CUP polegały na opracowywaniu planów gosp. okreso-
wych i perspektywicznych oraz analiz ich realizacji; od 1996 funkcje CUP pełni Rządowe Centrum Studiów
Strategicznych.

Państwo i polityka – repetytorium

67 z 160

3. organy administracji specjalnej, które organizacyjnie podlegają bezpośrednio właściwym mi-

nistrom i wykonują zadania w zakresie kompetencji tychże ministrów, np.:

Izby i Urzędy Skarbowe,

Wojewódzkie i Rejonowe Urzędy Pracy,

Wojewódzkie i Rejonowe Komendy Policji,

Kuratoria Oświaty i Wychowania,

Państwowa Inspekcja Sanitarna,

Inspekcja Ochrony Środowiska

tryb powoływania Prezesa Rady Ministrów i Rady Ministrów (rządu) w Polsce

1. powołanie Prezesa Rady Ministrów (premiera) połączone z powołaniem Rady Ministrów (rzą-

du),

2. złożony, pięciowariantowy tryb postępowania przy powoływaniu rządu, w którym ma udział

zarówno Prezydent RP, jak i Sejm, a działania tych organów państwa mają w stosunku do
siebie charakter działań komplementarnych, co powinno gwarantować zrównoważony ich

wpływ na kształt rządu,

3. prawo powoływania rządu nie jest samodzielnym i wyłącznym uprawnieniem prezyden-

ta,

4. zasadniczy tryb powoływania rządu – procedura przewidziana w omówionym wariancie pierw-

szym, a pozostałe cztery procedury powoływania rządu stanowią wariantowe rozwiązania

awaryjne i to wtedy, gdy inicjatywa prezydenta i powołany przez niego rząd nie mogą uzyskać
poparcia bezwzględnej większości w Sejmie,

a. wariant pierwszy

tworzenie rządu rozpoczyna prezydent – desygnuje Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek

powołuje Radę Ministrów (rząd),

występuje w sytuacjach:



zostały przeprowadzone wybory parlamentarne (po ukonstytuowaniu się nowo wybranego
Sejmu),



Prezes Rady Ministrów albo cała Rada Ministrów złożyła rezygnację z dalszego pełnienia

funkcji,



Sejm nie udzielił Radzie Ministrów wotum zaufania,



Sejm uchwalił w stosunku do rządu wotum nieufności,

desygnacja Prezesa Rady Ministrów upoważnia prezydenta do sformowania składu rządu i

przedstawienia go prezydentowi, który w ciągu 14 dni powołuje Radę Ministrów,

nowo powołany premier w ciągu 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu wraz z

wnioskiem o udzielenie wotum zaufania,

b. wariant drugi

występuje, gdy nie zostanie powołany rząd według pierwszej procedury,

Sejm w ciągu 21 dni wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowany przez niego skład

Rady Ministrów bezwzględną większością głosów,

prezydent powołuje tak wybrany rząd i odbiera od niego przysięgę,

c. wariant trzeci

występuje, gdy Sejm nie może powołać rządu według procedury wariantu drugiego,

inicjatywę ponownie przejmuje prezydent, który powołuje premiera, a na jego wniosek rząd –

odbywa się to według trybu i terminów wariantu pierwszego, z tym, że Sejm uchwala wotum
zaufania większością głosów,

d. wariant czwarty

występuje, gdy nie zostanie powołany rząd w poprzednim trybie,

Sejm po raz drugi w ciągu 21 dni wybiera premiera oraz proponowany przez niego skład rzą-
du, a do ważności tego wyboru potrzebna jest większość głosów,

rola prezydenta sprowadza się do formalnego powołania tak sformowanego rządu i odebrania
od niego przysięgi,

e. wariant piąty

występuje, gdy nie dojdzie do powołania rządu w czterech pierwszych wersjach, a także wte-

dy, gdy misja utworzenia rządu przez prezydenta i Sejm zakończyła się niepowodzeniem,

powstaje wówczas sytuacja wskazująca na poważny kryzys w Sejmie, który w praktyce prze-

kreśla możliwość pełnienia przez niego dalszej misji,

Państwo i polityka – repetytorium

68 z 160

sytuacja upoważnia prezydenta do rozwiązania Sejmu lub do powołania w ciągu 14 dni na

okres nie dłuższy niż 6 miesięcy własnego rządu (nazywanego rządem prezydenckim albo ko-

misarycznym),

VI.

tryb odwoływania rady ministrów i ministrów

1. prezydent odwołuje rząd na skutek dymisji rządu w następujących okolicznościach:

a. w razie nieotrzymania przez rząd absolutorium,
b. nieudzielenia mu wotum zaufania,

c. uchwalenia wotum nieufności,
d. w momencie ukonstytuowania się nowo wybranego Sejmu, z powodu rezygnacji przez Radę

Ministrów albo przez Prezesa Rady Ministrów z dalszego pełnienia obowiązków,

2. dymisję Rady Ministrów składa Prezydentowi Prezes Rady Ministrów, natomiast Prezy-

dent przyjmuje ją bez możliwości jej odrzucenia, w jednym tylko przypadku – gdy Sejm

nie jest w stanie uchwalić konstruktywnego wotum nieufności, Prezydent może przyjąć
dymisję rządu albo rozwiązać Sejm,

3. Rada Ministrów odpowiada politycznie przed parlamentem – Sejm może uchwalić wniosek o

wotum nieufności bezwzględną większością głosów,

4. wniosek o wotum nieufności może być zgłoszony przez co najmniej 46 posłów i poddany pod

głosowanie nie wcześniej niż po upływie 7 dni od daty jego zgłoszenia,

5. Sejm, uchwalając wotum nieufności, powinien jednocześnie dokonać wyboru nowego Prezesa

Rady Ministrów i powierzyć mu misję utworzenia nowego rządu (jest to tzw. konstruktywne

wotum nieufności),

6. prezydent dokonuje zmian w składzie rządu – odwołanie poszczególnych ministrów może na-

stąpić:

a. z inicjatywy Sejmu i wtedy minister składa dymisję, na skutek rezygnacji z dalszego pełnienia

funkcji,

b. na wniosek premiera (jeżeli to dotyczy zmian w składzie rządu)

XVI.

Struktura i zadania samorządu terytorialnego

1. samorząd terytorialny ma konstytucyjne podstawy organizacji i funkcjonowania,
2. forma udziału w życiu publicznym – stanowi on zdecentralizowaną administrację publiczną,
3. polski samorząd terytorialny jest zlokalizowany na podstawowym szczeblu podziału teryto-

rialnego państwa – gminy (struktura jednostopniowa),

4. podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina – stanowi ona związek (korpo-

rację) osób zamieszkujących na określonym terytorium, które z mocy prawa są wspól-
notą samorządową,

5. gmina jako jednolity twór prawno-ustrojowy,

6. jeżeli siedziba rady gminy znajduje się w mieście położonym na terytorium tej gminy, rada

nosi nazwę rady miejskiej,

7. przedmiotem działania każdej gminy są sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym – doty-

czą one głównie spraw życia zbiorowego, zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty samo-
rządowej (między innymi ładu przestrzennego, gospodarki terenami i ochrony środowiska, lo-

kalnego transportu zbiorowego, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, oświaty i szkolnictwa
podstawowego, kultury i porządku publicznego),

8. gmina ma osobowość prawną i samodzielność, która podlega ochronie sądowej,

9. samodzielność gminy wynika z braku hierarchicznego podporządkowania jednostek samorzą-

du, z własnych kompetencji w zakresie administracji publicznej, własnych źródeł finanso-

wych, wybieralności organów samorządowych w wolnych wyborach,

10. organami reprezentacji samorządu terytorialnego są: wojewódzki sejmik samorządowy oraz

stowarzyszenia, unie i związki gmin,

organy gminy:

rada gminy,

1. organ stanowienia i kontroli, wybierany na okres 4 lat, licząc od dnia wyborów,
2. obraduje na sesjach zwoływanych przez przewodniczącego (w miarę potrzeby), nie rzadziej niż

raz na kwartał,

3. rada może powoływać stałe i doraźne komisje do określonych zadań,

Państwo i polityka – repetytorium

69 z 160

4. do podstawowych zadań rady gminy należą m.in.:

a. uchwalanie statutu gminy,
b. wybór i odwoływanie zarządu,

c. uchwalanie budżetu,
d. uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,
e. podejmowanie uchwał w sprawie podatków i opłat,

f. rozstrzyganie spraw majątkowych,
g. inne sprawy wynikające z ustaw i statutu gminy,

5. rada gminy powołuje sekretarza oraz skarbnika gminy, który jest głównym księgowym bu-

dżetu – uczestniczą we wszystkich pracach zarządu, jednak bez prawa głosowania,

II.

zarząd gminy,

1. organ wykonawczy, który jest wybierany przez radę gminy w liczbie od czterech do siedmiu

osób,

2. w skład każdego zarządu wchodzą:
a. wójt albo burmistrz (w przypadku gminy miejskiej prezydent miasta),
b. jego zastępcy i członkowie,

3. podstawowe zadania zarządu gminy obejmują następujące sprawy:
a. przygotowywanie projektów uchwał rad gminy,

b. określanie sposobu wykonywania tych uchwał,
c. odpowiednie gospodarowanie mieniem komunalnym,
d. wykonywanie budżetu,

e. realizacja zadań zleconych z zakresu administracji rządowej,

wojewódzki sejmik samorządowy – organ kolegialny, który jest reprezentacją gmin z obszaru
województwa – przedstawiciele poszczególnych rad gmin z terenu województwa, wybierani przez
rady gmin

1. zadania i kompetencje – reprezentowanie interesów gmin wobec administracji rządowej w wo-

jewództwie, np.:

a. ocena działalności administracji rządowej,
b. opiniowanie kandydatów na wojewodę,
c. wyrażanie opinii o istotnych sprawach województwa,

d. kontrolowanie i nadzorowanie gmin i ich organów,
e. prowadzenie mediacji w sporach między gminami.

2. skład:
a. prezydium (organ wewnętrzny sejmiku w osobach przewodniczącego, 2 zastępców, 6 człon-

ków),

b. kolegium odwoławcze (rozpatruje odwołania od indywidualnych decyzji administracyjnych,

wydawanych przez burmistrzów i wójtów),

3. w celu wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony wspólnych interesów gminy mo-

gą tworzyć stowarzyszenia, unie bądź związki gmin, na przykład Unia Miasteczek Polskich,
Związek Miast Polskich, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych,

4. formą stowarzyszenia samorządu terytorialnego na szczeblu ogólnopolskim jest Krajowy

Sejmik Samorządu Terytorialnego – reprezentacja wojewódzkich sejmików samorządowych,

która działa przez konferencje,

5. siedzibą Krajowego Sejmiku Samorządu Terytorialnego jest Poznań

XVII.

Organizacja wymiaru sprawiedliwości

wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej:

Sąd Najwyższy – naczelny organ sądowy w Rzeczypospolitej Polskiej,

1. sprawuje wymiar sprawiedliwości,
2. wykonuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania,
3. zapewnia jednolitość i prawidłowość wykładni prawa i praktyki sądowej,

4. skład:
a. pierwszy prezes – powoływany spośród sędziów SN oraz odwoływany przez Sejm na wniosek

Prezydenta RP,

b. zastępcy – liczbę wiceprezesów ustala Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa,

Państwo i polityka – repetytorium

70 z 160

c. sędziowie – liczbę sędziów ustala Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa,

5. wydziały:
a. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,

b. Izba Cywilna,
c. Izba Karna,
d. Izba Wojskowa,

6. poza tym funkcjonuje:.
a. Biuro Orzecznictwa,

b. Biuro Prezydialne,
c. Izbie Wojskowej – Biuro Nadzoru Pozainstancyjnego,
7. funkcje – odnoszenie się do następujących kwestii:

a. rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych zgodnie z przepisami prawa

procesowego,

b. rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń sądowych lub od orzeczeń innych orga-

nów,

c. podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpli-

wości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie,

d. podejmowanie uchwał zawierających rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważ-

ne wątpliwości w konkretnej sprawie (jest to odpowiedź na zapytania prawne),

II.

sądy powszechne (sądy apelacyjne, sądy wojewódzkie, sądy rejonowe),

1. rozpatrują sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz pra-

wa pracy i ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw przekazywanych ustawami innym
sądom,

2. zasady wymiaru sprawiedliwości:
a. niezawisłość i nieusuwalność sędziów,
b. udział w postępowaniu przedstawicieli społeczeństwa (ławników),

c. rozstrzyganie i rozpatrywanie spraw kolegialnie i w postępowaniu jawnym (z wyjątkiem spraw

odmiennie uregulowanych),

d. wszystkie wyroki zapadają w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej,
e. każdemu oskarżonemu przysługuje prawo do obrony (z wyboru bądź z urzędu),
f. wszystkich sędziów powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa,

g. rozpoznawanie każdej sprawy może odbywać się w dwóch instancjach sądowych (przez moż-

liwość odwołania się od orzeczeń pierwszej instancji do sądu wyższej instancji w trybie rewizji

bądź zażalenia),

3. skład:
a. prezes,

b. wiceprezes (w przypadku większych sądów wiceprezesi),
c. sędziowie,

4. organy sądów:
a. w sądach apelacyjnych i wojewódzkich – prezes sądu, zgromadzenie ogólne sędziów oraz kole-

gia tych sądów,

b. w sądach rejonowych wyłącznie prezes sądu,

III.

sądy szczególne (sądy wojskowe, sądy administracyjne)

a. Naczelny Sąd Administracyjny wraz z ośrodkami zamiejscowymi w Gdańsku, Katowicach,

Krakowie, Lublinie, Poznaniu i Wrocławiu),

IV.

Prokuratura Rzeczypospolitej Polskiej – strzeże praworządności oraz czuwa nad ściganiem

przestępców,

1. skład:

a. prokurator generalny (jest nim z urzędu Minister Sprawiedliwości),
b. pierwszy zastępca,
c. zastępcy prokuratora generalnego; Prokurator Generalny – naczelny organ prokuratury Rze-

czypospolitej Polskiej,

d. prokuratorzy w Ministerstwie Sprawiedliwości (departament prokuratury),

e. prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury,

prokuratorzy powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury:



prokurator wojewódzki (kieruje on prokuraturą wojewódzką i jest przełożonym prokurato-
rów prokuratury wojewódzkiej i prokuratur rejonowych),



prokurator rejonowy (kieruje prokuraturą rejonową, w skład której wchodzą prokuratorzy

oraz asesorowie i aplikanci prokuratury),

Państwo i polityka – repetytorium

71 z 160

prokuratorzy wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury:



naczelny prokurator wojskowy,



jego zastępcy,



prokuratorzy okręgów wojskowych, rodzajów sił zbrojnych, garnizonów,



prokuratorzy odpowiednich jednostek organizacyjnych prokuratury wojskowej,

2. funkcje prokuratury generalnej i podległych jej jednostek:
a. prowadzenie i nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz

sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami,

b. wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz udział w postępowaniu sądowym

w sprawach cywilnych i ze stosunku pracy, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, inte-

resu społecznego lub praw obywateli,

c. podejmowanie środków zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w po-

stępowaniu sądowym, administracyjnym oraz w sprawach o wykroczenia,

d. sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wyroków w sprawach karnych i postanowień o

tymczasowym aresztowaniu,

e. zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych,
f. współdziałanie z organami państwowymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu prze-

stępczości i innym naruszeniom prawa,

g. podejmowanie innych czynności określonych w ustawach,

Trybunał Konstytucyjny – organ kontroli konstytucyjności prawa (tj. zgodności norm praw-

nych z konstytucją),

1. pełni funkcję organu strzegącego nadrzędności konstytucji w systemie prawa RP,
2. orzeka o zgodności z konstytucją:

a. aktów ustawodawczych (ustaw, dekretów z mocą ustawy, rozporządzeń z mocą ustawy),

ustaw przed podpisaniem ich przez prezydenta,

b. innych aktów normatywnych wydawanych przez prezydenta, naczelne i centralne organy ad-

ministracji państwowej oraz inne naczelne organy państwa,

3. orzeczenia o niezgodności ustaw z konstytucją podlegają rozpatrzeniu przez Sejm,

4. orzekając w sprawie zgodności aktów normatywnych z konstytucją lub ustawami, bada treść

aktu prawnego, kompetencje organu wydającego dany akt (czy jest on wydany zgodnie z

kompetencjami organu państwowego), zachowanie ustawowego trybu wymaganego do wyda-
nia aktu, ustala powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw, udziela odpowiedzi na pytania
prawne co do zgodności aktu normatywnego z konstytucją lub ustawami,

5. skład:
a. prezes,

b. wiceprezes,
c. 10 sędziów,
6. członków wybiera i odwołuje Sejm na 8-letnią kadencję, z tym, że co 4 lata następuje wybór

połowy składu,

7. ponowny wybór jest niemożliwy, chyba że poprzedni wybór dotyczył kadencji na 4 lata,

8. postępowanie o stwierdzenie konstytucyjności aktu normatywnego może być wszczęte przez:
a. TK z własnej inicjatywy,
b. TK na wniosek Prezydium Sejmu, 50 posłów oraz komisji sejmowych,

c. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
d. Radę Ministrów oraz Prezesa Rady Ministrów,

e. Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego,
f. Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego,
g. Prokuratora Generalnego RP (Ministra Sprawiedliwości),

h. Rzecznika Praw Obywatelskich,
i. Trybunał Stanu,

j. Prezesa Najwyższej Izby Kontroli,

VI.

Trybunał Stanu

1. powołany do orzekania o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe sta-

nowiska państwowe za naruszenia konstytucji lub ustaw,

2. odpowiedzialność konstytucyjną ponoszą:

a. Prezydent RP,
b. członkowie Rady Ministrów,
c. prezesi NIK-u i Narodowego Banku Polskiego,

d. Prokurator Generalny RP (Minister Sprawiedliwości),

Państwo i polityka – repetytorium

72 z 160

e. kierownicy urzędów centralnych,

f. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,
g. Marszałek Sejmu zastępujący Prezydenta RP,

3. odpowiedzialność konstytucyjna wyżej wymienionych osób (oprócz Prezydenta RP, którego

dotyczą odrębne uregulowania prawne) obejmuje:

a. czyny nie stanowiące przestępstwa, którymi osoby te w zakresie swojego urzędowania albo w

związku z zajmowanym stanowiskiem w sposób zawiniony naruszyły konstytucję lub inną
ustawę,

b. osoby te mogą być pociągnięte także do odpowiedzialności karnej przed Trybunałem Stanu,
4. prawo wnioskowania o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej przysługuje wyłącz-

nie Sejmowi; proces rozpoczyna się złożeniem wstępnego wniosku do Prezydium Sejmu, wnio-

sek mogą złożyć:

a. komisje sejmowe większością 2/3 głosów swych członków,

b. posłowie w liczbie co najmniej 50,
c. Prezydent RP,
d. Trybunał Konstytucyjny,

5. skład:
a. przewodniczący – z urzędu I Prezes Sądu Najwyższego,

b. zastępca,
c. 22 członków,
d. 5 zastępców członków,

6. poza prezesem, pozostałych członków wybiera Sejm na czas własnej kadencji (spoza swojego

grona),

7. połowa składu Trybunału Stanu powinna mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stano-

wiska sędziego,

8. sędziowie Trybunału Stanu są niezawiśli i podlegają jedynie ustawom

XVIII.

Organy kontroli państwowej i ochrony prawa – Najwyższa Izba Kontroli

Najwyższa Izba Kontroli – organ kontroli państwowej powołany do:

1. zadania:
a. kontroli naczelnych, centralnych i terenowych organów administracji państwowej oraz podle-

głych im przedsiębiorstw i innych jednostek organizacyjnych,

b. kontrolowania działalności organizacji spółdzielczych w zakresie realizacji zadań zlecanych

przez państwo i prawidłowości gospodarowania mieniem,

c. kontrolowania organizacji społecznych w zakresie zadań zleconych przez państwo i korzysta-

jących z pomocy państwa,

2. kontrolując wyżej wymienione organy, bada pod względem legalności, gospodarności i

rzetelności działalność gospodarczą, finansową i organizacyjno-administracyjną kontro-
lowanych jednostek,

3. kontrola:
a. na zlecenie Sejmu lub Prezydenta RP,
b. na wniosek Prezesa Rady Ministrów,

c. z własnej inicjatywy,
4. NIK pod względem swojej działalności nie podlega Sejmowi, który powołuje i odwołuje jej pre-

zesa (za zgodą Senatu),

5. NIK działa na zasadach kolegialności, jego kolegium tworzą:
a. Prezes NIK,

b. sekretarz i członkowie, których powołuje i odwołuje Prezydium Sejmu na wniosek Prezesa

NIK,

6. kolegium podejmuje uchwały dotyczące między innymi:
a. uwag do budżetu państwa,
b. rocznych sprawozdań z działalności NIK,

c. trybu przeprowadzania czynności kontrolnych,
d. przygotowania statutu NIK,

II.

Rzecznik Praw Obywatelskich

1. funkcje:

Państwo i polityka – repetytorium

73 z 160

a. stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w konstytucji i innych ustawach,

b. podejmuje sprawy wymagające zastosowania środków o charakterze procesowym (np. wyto-

czenie powództwa w sądzie),

c. formułuje pytania prawne pod adresem Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyj-

nego i Trybunału Konstytucyjnego,

d. może występować o dokonanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw przez Trybunał

Konstytucyjny oraz z wnioskiem do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej
w sprawach dotyczących praw i wolności obywateli,

2. powołuje Sejm (za zgodą Senatu) na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów, na 4-

letnią kadencję,

3. ta sama osoba może pełnić funkcję rzecznika przez 2 kadencje,

4. w swojej działalności niezawisły i niezależny od innych organów państwa,
5. odpowiada jedynie przed Sejmem za sprzeniewierzenie się złożonemu ślubowaniu, korzysta z

immunitetu procesowego,

6. zobowiązany do przedkładania Sejmowi i Senatowi corocznych sprawozdań ze swojej działal-

ności oraz uwag o stanie przestrzegania prawa i wolności obywateli,

XIX.

Partie polityczne jako forma udziału jednostki w życiu społecznym

partia polityczna – organizacja społeczna, która powstaje i działa najczęściej na podstawie pro-

gramu, stanowiącego ideowo-polityczny wyraz aspiracji i interesów grupowych reprezentowanych
przez nią odłamów społeczeństwa, zmierzająca do realizacji tego programu w państwie przez zdo-
bycie władzy państwowej, jej zdominowanie lub zdobycie istotnego w niej udziału oraz przez jej

sprawowanie lub kontrolę i wywieranie wpływu na ważne politycznie decyzje władz publicznych
podejmowane w państwie

partie polityczne

1. klasyfikacje partii politycznych – trzy typy:

a. definicje unitarne – tylko jeden element konstytuujący podstawę partii politycznych

program,

doktryna,

struktura wewnętrzna,

zamierzony cel,

b. definicje podrzędnie złożone – partie jako organizacje o określonej strukturze (dążą do po-

siadania wpływu na władzę albo już taki wpływ posiadają)

partia,

grupa nacisku,



nie dążą do zdobycia i wykonywania władzy, a jedynie do wywarcia wpływu na treść jej decy-
zji państwowych przez pośrednie oddziaływanie na innych uczestników życia społecznego,



kształtują się na gruncie wspólnoty interesów ekonomicznych, politycznych, religijnych czy
kulturowych,

c. definicje nadrzędnie złożone – partie polityczne to grupy o konkretnej organizacji, progra-

mie i strukturze wewnętrznej, które zmierzają do zdobycia władzy w państwie metodami nie-
rewolucyjnymi,

2. definicja pod kątem trzech kategorii
partie polityczne – wyspecjalizowane organizacje społeczne, posiadające określony program bę-

dący podstawą do uzyskania szerszego poparcia społecznego do zdobycia w ten sposób władzy
oraz maksymalizacji pozycji w systemie politycznym
3. elementy składowe partii politycznej:

a. organizacja wewnętrzna partii – budowa składająca się z różnych elementów,
b. program działania – wyraz określonych interesów ekonomicznych, politycznych, ideologicz-

nych,

na treść programów politycznych składają się poglądy dotyczące kwestii:



ustrój ekonomiczny,



zasady i formy produkcji, cyrkulacji i wymiany,



zasady i formy organizacji życia społecznego jako systemu motywacji uzasadniających i
usprawiedliwiających decyzje i działania polityczne,

Państwo i polityka – repetytorium

74 z 160



rozwiązywanie istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu,



budowa systemu instytucji publicznego zarządzania sprawami społecznymi,



walka lub współdziałanie sił politycznych (partii) w zakresie spraw istotnych dla bytu spo-

łecznego,

c. poparcie społeczne – aprobata społeczna, może przyjmować co najmniej dwie formy:

czynne – do partii wstępują najaktywniejsi jej zwolennicy i przez swój udział podnoszą rolę

tej partii w społeczeństwie,

bierne – podczas wyborów, wyborcy, oddając głos na daną partię, wpływają w istotnym stop-
niu na jej siłę polityczną,

d. władza – przynajmniej jeden z podmiotów stosunku władzy (ten kto sprawuje władzę) posiada

realną możliwość podejmowania społecznie ważnych decyzji (czyli takich, które regulują za-
chowania ludzi), a także ich egzekwowania (włącznie z przymusem państwowym),

1. Geneza partii politycznych

pochodzenie partii politycznych (forma przedpartyjna)

1. cztery zasadnicze etapy rozwojowe:
a. partie jako ugrupowania o strukturze rodowej:

Rzym przed II wojną punicką

131

b. partie jako ugrupowania arystokratyczne,

u schyłku republiki rzymskiej – dwie przeciwstawne formy



popularze

132

(populares) – dysponowali wyraźnym programem politycznym nastawionym na

reformy o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym,



optymaci

133

(optimates) – byli zorientowani bardziej zachowawczo i ukierunkowani na obronę

interesów senatu,

partie angielskie wigów

134

i torysów

135

131

wojny punickie – 3 wojny Rzymu z Kartaginą.

132

popularzy, populares – (łac. ‘ludowi’) w starożytnym Rzymie ugrupowanie polityczne; rywalizując o

wpływy w państwie z optymatami popularzy opierali się na komicjach wykorzystując urząd trybuna ludo-
wa; w celu pozyskania niższych warstw społeczeństwa rzymskiego wysuwali hasła demokratyczne; postu-
lowali przeprowadzenie reform agrarnych, rozszerzenie praw do obywatelstwa rzymskiego na Italików, od-
danie sądownictwa w sprawach o nadużycia w prowincjach w ręce ekwitów, rozdawnictwo zboża dla prole-
tariatu rzymskiego, zniesienie długów; najwybitniejszymi przywódcami popularów byli bracia Grakchowie,
Mariusz, Cezar.

133

optymaci, optimates – (łac. ‘najlepsi’, boni optimi ‘dobrzy najlepsi’) polityczne ugrupowanie w starożyt-

nym Rzymie republikańskim; nazwa, którą określano zwolenników rządów senatu i przeciwników reform
(zwłaszcza agrarnych); nieformalna i niejednolita grupa ukształtowana w okresie działalności braci
Grakchów (133–121 p.n.e.), ostro rywalizująca z ugrupowaniem popularów; walki między o. a popularami
przyspieszyły upadek republiki; najwybitniejszymi przywódcami o. byli Sulla i Pompejusz Wielki.

134

wigowie – stronnictwo polit., istniejące od 2. poł. XVII do poł. XIX w.; rywale torysów. Stronnictwo po-

wstało w okresie tzw. kryzysu ekskluzyjnego 1679–81, grupowało zwolenników pozbawienia katolika, ks.
Yorku (Jakub II), prawa do sukcesji tronu; nadana im wtedy przez przeciwników nazwa „wigowie” miała
pierwotnie charakter obelżywy (określenie rebeliantów szkoc. 1648). Opowiadali się za przewagą władzy
Parlamentu nad władzą król., gwarancjami swobód obywatelskich, tolerancją dla protest. dysydentów,
wykluczeniem katolików od sukcesji tronu; skupiali bogacące się grupy szlachty i mieszczaństwa; stali się
gł. siłą sprawczą rewolucji angielskiej 1688–89 i zaprowadzenia w Anglii ustroju monarchii konst. ograni-
czonej przez Parlament. W 1714 przeprowadzili przejęcie tronu przez dyn. hanowerską i do 1762 sprawo-
wali rządy (m.in. R. Walpole, pocz. systemu parlamentarno-gabinetowego); stanowili oligarchię arystokra-
tyczno-finansową, popierali zwł. rozwój handlu. W 1762 odsunięci od władzy przez Jerzego III, podzieleni
wewnętrznie, powracali do rządów sporadycznie i na krótko; w końcu XVIII w., pod kierunkiem Ch.J. Foxa,
reprezentowali grupy interesów związane z przemysłem, protest. dysydentów, zwolenników reform polit.,
zniesienia niewolnictwa i równouprawnienia katolików. W 1830 odzyskali władzę (lord Grey) i 1832 prze-
prowadzili parlamentarną reformę wyborczą; wraz z grupami polityków liberalnych i radykalnych, a od
1846 popierani też przez secesjonistów z Partii Konserwatywnej (tzw. peelitów), wigowie rządzili z niewie-
loma przerwami (zwł. 1841–46) do 1866 (gabinety lordów: Melbourne’a, Russella, Aberdeena i Palmersto-
na); na przeł. lat 50. i 60. XIX w. obóz ten skonsolidował się jako Partia Liberalna; przez pewien czas w.
stanowili jej prawe, arystokratyczne skrzydło.

135

torysi – stronnictwo polityczne, istniejące od 2. poł. XVII do 1. poł. XIX w.; rywale wigów; powstało w

okresie tzw. kryzysu ekskluzyjnego 1679–81; grupowało zwolenników przekonania o boskim pochodzeniu
władzy król. i nienaruszalności praw dziedziczenia tronu (toteż popierało sukcesję przyszłego Jakuba II,

Państwo i polityka – repetytorium

75 z 160



wigowie – zwolennicy kościoła anglikańskiego,



torysi – z reguły katolicy,

c. partie klubowe (kluby polityczne):

zaczęły powstawać na przełomie XVIII i XIX wieku,

czynniki, które najczęściej tworzą tego typu partie – rewolucje lub reformy



amerykańska wojna o niepodległość,



Wielka Rewolucja Francuska,



w Polsce – Sejm Wielki i jego reformy,

d. partie masowe:

pojawiły się w momencie upowszechnienia się prawa wyborczego, co w większości krajów eu-
ropejskich nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku,

zrzeszanie partii przez nie coraz większej liczby członków oraz coraz większym sformalizowa-
niem struktur organizacyjnych,

czynniki partio twórcze – ideologie i doktryny polityczne,

2. powstawanie partii politycznych w Polsce – trzy okresy:

a. Rzeczypospolita szlachecka,

miały one postać konfederacji

136

wojewódzkich lub generalnych,

związki szlachty oparte na strukturze rodowej,

obieralna władza wykonawcza w osobie marszałka konfederacji mającego u boku konsylia-
rzy

137

i regimentarzy

138

jako dowódców wojsk konfederackich,

naczelny organ – rada walna (odpowiednik izby poselskiej, która pochodziła z wyborów prze-
prowadzanych przez sejmiki konfederackie),

przykłady konfederacji:



obóz egzekucyjny

139

za panowania Zygmunta Starego

140

i Zygmunta Augusta

141

– ruch demo-

kratyczny średniej szlachty przeciwko możnowładztwu,

mimo że był katolikiem); nadana im wówczas przez przeciwników nazwa torysi miała pierwotnie charakter
obelżywy i oznaczała wyjętego spod prawa rozbójnika irl. W 1688 torysi wystąpili jednak u boku wigów
przeciw Jakubowi II (rewolucja angielska 1688–89); w nowo powstałym systemie polit. tworzyli partię opar-
tą gł. na ziemiaństwie, bronili silnej władzy król. i pozycji Kościoła anglikańskiego, reprezentowali konser-
watywne poglądy społ. i rel.; 1710–14 sprawowali rządy, skłaniali się ku sukcesji tronu przez Stuartów; po
objęciu go 1714 przez dyn. hanowerską znaleźli się w opozycji, wielu przywódców emigrowało (lord Bo-
lingbroke), a utożsamiani (tylko w części zasadnie) z jakobitami przeżywali głęboki kryzys wpływów. Po
1760 zbliżyli się do dworu Jerzego III; jako odnowiona partia powrócili do władzy 1783 pod kierunkiem W.
Pitta (mł.), głosząc szacunek dla ustalonego porządku ustrojowego, Korony i Kościoła anglikańskiego; rzą-
dzili do 1806 i 1807–30; 1834 zostali zreorganizowani przez R. Peela w Partię Konserwatywną, wobec któ-
rej bywa nadal używana pot. dawna nazwa.

136

konfederacja – związek powstały w wyniku sprzymierzenia się obywateli lub organizacji; związek

państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń, zwykle będący formą przejściową przy tworzeniu
federacji.

137

konsyliarz konfederacji – w dawnej Polsce członek władzy wykonawczej konfederacji, czyli Generalno-

ści, pomocnik marszałka; w konfederacji barskiej 1768–72 kilkudziesięciu k.k. pomagało marszałkom wo-
jewództw, ziem i powiatów; niektórzy wchodzili w skład Generalności, inni zajmowali się organizacją dzia-
łań wojsk. i sądownictwem.

138

regimentarz – (łac. regimentum ‘kierownictwo’], w Polsce w XVII–XVIII w. zast. hetmana lub dowódca

większej grupy wojsk; mianowany przez króla lub sejm, sprawował swe funkcje okresowo; w XVII w. regi-
mentarzami nazywano dowódców pospolitego ruszenia województw, gdy kasztelan lub wojewoda nie mógł
dowodzić osobiście; regimentarze generalni dowodzili również wojskami konfederackimi.

139

egzekucja praw – koncepcje i reformy związane z programem szlacheckiego ruchu politycznego w Pol-

sce XVI w., który pod hasłem egzekwowania prawa, naruszanego przez monarchów i wyższych urzędników,
zmierzał do usprawnienia i rozbudowy administracji, skarbowości, sądownictwa i obronności oraz do ze-
spolenia prawnoustrojowego władztw jagiellońskich (unia polsko-litewska, Prusy Królewskie). dotyczyły
m.in.: uporządkowania i zmodernizowania norm prawnych i ustrojowych, uznania zasady elekcyjności
tronu, przeprowadzenia egzekucji dóbr, reformy skarbu, sądownictwa i wojska, zakazu łączenia urzędów
centralnych z prowincjonalnymi, tolerancji wyznaniowej, przeprowadzenia unii polsko-litewskiej, ścisłego
zespolenia Prus Królewskich i Mazowsza z Koroną, przyłączenia księstw oświęcimskiego i zatorskiego; eg-
zekucjoniści różnowiercy żądali wprowadzenia Kościoła narodowego i uniezależnienia Polski od Rzymu.
Pierwszy etap walki o egzekucję praw zakończył się kompromisem na sejmach: piotrkowskim (1538) i kra-
kowskim (1538–39); Zygmunt I Stary zaręczył, że nie pogwałci praw i nie będzie wydawał konstytucji bez
zgody sejmu, a po zgonie jego syna odbędzie się elekcja z udziałem całej szlachty. W drugim etapie walki o
egzekucję praw (1552–ok. 1575) szlachta zrealizowała wiele wysuwanych postulatów, m.in. uchwalono
egzekucję dóbr (1562–64), dokonano reformy systemu podatkowego, doprowadzono do zawarcia unii pol-

Państwo i polityka – repetytorium

76 z 160



konfederacja Jana Zamoyskiego

142

walczącego ze Zborowskimi,



druga połowa XVII wieku (za panowania Jana Kazimierza

143

, Michała Korybuta Wiśniowiec-

kiego

144

i Jana III Sobieskiego

145

) – wyodrębniły się pod hasłami ustrojowymi i politycznymi

obozy tworzone przeciw lub dla poparcia króla, kiedy to największe rodziny magnackie pro-
wadziły walkę o władzę, wpływy i całkowitą niezależność w działalności gospodarczej i poli-
tycznej,



trzy ośrodki skupiające różnych działaczy i polityków:



obóz hetmański – zgrupowany wokół starych rodzin magnackich, miał charakter zachowaw-

czy – reprezentował interesy tych wszystkich, którzy niechętni byli jakimkolwiek zmianom po-
litycznym mogącym podważyć pozycję magnaterii,



obóz królewski – łączył się ściśle z polityką dynastii Wettinów

146

; unia personalna Saksonii

147

z Polską stworzyła możliwość awansu majątkowego dla szlachty i urzędników saskich oraz

sko-litewskiej (1569), przeprowadzono inkorporację księstw śląskich (oświęcimskiego, zatorskiego), włą-
czono ustrojowo Prusy Królewskie do ziem koronnych; zagwarantowano tolerancję religijną (1573 konfede-
racja warszawska); utworzono szlacheckie sądownictwo najwyższej instancji — Trybunał Koronny (1578) i
Litewski (1581). W obozie egzekucyjnym główną rolę odgrywała grupa doświadczonych przywódców sejmo-
wych, m.in. R. Leszczyński, H. Ossoliński, J. Ostroróg, J. Ponętowski, M. Sienicki. W okresie wolnych
elekcji nastąpiła zmiana układów politycznych w kraju i rozpad stronnictwa egzekucyjnego.

140

Zygmunt I Stary, z dyn. Jagiellonów – (1467–1548) król polski i wielki książę litewski od 1506.

141

Zygmunt II August, ostatni z męskiej linii Jagiellonów – (1520–1572) król polski i wielki książę litewski

od 1529, syn Zygmunta I Starego i Bony Sforza.

142

Zamoyski Jan – (1542–1605) kanclerz i hetman wielki koronny; przywódca obozu średniej szlachty; w

czasie pierwszego bezkrólewia przeforsował elekcję viritim; wróg Habsburgów, opowiedział się za elekcją
Anny Jagiellonki i przyczynił się do wprowadzenia na tron polski Stefana Batorego.

143

Jan II Kazimierz, z dyn. Wazów – (1609–1672) król pol. 1648–68, tytularny król szwedzki, syn Zyg-

munta III Wazy i Konstancji z Habsburgów, przyrodni brat Władysława IV, mąż Marii Ludwiki.

144

Michał Korybut Wiśniowiecki – (1640–1673) król polski, syn Jeremiego Michała, wojewody ruskiego i

Gryzeldy Zamoyskiej; małżeństwo z arcyks. Eleonorą Marią (1670), siostrą ces. Leopolda I, zbliżyło go do
Austrii, stanowiąc oparcie przeciw stronnictwu fr.; był władcą nieudolnym, panowanie jego wypełniły we-
wn. walki stronnictw (konfederacje: gołąbska i szczebrzeszyńska); większość sejmów została zerwana; 1672
M.K.W. odnowił z Brandenburgią dawny układ, z Moskwą pozostawał w rozejmie; 1672 Turcy zdobyli Ka-
mieniec Podolski, zmuszając Rzeczpospolitą do zawarcia niekorzystnego traktatu buczackiego.

145

Jan III Sobieski – (1629–1696) król polski od 1674, syn Jakuba, kasztelana krak. i Zofii Teofili z Dani-

łowiczów, wnuczki hetmana S. Żółkiewskiego, brat Marka Sobieskiego. Od 1648 uczestnik walk z Kozaka-
mi, Tatarami, Szwecją, Moskwą i Turcją; przez małżeństwo (1665) z Marią Kazimierą związał się ze stron-
nictwem dworskim; podczas rokoszu Lubomirskiego czynnie poparł króla; od 1665 marszałek wielki ko-
ronny, od 1666 hetman polny koronny; 1667 odniósł zwycięstwo nad Kozakami i Tatarami pod Podhajca-
mi; od 1668 hetman wielki koronny; po abdykacji Jana II Kazimierza stał na czele partii francuskiej prze-
ciwnej Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu (konfederacja szczebrzeszyńska); 1672 nie zdołał przeszko-
dzić najazdowi tureckiemu i traktatowi buczackiemu; 1673 odniósł zwycięstwo nad Turkami pod Choci-
miem; utorowało mu ono drogę na tron polski po śmierci Wiśniowieckiego. W czasie swego panowania sta-
rał się wzmocnić władzę królewską i powściągnąć samowolę magnacką; dostrzegając zagrożenie ze strony
Brandenburgii, Prus oraz cesarstwa dążył do zmiany polskiej polityki zagranicznej przez zawarcie pokoju z
Turcją, poprawy stosunków z Rosją i wspólnego wystąpienia z Francją i Szwecją przeciw Brandenburgii w
celu odzyskania Prus Książęcych (traktat jaworowski). Atakowany przez opozycję magnacką odstąpił jed-
nak od tych planów. W 1683 podpisał traktat przyjaźni z Austrią i rozgromił wojska tureckiego oblegające
Wiedeń (wiedeńska odsiecz), następnie kontynuował wojnę z Turcją w ramach Ligi Świętej; 1686 zawarł
niekorzystny pokój z Rosją (tzw. traktat Grzymułtowskiego). Znakomity wódz, śmiały i przewidujący poli-
tyk, mecenas sztuki (Wilanów), autor Listów do Marysieńki (wybór 1962).

146

Wettinowie – dynastia niemiecka; ród znany od X w.; przyjął nazwę od zamku Wettin nad Soławą; od

XI w. panowali w Miśni, od 1264 w Turyngii, od 1423 w Saksonii; posiadłości Wettinów rozbite wskutek
podziału 1485 pomiędzy 2 synów elektora Fryderyka II (zm. 1464): Ernesta (zm. 1486) i Albrechta Odważ-
nego (zm. 1500); z linii ernestyńskiej duże znaczenie osiągnęli Koburgowie; przedstawiciele linii albertyń-
skiej panowali w Saksonii od 1485 (od 1548 jako elektorowie, 1806–1918 jako królowie); Wettinowie z tej
linii zasiadali 1697–1763 na tronie polskim (August II i August III).

147

Saksonia – kraj związkowy (od 1990) we wschodniej części Niemiec, graniczy z Polską i Czechami; za-

lążkiem Saksonii jako państwa była Marchia Miśnieńska, nadana 1089 Wettinom, którzy 1264 opanowali
Turyngię, 1423 uzyskali elektorat saski z księstwem sasko-wittenberskim; odtąd nazwa Saksonia objęła
całość ich posiadłości; 1485 podział władztwa między linię ernestyńską (elektorat, większa część Turyngii) i
albertyńską (Miśnia, północna Turyngia); 1547, po wojnie szmalkaldzkiej, elektorat (z Wittenbergą) prze-
niesiono na linię albertyńską; 1635 przyłączono do Saksonii Łużyce; 1697–1763 unia personalna z Polską.

Państwo i polityka – repetytorium

77 z 160

związanych z nimi polskich popleczników Augusta II

148

, obóz ten związany był ściśle z tro-

nem, popierał plany króla



„Familia” Czartoryskich

149

– wokół niego skupiali się najbardziej światli ludzie epoki, głównie

wokół rodu Czartoryskich, głosiło ono hasła reformy stosunków gospodarczych, centralizacji
władzy państwowej, usprawnienia administracji oraz wzmocnienia sił zbrojnych,

b. kształtowanie się ugrupowań parlamentarnych,

pierwsze ugrupowania parlamentarne (mające charakter zbliżony do partii politycznych) za-

częły powstawać już u schyłku XVIII wieku,

w dobie Sejmu Wielkiego

150

, w 1791 roku, przy udziale współtwórców Konstytucji 3 Maja po-

wołano Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja,

zadanie – dalsze prace ustawodawcze, mające na celu zreformowanie Rzeczypospolitej,

ugrupowanie tzw. Kaliszan

151

– powstało w dobie Królestwa Polskiego, grupa kilkunastu po-

słów wybranych głównie w województwie kaliskim, kierowana przez braci Bonawenturę i Win-

centego Niemojowskich

152

, legalna opozycją sejmową, atakowała politykę i projekty rządowe,

148

August II, zw. Mocnym – z dyn. Wettinów, (1670–1733) elektor saski od 1694 (jako Fryderyk August I),

król Polski 1697–1706 i od 1709, syn elektora Jana Jerzego III i Anny Zofii, księżniczki duńskiej, ojciec
Augusta III. Zwolennik władzy absolutnej; przeprowadził w Saksonii wiele reform polit. i gosp.; 1700 jako
elektor saski przystąpił do wojny północnej 1700–21, wciągając w nią Polskę; 1704 opozycyjna szlachta
skupiona w konfederacji warsz. ogłosiła, przy poparciu szwedz., królem pol. Stanisława Leszczyńskiego; w
wyniku klęsk wojsk saskich i wkroczenia Szwedów do Saksonii August II abdykował, podpisując traktat w
Altranstädt; powrót na tron pol. (1709) umożliwiły mu zwycięstwo ros. pod Połtawą i pomoc Piotra I oraz
poparcie szlachty skupionej w konfederacji sandomierskiej; obawa przed absolutyzmem oraz ekscesy
wojsk saskich doprowadziły do zawiązania konfederacji zw. tarnogrodzką (1715–17), zakończonej za po-
średnictwem ros. kompromisowym układem warsz. i Sejmem Niemym; wysuwane przez Prusy propozycje
rozbioru Polski nie zostały przyjęte przez Augusta II; Saksonia przeżyła pod jego rządami okres rozkwitu
gosp. i kult., Polska — okres upadku; słynął z miłostek (hr. Cosel, K. Lubomirska, M. Denhoffowa i in.).

149

Czartoryscy – magnacki ród książęcy herbu Pogoń Litew., wywodzący się od Konstantego Olgierdowi-

cza, księcia na Czartorysku (Wołyń; od nazwy tej miejscowości pochodzi nazwisko rodu), syna wielkiego
księcia litew. Olgierda, wnuka Giedymina, brata Władysława II Jagiełły.

150

Sejm Czteroletni – (1788–92) Sejm Wielki, obradował w Warszawie 6 X 1788–29 V 1792, zawiązany 7

X (za zgodą Rosji) w konfederację pod laską marszałków S. Małachowskiego i K.N. Sapiehy. Wykorzystując
sytuację międzynar. (Rosja uwikłana w wojnę z Turcją, demonstracyjna protekcja Prus dążących do izolo-
wania Polski od Rosji), przeprowadzono stopniowo reformy społ. i polit., zmierzające do przywrócenia peł-
nej suwerenności i ratowania niepodległości oraz ułatwienia rozwoju gosp. kraju; 1788 uchwalono stwo-
rzenie 100-tysięcznej armii, 1789 zniesiono Radę Nieustającą, zmuszono Rosję do wycofania wojsk z Rze-
czypospolitej, 1791 uchwalono prawo o ustroju miast król.; najważniejszą uchwałą Sejmu Czteroletniego
była Konstytucja 3 maja 1791; w ostatnim roku obrad Sejmu Czteroletniego rozwijano i modyfikowano
postanowienia Konstytucji w ustawach o sejmie, Straży Praw, komisjach: skarbowej, policji, wojsk., o try-
bunałach; uchwalono wyprzedaż starostw; nie zdołano ukończyć prac nad kodyfikacją prawa, reformą są-
dów oraz reformą ekon. kraju. Czołowi działacze: H. Kołłątaj, S. Małachowski, J. Ursyn Niemcewicz, J.
Potocki oraz król Stanisław August Poniatowski. Dzieło Sejmu Czteroletniego obaliła konfederacja targo-
wicka i zbrojna interwencja (18 V 1792) Katarzyny II; po przegranej wojnie z Rosją i przystąpieniu króla do
Targowicy przywódcy sejmowi wyjechali za granicę; wielu działaczy Sejmu Czteroletniego odgrywało ważną
rolę w powstaniu kościuszkowskim 1794. W okresie obrad Sejmu Czteroletniego nastąpił ogromny rozwój
myśli reformatorskiej, obrady przyczyniły się do rozbudzenia patriotyzmu i poczucia obywatelskiego.

151

kaliszanie – grupa liberalnych polityków działających 1820–31 w Królestwie Pol., tworzących tzw. le-

galną opozycję w sejmie 1820. Program swój opierali na doktrynie B.H. Constanta de Rebecque. Bronili
zagwarantowanych konstytucją swobód obywatelskich, uprawnień sejmu oraz autonomii i konstytucji Kró-
lestwa; głosili prawo do wolności produkcji przem., byli zwolennikami umów między chłopem i dziedzicem,
regulujących kwestię pańszczyzny; kaliszanie byli przeciwnikami metod rewolucyjnych i konspiracji nie-
podl., ale powstanie listopadowe 1830–31 całkowicie poparli, zdobywając silną pozycję w sejmie i władzach
powstańczych.

152

Niemojowski Bonawentura – (1787–1835) brat Wincentego, dziad Wacława, działacz polit., publicysta,

ziemianin; poseł na sejmy w Królestwie Pol., jeden z przywódców opozycji liberalnej kaliszan; w powstaniu
listopadowym min. spraw wewn., następnie od 15 VIII 1831 wiceprezes i 8–23 IX prezes Rządu Nar.; prze-
ciwny J.Z. Skrzyneckiemu, podjął decyzję o zbrojnej obronie Warszawy; następnie we Francji, działacz
umiarkowanego skrzydła Wielkiej Emigracji, prezes Kom. Tymczasowego Emigracji (1831); współzał. Tow.
Pomocy Nauk. (1832); O ostatnich wypadkach rewolucji polskiej (1833). Niemojowski Wincenty – (1784–
1834) brat Bonawentury, polityk liberalny, działacz gosp., ziemianin; poseł na sejmy Królestwa Pol., gł.
przywódca i teoretyk opozycji liberalnej kaliszan, prześladowany przez w. ks. Konstantego i rząd Królestwa
Pol.; po wybuchu powstania listopadowego 1830–31 w Rządzie Nar.; po upadku powstania skazany na

Państwo i polityka – repetytorium

78 z 160

zarzucając im niezgodność z konstytucją, efekt – odrzucenie przez izbę poselską głównych

projektów ustaw,

konserwatyści (stańczycy

153

) – działali w Galicji, podważali zasadę „liberum konspiro” – dąż-

ności spiskowych i powstańczych, które przypisywali obozowi demokratycznemu,

c. powstawanie masowych partii politycznych,

lata osiemdziesiąte-dziewięćdziesiąte XIX stulecia,

wykształciły ruchy:



robotniczy,



narodowy,



chrześcijańsko-demokratyczny,



ludowy,

ruchy zdominowały scenę polityczną w okresie II Rzeczypospolitej i nie pozostały bez wpływu
na, całokształt obecnego systemu politycznego w naszym kraju

2. Klasyfikacja partii politycznych

klasyfikacja partii politycznych

1. podział:
a. partia patronażu – nastawiona na zdobycie władzy dla przywódcy i obsadzenie głównych

stanowisk administracyjnych przez swoich członków,

b. partia interesu – program świadomie artykułuje interesy grup społecznych (klas), które sta-

nowią ich bazę w dążeniu do realizacji tych interesów,

c. partia światopoglądowa – nastawiona głównie na abstrakcyjne zasady, których podłożem są

programy zbudowane na podstawie określonego światopoglądu, np. religijnego czy filozoficz-

nego,

2. trzy kategorie:

a. organizacyjna,
b. ideologiczna,
c. programowa,

II.

kryterium organizacyjne – trzy rodzaje partii:

1. partie kadrowe – ugrupowania o luźnej strukturze organizacyjnej, aktywizujące się jedynie w

czasie kampanii wyborczych, ugrupowania notabli

154

, zrzeszające określone osoby nie na za-

sadzie członkostwa, lecz na podstawie osobistej aktywności i możliwości zdobycia lukratyw-
nych stanowisk,

2. partie półmasowe – pośrednie między partiami kadrowymi i masowymi, posiadają rozwiniętą

organizację, klarowną strukturę wewnętrzną oraz jasno określone zasady wewnątrzorganiza-

cyjne zawarte zazwyczaj w statucie, partie te angażują swoich członków nie tylko dla celów
wyborczych, ale także dla bieżących celów politycznych,

3. partie masowe – organizacje o rozwiniętej strukturze, dążą do wchłonięcia w swoje szeregi

jak największej liczby wyborców, posiadają rozwinięte struktury biurokratyczne. prowadzą z
reguły stałą systematyczną pracę partyjną, wykorzystując do tego celu swój aktyw,

III.

inna klasyfikacja – grupy:

1. partie o genezie parlamentarnej – wyłaniają się zazwyczaj z grupy posłów, która w wyniku

konfliktu wewnętrznego odłączyła się od innego ugrupowania parlamentarnego, zwracają na

siebie uwagę elektoratu przez propagowanie nośnych społecznie wartości, a niejednokrotnie
odwołują się do haseł politycznych,

karę śmierci, zamienioną na 10 lat katorgi; zmarł w drodze na Sybir; Głosy posła kaliskiego na sejmie Kró-
lestwa Polskiego 1818 (1818).

153

stańczycy – ugrupowanie polit. w Galicji Zachodniej, gł. ziemiaństwa i wyższych urzędników (konser-

watyści krak.), powstałe w latach 60. XIX w., nazwa od pamfletu polit. Teka Stańczyka (1869), skierowa-
nego przeciwko fali demonstracji patriotycznych w czasie walki o autonomię i potępiającego konspirację;
stańczycy zmierzali do rozszerzenia praw nar. w Galicji przy zachowaniu lojalności wobec Austrii; domino-
wali w Kole Pol. w austr. Radzie Państwa; głosili swe idee w historiografii (szkoła krak.), krytyce lit. i filozo-
fii; 1907 przekształciło się w Stronnictwo Prawicy Narodowej; gł. działacze: S. Tarnowski, J. Szujski, S.
Koźmian, M. Bobrzyński i in.; organy prasowe: „Czas”, „Przegląd Polski”.

154

notable – (fr. ‘godny uwagi’) doradcy król. we Francji XIV–XVIII w.; powoływani spośród szlachty, kleru i

mieszczan; przenośnie znakomici obywatele miasta, regionu itp.

Państwo i polityka – repetytorium

79 z 160

2. partie o genezie pozaparlamentarnej – tworzone przez istniejące wcześniej instytucje, któ-

rych właściwy cel działalności leżał poza wyborami do parlamentu, np.: grupy interesów i
związki zawodowe,

3. partie bezpośrednie – partie, w których członkiem zostaje się przez przystąpienie do jednej z

jej lokalnych komórek organizacyjnych, zdecydowana większość istniejących obecnie partii to
właśnie partie bezpośrednie,

4. partie pośrednie – mają postać federacji różnego rodzaju organizacji, np. związków zawodo-

wych, stowarzyszeń społecznych, których członkowie stają się bezpośrednio członkami partii,

np. brytyjska Labour Party

155

5. partie o słabej artykulacji – ugrupowania, w których organizacje i procedury wewnętrzne nie

są dokładnie unormowane, w swojej działalności opierają się w znacznej mierze na zwycza-

jach i praktyce politycznej, która była realizowana w przeszłości,

6. partie o silnej artykulacji – organizacja wewnętrzna jest dokładnie i szczegółowo unormo-

wana w statucie, zaś wszelkie okoliczności są z góry przewidziane i opatrzone odpowiednimi
regulacjami,

IV.

kryterium ideologiczne i programowe,

1. różne osie ruchów społecznych – wiodące ideologie i doktryny polityczne legitymizowały po-

szczególne ugrupowania społeczne:

a. partie konserwatywne,
b. partie liberalne,
c. prawica narodowa (ultraprawica),

2. główne czynniki decydujące o funkcjonowaniu partii:
a. lewicowość bądź prawicowość,

b. lansowanie

156

różnych wartości,

prawica lansuje takie wartości, jak:



religia,



moralność,



potępienie aborcji,



tradycja i normy obyczajowe,



wartości narodowe,



afirmacja

157

ojczyzny,



Europa narodów,



personalizm

158



wolny rynek,



niskie podatki,



ograniczenie roli państwa i decentralizacja,



rodzina o silnym autorytecie,

lewica opowiada się za takimi wartościami, jak:



ateizm,



relatywizm moralny,



aborcja na koszt państwa,



odrzucanie tradycji,



internacjonalizm

159



kolektywizm

160



egalitaryzm

161



wysokie podatki,



rozbudowa biurokracji,

155

Labour Party – socjaldemokratyczna Partia Pracy (LP), założona w 1900 w Wielkiej Brytanii.

156

lansować – propagować coś lub promować kogoś.

157

afirmacja – potwierdzenie, pochwała czegoś lub zgoda na coś.

158

personalizm – kierunek filozoficzny oparty na założeniu, że celem jednostkowego i społecznego życia

jest rozwój osobowości człowieka; nurt współczesnej filozofii europejskiej akcentujący autonomiczną war-
tość osobowości w analizie rzeczywistości i bytu ludzkiego.

159

internacjonalizm – dążenie do równouprawnienia, przyjaźni i współpracy wszystkich narodów.

160

kolektywizm – system gospodarowania oparty na społecznej własności środków produkcji, społecznym

wytwarzaniu i podziale dóbr.

161

egalitaryzm – koncepcja społeczno-polityczna głosząca, że podstawą sprawiedliwego ustroju społeczne-

go winna być zasada równości obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym; przeko-
nanie, że wszyscy ludzie są równi, mają jednakowe potrzeby i powinni mieć jednakowe prawa.

Państwo i polityka – repetytorium

80 z 160



władza manipulująca masami,



informacje kontrolowane przez państwo,



rodzina jako wspólnota wolnych ludzi,



szkoła laicka

162

3. Funkcje partii politycznych

partia występuje jako siła napędowa i motor działania społeczeństwa i państwa

modele teoretyczne i instytucjonalne:

partia – organizacja wyspecjalizowana politycznie funkcjonuje w ramach określonego systemu

politycznego

istnieje silna tendencja do konstytucyjnego określenia roli i zadań partii politycznych w pań-

stwie,

przykłady takich regulacji, np. konstytucja Francji, Hiszpanii, Niemiec, Włoch, Polski

1. funkcja partii w odgrywaniu w państwie demokratycznym:
a. funkcje partii politycznych sensu largo – określają one w sposób zwięzły i syntetyczny naj-

ważniejsze zadania tych organizacji, cztery funkcje, które determinują działalność partii:

artykulacja potrzeb,

agregacja potrzeb,

funkcja wyborcza,

funkcja rządzenia,

b. funkcje partii politycznych sensu stricto – określane w sposób bardziej szczegółowy, a dzięki

temu bardziej dokładny i postrzegane przez pryzmat mechanizmów socjotechnicznych,

2. siedem zasadniczych funkcji partii:
a. partie są mechanizmami wyłaniającymi elitę władzy w państwie,
b. stanowią forum legalizacji władzy w państwie, pokojowego ścierania się poglądów i progra-

mów w ramach panującego ustroju społeczno-politycznego,

c. kształtują opinię publiczną,

d. formułują określone doktryny i programy polityczne,
e. wiążą państwo ze społeczeństwem, stanowią siłę, na której może opierać się rząd bądź – gdy

są to partie opozycyjne – stają się czynnikiem sygnalizującym rządowi jego najbardziej niepo-

pularne posunięcia,

f. są czynnikiem integracji społeczeństwa w sferze życia politycznego,

g. uczestniczą w kształtowaniu systemów politycznych, ich ogólnych zasad, elementów składo-

wych itp.,

II.

charakterystyka wybranych funkcji:

1. funkcja artykulacji i agregacji

163

potrzeb oraz interesów społecznych

a. proces artykulacji potrzeb oraz interesów społecznych wiąże się z ujawnianiem, formułowa-

niem, hierarchizowaniem i reprezentowaniem w procesie decyzyjnym przez partie polityczne
preferencji odpowiednich grup społecznych będących zwolennikami tych partii,

b. realizacja funkcji wyodrębnia jej rolę ekspresyjną – wytworzenie retoryki służącej do przekła-

dania kontraktów w strukturze społecznej na postulaty działań, oraz do wywierania wpływów
na materię w której działa,

c. zwłaszcza partie lewicowe i antysystemowe, dążą do afiliacji

164

z różnymi grupami społeczny-

mi, m.in. przez realizację ich programów społecznych,

2. funkcja wyborcza stanowi pewną całość złożonych i różnorodnych działań partii politycz-

nych, działań prowadzonych permanentnie

165

(niejednakowa intensywność w różnych okre-

sach)

a. funkcja wyborcza partii politycznych odgrywa doniosłą rolę w systemie politycznym państwa,

162

laicki – niezwiązany z żadną religią i Kościołem; świecki, nieduchowny.

163

agregacja – proces łączenia się elementów w całość; stan skupienia tych elementów.

164

afiliacja – przyjęcie jakiejś osoby lub organizacji do działającego już stowarzyszenia; powiązanie, zwią-

zek przez pośrednie ogniwa; dążenie do nawiązywania i utrzymywania bliskiego kontaktu z innymi ludźmi,
przyłączania się do grup społecznych, uzyskania akceptacji, będące wyrazem potrzeby bezpieczeństwa oraz
emocjonalnego i społecznego zakorzenienia się.

165

permanentny – nieprzerwanie trwający; ciągły, ustawiczny.

Państwo i polityka – repetytorium

81 z 160

b. partie uzyskują społeczną legitymizację zwycięskie grupy oraz wywodzące się z nich elity poli-

tyczne, a w ostateczności cały system polityczny,

c. w systemie demokratycznym zależy, czy partia polityczna ma atrakcyjny program wyborczy,

znanych i popularnych kandydatów oraz czy stosuje optymalną strategię wyborczą,

d. selekcja kandydatów – wybieranie kandydatów na stanowiska wybieralne w państwie,
e. partie polityczne – główny czynnik rekrutacji odpowiednio dobranych osób poprzez ich desy-

gnowanie do wyborów,

f. formułowanie programu – atrakcyjny program,

g. zła sytuacja społeczno-polityczna sprzyja głoszeniu haseł demagogicznych, oczekiwaniu przez

wyborców „cudu”, co nie stwarza dobrego klimatu dla programów merytorycznych, pozbawio-
nych strony emocjonalnej,

h. motywacja wyborcza – problem bardziej złożony, wchodzą w grę różne determinanty zacho-

wań wyborców, w systemie demokratycznym, w ramach obowiązującego mandatu wolnego,

program wyborczy nie może być traktowany jako imperatyw

166

(obowiązująca dyrektywa dla

partii rządzących),

i. różne metody i formy propagandy:

programy w wydaniu broszurowym,

w formie ulotnych druków,

reklamówek radiowych i telewizyjnych,

prasy,

afiszów,

plakatów,

ulotek,

organizowanie wieców i spotkań kandydatów z wyborcami,

agitacje uliczne,

j. ważne posiadanie własnej prasy lub wpływów w innych środkach masowego przekazu,
k. w państwach demokracji parlamentarnej najważniejsze są strategie wyborcze:

partyjność,

silny kontrast,

różnice ideologiczne,

wybór jednego zagadnienia,

stworzenie pozytywnego wrażenia (obrazu) o kandydatach własnej partii,

stworzenie negatywnego wrażenia o kandydatach partii przeciwnej,

budowanie koalicji (różnych),

budowa organizacji partii,

3. funkcja zarządzania – realizowana przez partie polityczne w dwojaki sposób:

przez objęcie kierownictwa w państwie samodzielnie lub w koalicji,

przez kontrolę rządów w roli opozycji politycznej,

a. rola partii politycznych w kierowaniu państwem – personalne obsadzanie najwyższych orga-

nów państwa i decydowaniu – za pośrednictwem tych osób – o kierunku polityki państwa,

b. partia polityczna (bądź koalicja) deleguje do najważniejszego organu władzy państwowej oso-

by ze swojego bezpośredniego kierownictwa, na ogół stanowiska w egzekutywie, zaś polityki
rządu w parlamencie bronią politycy z zaplecza politycznego sił rządzących,

c. ustalanie zakresu partycypacji

167

(uczestnictwa) poszczególnych partii w rządach i określenie

zakresu odpowiedzialności politycznej – mierzonego procentem czasu, w jakim dana partia

obsadza stanowisko premiera oraz liczbą kierowanych przez siebie resortów,

indeks partycypacji wyrażamy wzorem:

Iop –

gp – liczba gabinetów, w których uczestniczy dana partia,

G – suma gabinetów w danym czasie,

166

imperatyw – nakaz lub norma, zwykle o charakterze etycznym.

167

partycypacja – udział w kosztach lub zyskach; uczestnictwo.

Państwo i polityka – repetytorium

82 z 160

zakres odpowiedzialności politycznej mierzymy dla stanowiska premiera:

Iop =

p – liczba miesięcy, w których dana partia obsadza stanowisko premiera,
P – liczba miesięcy w badanym okresie,

wskaźnik obsady stanowisk ministerialnych:

Iom =

m – liczba ministrów obsadzonych przez daną partię w badanym okresie,
M – ogólna liczba ministrów w badanym okresie,

d. partie rządzące dążą do obsadzenia stanowisk państwowych i różnych stanowisk aparatu

administracyjnego państwa,

e. partie opozycyjne, poza przygotowaniem się do następnych wyborów, podejmują również pró-

by włączenia się do współrządzenia państwem

4. Instytucjonalizacja partii politycznych

1. tworzenie partii politycznych – szereg wymogów formalnych,
2. ważny jest sposób dopuszczania w danym państwie partii politycznych do rywalizacji o wła-

dzę,

3. trzy podstawowe systemy tworzenia partii:
a. system koncesyjny – polega na tym, że odpowiedni organ państwowy udziela koncesji (ze-

zwolenia) na działanie partii politycznych, ale pod warunkiem spełnienia wymogów przewi-
dzianych w ustawie

udzielenie koncesji – warunek: spełnienie samodzielnej decyzji organu koncesyjnego, nie

przysługuje zażalenie do organu wyższego szczebla,

według doktryny prawa konstytucyjnego system ten jest uważany za niezgodny z ideami pań-

stwa demokratycznego i dlatego dopuszczalny jedynie w sytuacjach wyjątkowych (np. w cza-
sie wojny),

b. system administracyjny – odpowiednie organy administracji państwowej sprawują nadzór

nad administracją partii politycznych na podobnej zasadzie jak w przypadku stowarzyszeń,

działalność stronnictw politycznych jest ściśle reglamentowana

168

, wszystkie oznaki zbytniej

niezależności są szybko likwidowane,

w tym systemie działalność partii politycznych sprowadza się do niewykonywania swych
funkcji, a to z uwagi na zbyt duże uprawnienia organów administracji państwowej w kontro-

lowaniu ich działalności,

c. system rejestracyjny – uznawanie całkowitej swobody tworzenia i działania partii politycz-

nych, które po założeniu i spełnieniu pewnych warunków formalnych zostają zarejestrowane,
dzięki czemu uzyskują osobowość prawną,

odmowa rejestracji może nastąpić wyłącznie z powodów określonych prawem i może zostać

zastrzeżona, a ostateczną decyzję podejmuje sąd powszechny lub sąd konstytucyjny,

system ma bezpośredni związek z zasadą pluralizmu politycznego, której obowiązywanie za-

kłada uznawanie wielości i różnorodności partii, a także określa demokratyczną rolę partii,

168

reglamentować – regulować lub ograniczać kupno, sprzedaż lub produkcję pewnych artykułów, zwykle

z powodu ich niedoboru na rynku; (przen.) ograniczać prawa i wolności.

Państwo i polityka – repetytorium

83 z 160

regulacje prawno-administracyjne odnoszące się do zakładania partii politycznych w

wybranych państwach europejskich

państwo

minimalna

liczba osób

mogących za-

rejestrować

partię

system two-

rzenia partii

dane przy rejestracji

Polska

1000

rejestracyjny

nazwa, skrót nazwy, adres, na-

zwiska osób wchodzących w

skład partii, majątek

Bułgaria

rejestracyjny

odpis protokołu organu założy-

cielskiego, wykaz osób

Finlandia

5000

rejestracyjny

wyciąg z rejestru partii, odpis jej

statutu

Hiszpania

bez regulacji

rejestracyjny

odpisy akt notarialnych oraz

stwierdzone dane personalne

Niemcy

wystarczy dać

rękojmię po-

twierdzającą

utożsamiane

się z celami

partii

rejestracyjny

brak regulacji

4. pierwsza sfera regulacji prawnej partii politycznej – rejestracyjna (skierowana przeciwko par-

tiom uznanymi za antypaństwowe)

5. Partie w konstytucjach wybranych państw

1. zjawisko konstytucjonalizacji

169

partii politycznych

2. nowe zjawisko, wiąże się z pojawieniem tendencji do stopniowego rozszerzania się zakresu

przedmiotowego tego aktu prawnego,

3. umieszczanie partii w ustawach zasadniczych wiąże się ze wzrostem znaczenia tych ugrupo-

wań politycznych we współczesnych państwach demokratycznych,

4. regulacje odnoszące się do partii politycznych (po II wojnie światowej),

5. regulacje te określają główne zasady wolności tworzenia partii politycznych oraz wskazują na

zasadnicze funkcje partii, jak:

a. funkcje rządzenia,

b. funkcje wyborcze,
c. funkcje artykulacji potrzeb,

d. funkcje rekrutacji politycznej

funkcje partii

państwo

funkcje partii

Polska

wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie

polityki państwa

Portugalia

demokratyczne uczestniczenie za pośrednictwem partii w

kształtowaniu woli ludzi i organizowaniu władzy politycznej

Francja

rywalizacja poprzez wybory, przestrzeganie zasad suweren-

ności narodowej i demokracji

Niemcy

współdziałanie w woli politycznej narodu

Hiszpania

wyrażanie pluralizmu politycznego, współdziałanie w kształ-

towaniu i manifestowaniu woli ludzi; rola podstawowego

instrumentu uczestnictwa politycznego

Włochy

wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie

polityki narodowej państwa

169

konstytucjonalizacja – wprowadzenie jakiegoś przepisu do konstytucji, uczynienie jakiejś zasady prze-

pisem konstytucyjnym.

Państwo i polityka – repetytorium

84 z 160

Czechy

respektowanie podstawowych zasad demokratycznych i od-

rzucanie przemocy jako środka do forsowania swoich intere-

sów

Węgry

współdziałanie i kształtowanie woli ludu

Bułgaria

kształtowanie i wyrażanie woli obywateli (politycznej)

Grecja

współorganizowanie prac parlamentarnych oraz – w razie

pozostawania w mniejszości parlamentarnej – prowadzenie

działalności organizacyjnej

6. Systemy partyjne

pojęcie systemu partyjnego

wszystkie partie polityczne w danym kraju składają się na jego system partyjny,

system partyjny – układ partii politycznych w danym państwie, zdeterminowany przez przyjęte
przez nie i akceptowane reguły rywalizacji lub współdziałania w walce o władzę albo o udział we

władzy państwowej, o jej utrzymanie lub kontrolę,

II.

typologia i klasyfikacja systemów partyjnych

1. klasyczny podział według kryteriów ilościowych na systemy:
a. jednopartyjne,

b. dwupartyjne,
c. wielopartyjne,
2. w ramach kryteriów ilościowych mieści się typologia oparta na zasadzie konkurencyjności,

3. w kategoriach dychotomicznych

170

, wyróżnia się systemy:

a. oparte na zasadzie konkurencyjności,

b. nie dopuszczające konkurencyjności,

konkurencyjność (alternacja

171

) polityczna – jedna z zasad i wartości systemu demokratyczne-

go, która przejawia się w swobodzie tworzenia i działania partii politycznych, wszystkie podmioty
polityki powinny uznawać i respektować tę zasadę

4. gdzie różnice pomiędzy partiami są zbyt zasadnicze i zbyt ostre, konkurencyjność zostaje

ograniczona lub wyklucza się ją zupełnie,

5. ograniczenia konkurencji mogą występować na trzech płaszczyznach:
a. delegalizacji jakiejś partii w systemie,

b. niedopuszczania jakiejś partii do udziału w wyborach lub manipulowania ordynacją wybor-

czą, które obniża szansę niektórych ugrupowań,

c. trwałego wykluczenia partii z udziału w rządach, mimo iż jest ona reprezentowana w parla-

mencie,

6. podziały systemów partyjnych oparte na kryteriach jakościowych i oderwane od tradycyjnych

kategorii ilościowych:

a. pierwszy z podziałów typologizuje systemy partyjne na:

hegemoniczne – jedna partia pozostaje u steru rządów przez dłuższy czas,

zmienne – charakteryzują się częstą, a także regularną zmianą partii u steru władzy,

b. drugi podział przeprowadza typologię systemów partyjnych na:

system zideologizowany – system, w którym konkurencja pomiędzy partiami opiera się na

różnicach ideologicznych i te są głównymi argumentami walki ideologicznej,

system pragmatyczny – partie walczą ze sobą przy pomocy argumentów nieideologicznych

(wokół konkretnych haseł programowych i alternatyw personalnych), co nie wyklucza, że po-
szczególne partie mogą mieć własną ideologię,

c. cztery kategorie systemów partii politycznych:

dominujący – stanowi kombinację wysokiej spójności politycznej z niską spójnością spo-

łeczną systemu partyjnego,

170

dychotomia – podział dwuczłonowy; dwudzielność.

171

alternacja – występowanie na przemian dwu różnych elementów, motywów, zjawisk itp.

Państwo i polityka – repetytorium

85 z 160

sfragmentaryzowany – oba aspekty spójności charakteryzują się niskim (fragmentarycznym)

poziomem,

większościowy – system partyjny cechuje wysoki poziom spójności politycznej i społecznej,

rozproszony – połączenie wysokiej spójności społecznej z jednoczesną niską spójnością poli-

tyczną,

III.

typologie systemów partyjnych oparte na kryteriach relewantności

172

i liczby partii

partie relewantne – takie, które są istotne dla funkcjonowania całego systemu partyjnego, a tym
samym mogą zmieniać jego charakter i kierunek ewolucji

1. partia zostaje uznana za relewantną bez względu na wielkość, jeżeli znajduje się w pozycji

umożliwiającej jej wpływ na kształt jednej z możliwych koalicji parlamentarnych,

2. zasada ta nie ma jednak zastosowania w przypadku partii antysystemowych,
3. druga alternatywna zasada liczenia partii, według której jakieś ugrupowanie zostaje uznane

za relewantne, jeżeli jego istnienie lub zachowanie wpływa na taktykę rywalizacji partii pro

systemowych (mogącej zmieniać ich charakter),

4. relewantność partii (zwłaszcza małych) powinna być oceniana w tzw. kontekście systemowym,

a więc w kontekście jej roli nie tylko w systemie partyjnym, lecz także w systemie politycznym
i społecznym państwa,

IV.

typologia ilościowo-jakościowa

1. uwzględnienie dwóch zmiennych – liczby partii oraz ich rozmiaru w ramach systemu partyj-

nego,

2. cztery systemy partyjne współczesnych państw demokratycznych:
a. system dwupartyjny – występują w nim dwie przeważające liczebnie partie, mające duże

znaczenie i przewagę nad partiami małymi,

b. system dwuipółpartyjny – dwie duże partie oraz trzecia (mała) i znacznie słabsza, ale mająca

duży wpływ w systemie partyjnym państwa, źródłem jej znaczenia jest jednak najczęściej cen-

tralna orientacja, co powoduje, że jest potencjalnym partnerem różnych koalicji (np. niemiec-
ka FDP

173

c. system wielopartyjny – oparty na dominacji jednej partii – oznacza to, że wśród wielu partii

jedna wyróżnia się znacznymi rozmiarami i dlatego jest niezbędna do stworzenia większości
gabinetowej, w której sama nie ma większości bezwzględnej i dlatego nie jest w stanie stwo-

rzyć samodzielnie rządu,

d. system wielopartyjny bez partii dominującej – w tego typu systemie różnice w rozmiarach

między poszczególnymi partiami są niewielkie, żadna z partii nie jest niezbędna przy tworze-

niu koalicji, które mogą powstać w wielu wariantach,

funkcje systemów partyjnych

1. funkcje jakiegoś systemu partyjnego są w zasadzie odmienne od funkcji partii politycznych,
2. że system partyjny spełnia zadania o wiele szersze niż poszczególne stanowiska i stronnictwa

polityczne,

3. podział funkcji politycznych:
a. funkcje polityczne – sprowadzają się one najczęściej do następujących zadań:

stanowienie forum legalnej walki o władzę polityczną,

mechanizm umożliwiający organizowanie wyborów,

integracja i aktywizacja polityczna społeczeństwa,

umożliwianie formowania ośrodków władzy i wyłaniania ekip rządzących,

system partyjny składający się z szeregu partii politycznych spełnia ogromną rolę przy kształto-

waniu wymiany (cyrkulacji) władzy politycznej,

172

relewantny – istotny, ważny dla czegoś lub z jakiegoś punktu widzenia.

173

Wolna Partia Demokratyczna (FDP) – (niem. Freie Demokratische Partei) niemiecka partia polit., zał.

1948; liberalna; utw. z połączenia kilku ugrupowań polit. działających od 1945 w zachodnich strefach
okupacyjnych Niemiec; od 1949 działała w RFN, zyskując poparcie gł. wśród warstw średnich; w wyborach
uzyskiwała 5,8–12,8% głosów (2005 – 9,8%); 1949–56 i 1961–66 oraz 1982–98 w koalicji rządowej u boku
CDU/CSU, 1969–82 – SPD; na zjeździe 1971 uchwalono liberalny program polityki społ. partii, ujęty w
tzw. Tezy fryburskie; uchwalony na zjeździe 1985 tzw. manifest liberalny skierował FDP ku konserwatyw-
nemu liberalizmowi; FDP opowiada się za rozwojem integracji eur. i sojuszem z USA; prez. RFN z FDP byli:
Th. Heuss (1949–59) i W. Scheel (1974–79), wieloletnim min. spraw zagr. – H.D. Genscher (1974–85 przy-
wódca partii); od 2001 przywódcą FDP jest G. Westerwelle.

Państwo i polityka – repetytorium

86 z 160

b. funkcje kulturowe:

stanowi forum kształtowania opinii publicznej,

rozwija kulturę polityczną społeczeństwa,

wpływa na kulturę polityczną „klasy politycznej”,

c. funkcje opiniotwórcze systemu partyjnego są w systemie demokratycznym bardzo istotne,

partie rządzące przedstawiają głównie swoje działania w formie pozytywnej, zaś partie opozy-

cyjne zajmują się krytyką działania ugrupowań rządzących

POLITYKA

Poglądy polityczne

7. Od światopoglądu do działania

światopogląd – zespół poglądów określonej osoby

poglądy:

filozoficzne

polityczne

społeczne

religijne

etyczne

w skład światopoglądu wchodzą poglądy względnie trwałe i częściowo usystematyzowane (są
wśród nich przekonania ważniejsze i mniej ważne), a przy tym ogólne, dotyczące spraw waż-

nych dla jednostki

światopogląd jest ściśle związany z postawami, które jednostka reprezentuje
światopogląd stanowi dla jednostki uzasadnienie podejmowanych przez nią działań

ideologia – uporządkowana, dotyczy polityki i zawiera wizję przyszłości; uporządkowany zespół
poglądów społecznych i politycznych, które interpretują rzeczywistość i ukazują określoną wizję

przyszłości jako cel polityczny jakiejś grupy społecznej (np. partii)

ideologia zazwyczaj posługuje się sformułowaniami bardzo ogólnymi i pojęciami wartościującymi

z reguły upiększa wytyczany przez siebie cel
ludzie, którzy kierują się taką samą ideologią, łatwo się rozumieją i łatwiej nawiązują współpracę

doktryna polityczna – ideologia dostosowana do istniejących warunków
doktryna polityczna jest bardziej szczegółowa niż ideologia

jest konkretyzacją ideologii jako całości lub jakiejś jej części
w tym wypadku pomija te elementy ideologii, które aktualnie są nieistotne albo nierealne, a kła-

dzie nacisk na te, które wydają się szczególnie pilne i możliwe do realizacji

program polityczny – cel i plan bieżących działań

program polityczny (inaczej niż doktryna polityczna) może zawierać konkretne projekty zmian
ustawowych i uregulowań prawnych i może wskazywać sposoby ich realizacji

program może zawierać obietnice składane wyborcom albo propozycje warunków udziału partii w
koalicji rządowej
ideologia ani doktryna takich szczegółów nie przedstawia

w praktyce program polityczny konkretnej partii politycznej często zawiera elementy kilku dok-
tryn i ideologii politycznych

ideologię polityczną często formułują filozofowie, doktrynę polityczną niejednokrotnie wypraco-
wują i propagują publicyści, a programy polityczne najczęściej piszą politycy w okresie kampanii

wyborczych

Państwo i polityka – repetytorium

87 z 160

światopogląd

↓

ideologia

↓

doktryna polityczna

↓

program polityczny

↓

działania polityczne

8. Partie polityczne

partia polityczna – dobrowolna organizacja formalna skupiająca swych członków i zwolenników
wokół swego programu politycznego

partia polityczna – organizacja społeczna, która powstaje i działa najczęściej na podstawie pro-
gramu, stanowiącego ideowo-polityczny wyraz aspiracji i interesów grupowych reprezentowanych

przez nią odłamów społeczeństwa, zmierzająca do realizacji tego programu w państwie przez zdo-
bycie władzy państwowej, jej zdominowanie lub zdobycie istotnego w niej udziału oraz przez jej
sprawowanie lub kontrolę i wywieranie wpływu na ważne politycznie decyzje władz publicznych

podejmowane w państwie

partie polityczne:

funkcja integrująca – integrują społeczeństwo lub poszczególne jego odłamy wokół własnych

bądź popieranych programów politycznych

funkcja wyrażania interesów i dążeń – wyrażają polityczne, ekonomiczne i społeczne aspi-

racje reprezentowanych przez siebie lub stanowiących ich zaplecze grup społecznych

funkcja mobilizacyjno-wyborcza – współtworzą aparat władzy publicznej w państwie po-

przez udział w wyborach i mobilizację polityczno-wyborczą swej bazy społecznej

funkcja rządzenia – kształtują i obsadzają personalnie władze publiczne

partia polityczna:

jako organizacja posiada strukturę
jako formalna grupa społeczna ma członków i zwolenników
istnienie programu politycznego partii odróżnia ją od innych rodzajów dobrowolnych organiza-

cji

celem powołania partii jest zdobycie i sprawowanie władzy w państwie, a przynajmniej
wpływanie na decyzje władzy

podział partii:
1. ze względu na zasięg społeczny i liczbę członków:

a. masowe
b. pośrednie
c. kadrowe

2. ze względu na strukturę wewnętrzną – partie mogą różnić się stopniem jej sformalizowania i

hierarchiczności oraz znaczeniem dyscypliny wewnątrzpartyjnej w funkcjonowaniu struktur

partyjnych:

a. partie wyborcze – stosunkowo niski stopień formalizacji struktury wewnętrznej oraz hierar-

chizacji; nastawione głównie na okresową mobilizację swych zwolenników w trakcie kampanii

wyborczej i samych wyborów

3. związek z orientacjami ideowo-doktrynalnymi:

a. nacjonalistyczne (narodowe)
b. konserwatywne i neokonserwatywne
c. liberalne i neoliberalne

d. socjalistyczne (socjaldemokratyczne)

Państwo i polityka – repetytorium

88 z 160

e. komunistyczne

f. faszystowskie i neofaszystowskie
g. wyznaniowe (określonej orientacji)

h. agrarne (ludowe)
i. obrońców środowiska (Zieloni, ekologiczne)
j. wyzwoleńcze (w społecznościach państwowo zależnych i postkolonialnych)

4. zróżnicowana baza społeczna:
a. ogólnonarodowe

b. poszczególnych warstw społecznych (robotniczych, chłopskich itp.)

w bezpośrednim otoczeniu partii politycznych występują częstokroć grupy nacisku, które są jed-

ną z form organizowania ich elektoratu

174

w odróżnieniu od partii politycznych nie zmierzają do uzyskania stałego udziału w sprawowaniu

władzy publicznej; ich dążenia sprowadzają się do wywierania presji na kierunek lub treść dzia-
łania władz i instytucji publicznych

9. Partie polityczne miały początki w XVIII wieku, a umocniły się w XIX wieku

partie polityczne powstawały wraz z procesem kształtowania się systemów parlamentarnych

ich pierwowzorami były kluby parlamentarno-polityczne, skupiające deputowanych w związku z
ich uczestnictwem w pracach parlamentarnych lub organizujące poparcie dla parlamentu, dla
grup deputowanych o zbliżonej orientacji

w parlamentaryzmie brytyjskim uformowały się ugrupowania torysów (konserwatystów) oraz wi-
gów (liberałów)

w XIX w. pojawił się model partii politycznych kształtowanych jako polityczna reprezentacja ru-
chów społecznych i zawodowych

partie takie powstawały oddolnie, na podstawie organizacji terenowych (niekiedy zakładowych),
preferując masowe członkostwo, dyscyplinę wewnętrzną oraz coraz bardziej sformalizowaną

strukturę
partie polityczne 2. połowy XIX w. powstawały niezależnie od rytmu wyborów, przekształcały się
w trwałe struktury ze względnie ustabilizowanym kierownictwem, mniejszą lub większą dyscy-

pliną członkowską i z programami wybiegającymi w przyszłość
programy te wyrażały interesy i wartości wyraźnie określonych grup społecznych, etnicznych, a

nawet wyznaniowych
w ten sposób powstawały partie chłopskie (agrarne), robotnicze (socjalistyczne), a także znaczna
liczba partii tworzonych na podłożu wyznaniowym

początki dzisiejszych partii politycznych sięgają XVIII wieku i wiążą się z dziejami politycznymi

Anglii i Francji
polityka była wówczas domeną warstw uprzywilejowanych
przy dworach istniały koterie arystokratyczne

175

(nie miały jasno sprecyzowanego, pisanego

programu)
skupiały się wokół wpływowych rodów magnackich, reprezentując ich poglądy i interesy (na

przykład w Polsce mówiono o tak zwanej familii Czartoryskich)

stopniowo zaczęły powstawać kluby polityczne (inaczej: partie klubowe)

wykazywały zalążki organizacji i niekiedy odwoływały się do szerszych kręgów społecznych (agi-
tacja), ale nie miały charakteru masowego (np.: partie arystokratyczne wigów i torysów w Anglii,

jakobinów

176

we Francji albo krąg twórców Konstytucji 3 maja w Polsce – stronnictwo patrio-

tyczne

177

)

174

elektorat – ogół wyborców lub wyborcy głosujący na danego polityka lub daną partię.

175

koterie arystokratyczne – były to ugrupowania ludzi skupione wokół konkretnego możnowładcy bądź

rodu arystokratycznego, zaczęły kształtować się jako ugrupowania parlamentarne; charakterystyczne było
to, że członkostwo było płynne, ulegało zmianie (kupowanie sobie zwolenników za pieniądze), nie było ele-
mentów programu struktury organizacyjnej.

176

jakobini – francuski klub i ugrupowanie polityczne okresu rewolucji francuskiej 1789–99; założone

1789 w Wersalu, zwane klubem bretońskim, przeniesione do Paryża z siedzibą w klasztorze Św. Jakuba

Państwo i polityka – repetytorium

89 z 160

dalszy rozwój partii mógł następować równolegle do rozszerzania się zasady wolnych wyborów
w drugiej połowie XIX wieku partie polityczne zaczęły nabierać charakteru masowego

obok partii konserwatywnych i liberalnych pojawiły się partie socjalistyczne, chłopskie, chadec-
kie, narodowe
systematycznie prowadziły agitację (wydawanie prasy i ulotek, zebrania), integrowały swych

członków (wiece, demonstracje, a także zabawy ludowe), zakładały organizacje społeczne (związki
zawodowe, spółdzielnie, biblioteki, organizacje młodzieżowe)

pod koniec XX wieku partie ponownie zaczęły się stawać partiami kadrowymi (elitarnymi)
mają szerokie poparcie społeczne, ale zrezygnowały z działalności gospodarczej i kulturalnej,

formalnych członków mają niewielu, a mobilizują swych zwolenników tylko z okazji wyborów
bardzo typowe dla tego etapu są partie amerykańskie (republikanów i demokratów)

są trzy główne funkcje partii politycznych: artykulacja potrzeb, funkcja wyborcza i funkcja
rządzenia

trzy funkcje – trzy etapy działalności partii:

gromadzenie zwolenników

uzyskiwanie dostępu do władzy

sprawowanie władzy

funkcje:

artykulacji potrzeb – polega na zebraniu, usystematyzowaniu i sformułowaniu potrzeb i

aspiracji grup, których interesy partia zamierza wyrażać, partia może tylko wyrażać (repre-

zentować) poglądy społeczne lub może te poglądy aktywnie kształtować

wyborcza – polega na formułowaniu programu wyborczego, wyłanianiu kandydatów do róż-

nych stanowisk i mobilizowaniu opinii publicznej

rządzenia – pojawia się w razie sukcesu wyborczego lub zdobycia władzy w inny sposób, wte-

dy partia ma wpływ na obsadę stanowisk w państwie, ustawodawstwo i sprawowanie władzy,
także partie opozycyjne mają wpływ na władzę: poprzez publiczne ocenianie jej posunięć i
proponowanie działań alternatywnych

inny podział na funkcje partii:

edukacja (swych członków i społeczeństwa)

rekrutacja

socjalizacja członków

praca organizacyjna (bieżąca praca „biurowa” w partii) i inne szczegółowe zadania i działania

w klasyfikacji Webera występują partie:

patronażu – celem partii jest przede wszystkim zdobycie i obsadzenie stanowisk w admini-

stracji przez przywódcę partii i jej czołowych członków

interesu – celem jest realizacja interesów szerokich zbiorowości, partie są ich wyrazicielami

(np. partie robotnicze, chłopskie)

(stąd nazwa); początkowo, jako Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji, jakobini opowiedzieli się za monarchią
konstytucyjną.

177

patriotyczne stronnictwo – nieformalne ugrupowanie polit. w okresie Sejmu Czteroletniego 1788–92,

stronnictwo patriotyczne. Skupiało grupę postępowych działaczy, zmierzających do przeprowadzenia re-
form polit. i społ., obrony i umocnienia zagrożonej niepodległości kraju; dążyło do zniesienia Rady Nieusta-
jącej i powiększenia armii oraz uniezależnienia kraju od Rosji. Prawicę reprezentowała grupa postępowych
magnatów (z A.K. Czartoryskim) szukająca oparcia w Prusach, wysuwająca hasło walki z królem; centrum
(m.in. S. Małachowski) dążyło do ugody z królem; lewica (Kuźnica Kołłątajowska) liczyła na poparcie bur-
żuazji i mieszczaństwa warsz.; 1790 do obozu reform przystąpił Stanisław August Poniatowski wraz z
większością własnego ugrupowania. stronnictwo patriotyczne doprowadziło do uchwalenia Konstytucji 3
maja 1791, a następnie utworzyło Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej, w celu obrony reform już
uchwalonych i przeprowadzenia dalszych (m.in. reform ekon.). Po wojnie ros.-pol. 1792 stronnictwo patrio-
tyczne rozpadło się; czołowi przywódcy (H. Kołłątaj, I. Potocki, Małachowski) udali się na emigrację, gdzie
zaczęli przygotowywać powstanie.

Państwo i polityka – repetytorium

90 z 160

światopoglądowe – celem jest realizacja zasad określonej ideologii, religii czy filozofii, przy-

kładem są partie komunistyczne, partie Nowej Lewicy czy partie odwołujące się do wartości

katolickich, liberalnych i tym podobne

chodzi tu o faktyczny, a nie deklarowany cel partii

partia może głosić program światopoglądowy (np. agraryzm), zachęcać do głosowania na siebie
określoną grupę społeczeństwa (np. rolników), a w rzeczywistości może być partią patronażu,

dążącą do objęcia lukratywnych stanowisk w państwie

10.

Podstawowe doktryny polityczne

doktryny można podzielić na (podział nie wskazuje idealnego ustroju, ale rozróżnia postulowane
przez partie sposoby osiągnięcia celu, można go stosować niezależnie od innych klasyfikacji dok-

tryn, ideologii czy partii politycznych):

reakcyjne – zalecają, by wrócić do poprzedniego ustroju

konserwatywne – zalecają, by niczego nie zmieniać

reformistyczne – zalecają, by ustrój zmieniać stopniowo i ostrożnie

rewolucyjne – zalecają, by ustrój istniejący natychmiast odrzucić, a na jego miejsce wprowa-

dzić (choćby przemocą) nowy, całkiem inny

partie dążące do tego samego ustroju można w różnych warunkach zaklasyfikować różnie

partia komunistyczna w czasach Lenina była rewolucyjna
w czasach Związku Radzieckiego stała się konserwatywna (w sensie niechęci do zmian!)

obecnie jest partią reakcyjną, gdyż wyraża tęsknotę za dawnym ustrojem
w Europie Zachodniej główne partie komunistyczne zrezygnowały z rewolucji i przeszły na pozy-
cje reformistyczne

dodatkowo można wyróżnić:

doktryny utopijne – które zalecają wprowadzenie rozwiązań, które uważamy w istniejących
okolicznościach uważamy za absolutnie nierealne, niemożliwe do realizacji

d. partie reakcyjne

e. partie konserwatywne

opowiadają się za wartościami tradycyjnymi, takimi jak naród, rodzina, religia, państwo
cenią sobie porządek i autorytet, ale także prywatną własność i wolność

nie wahają się popierać praw, które chronią te wartości nawet za cenę ograniczenia praw jed-
nostki

akceptują istnienie hierarchii w społeczeństwie, uważając ją za stan naturalny i nieunikniony
uznają za oczywiste, że w społeczeństwie istnieją elity
głoszą potrzebę obrony zastanego porządku społeczno-politycznego i ostrożność w jego zmienia-

niu
ważny jest pragmatyzm: odrzucenie utopijnych projektów, a ulepszanie tego, co da się ulepszyć

w ramach obowiązującego prawa i istniejących instytucji
w gospodarce propagują odpowiedzialne i opiekuńcze podejście pracodawcy w stosunku do pra-
cowników (paternalizm

178

) jako lekarstwo na bolączki kapitalizmu

raczej pesymistycznie patrzą na naturę ludzką
ideał widzą raczej w przeszłości niż w przyszłości, ufają raczej mądrości wieków niż pomysłom

reformatorów
z niechęcią odnoszą się do idei rewolucji, pochwalając zmiany powolne, rozważne, ewolucyjne

178

paternalizm – ogół stosunków opartych na zasadach zbliżonych do zasad rządzących życiem rodziny

podporządkowanej władzy ojcowskiej; (ekon.) system zarządzania przedsiębiorstwem, polegający na całko-
witym uzależnieniu pracowników od pracodawcy, który pełni rolę patrona, opiekuna i arbitra przejmujące-
go pełną odpowiedzialność za funkcjonowanie i losy przedsiębiorstwa oraz pracowników, wprowadzony
przez H. Forda na początku XX w.

Państwo i polityka – repetytorium

91 z 160

uformowanie się konserwatyzmu w zasadzie było odpowiedzią na rewolucję francuską (1789) i
niesione przez nią hasła

za twórcę konserwatyzmu często uznaje się Edmunda Burke’a

179

w XIX wieku (i wcześniej) konserwatyści byli z reguły monarchistami i zwolennikami ustroju ary-
stokratycznego

dziś przeważnie akceptują demokrację, ale krytycznie odnoszą się do inicjatyw ponadnarodowych
(Unia Europejska, ONZ)

w odniesieniu do niektórych nurtów stosuje się pojęcie „neokonserwatyzm”
jego sztandarowe postaci to premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher

180

i prezydent USA

Ronald Reagan

181

, oboje z lat osiemdziesiątych XX wieku

f. partie narodowe

partie narodowe – ideologia nacjonalizmu (jednostka powinna poświęcić swe interesy, służąc
narodowi)
ideał – jedność narodowa i silne państwo narodowe

hasła:

179

Burke [be:rk] Edmund – (1729–1797) brytyjski myśliciel i polityk. Od 1765 członek Izby Gmin; począt-

kowo zwolennik partii wigów, po 1788 zbliżył się do torysów; 1774–75 bronił kolonii amerykańskiej przed
samowładzą korony angielskiej i żądał zniesienia niewolnictwa; w pracy Rozważania o rewolucji we Francji
(1790, wydawnictwa polskiego 1994) zwalczał idee rewolucji francuskiej i racjonalizmu oświecenia z pozy-
cji konserwatywnych i legitymistycznych (za co był ostro krytykowany przez Th. Paine’a w The Rights of
Man 1791–92); uznawany za głównego twórcę konserwatyzmu, potępiał teorię i praktykę przewrotu spo-
łecznego; ideom rewolucji francuskiej przeciwstawiał koncepcję narodu jako „związku pokoleń” – organicz-
nej całości ukształtowanej historycznie przez tradycję; w estetyce rozwijał pojęcie piękna rozumianego jako
własność obiektywna przysługująca przedmiotom („Dociekania filozoficzne o pochodzeniu naszych idei
wzniosłości i piękna” 1757).

180

Thatcher [täczer] Margaret Hilda – baronessa Thatcher of Keskeven (od 1992), (ur. 1925) polityk

brytyjski; 1959–92 członek Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej; 1970–74 min. oświaty i nauki;
1975–90 przywódca Partii Konserwatywnej i 1979–90 premier Wielkiej Brytanii (jako pierwsza kobieta).
Realizowała liberalną politykę ekonomiczną inspirowaną m.in. koncepcjami monetaryzmu, określaną jako
taczeryzm; podkreślała rolę jednostki i indywidualnej przedsiębiorczości; ograniczała zakres ingerencji
państwa w funkcjonowanie głównych gałęzi przemysłu oraz udział sektora publicznego w gospodarce na
rzecz prywatnego; wprowadziła rygorystyczną kontrolę wydatków publicznych i redukowała wydatki na
cele socjalne; przeciwstawiła się żądaniom związków zawodowych, doprowadzając do znacznego ogranicze-
nia ich wpływów. Efektem tych działań było zdławienie inflacji, wzrost wydajności pracy i ożywienie gospo-
darki oraz wzrost poparcia warstw średnich dla Partii Konserwatywnej. Politykę zagraniczną i obronną
Thatcher oparła na zasadzie bliskiej współpracy z USA (tzw. stosunki specjalne), podkreślaniu znaczenia
NATO oraz umacnianiu brytyjskich sił nuklearnych; 1982 odpowiedziała zbrojnie na argentyński atak na
Falklandy. Zdecydowana i nieustępliwa (zw. Żelazną Damą), swą polityką gospodarczą i zagraniczną
umocniła międzynarodowe znaczenie Wielkiej Brytanii. W końcu lat 80. jej skrajnie liberalne posunięcia
(stosowanie wolnorynkowych metod zarządzania w oświacie, służbie zdrowia i kulturze, wprowadzenie po-
datku pogłównego na potrzeby lokalne) wywoływały rosnącą krytykę, a jej sprzeciw wobec daleko idącej
integracji EWG (zwł. unii politycznej i monetarnej) oraz autokratyzm – opozycję wewnątrzpartyjną; 1990
ustąpiła; 1992 powołana do Izby Lordów.

181

Reagan [reıgen] Ronald Wilson – (1911–2004) polityk amerykański; z zawodu aktor (1937–64 ponad 50

ról filmowych); od 1962 działacz Partii Republikańskiej; 1967–75 gubernator Kalifornii; 1981–89 prezy-
dent, reprezentant konserwatywnych środowisk republikańskich; realizował politykę gospodarczą zw. re-
aganomiką (konsekwentny liberalizm gospodarczy, redukcja podatków dochodowych, budżetu federalnego,
ograniczenie programów socjalnych państwa), która przyniosła znaczny wzrost gospodarczy; w polityce
zagranicznej dążył do odbudowy pozycji USA jako mocarstwa światowego, m.in. przez rozbudowę potencja-
łu militarnego (wzrost wydatków na zbrojenia i nowe programy zbrojeniowe, m.in. 1983 Inicjatywa Obrony
Strategicznej, czyli SDI); jednocześnie prowadził z ZSRR rokowania rozbrojeniowe: od 1982 START, 4-
krotne spotkania na szczycie z M. Gorbaczowem, 1987 układ INF (likwidacja rakiet średniego zasięgu);
1983 podjął decyzję o interwencji w Grenadzie; założeniem swojej polityki zagranicznej (1985, tzw. doktry-
na Regana) uczynił popieranie ruchów antykomunistycznego, co realizował m.in. wobec Nikaragui i krajów
Europy Środkowowschodniej (wsparcie dla Solidarności); częściowo uwolniony przez Kongres od odpowie-
dzialności za aferę Iran-contras; popularny w kraju; umocnił mocarstwową pozycję USA i przyczynił się do
zwycięskiego dla USA zakończenia epoki konfrontacji z ZSRR.

Państwo i polityka – repetytorium

92 z 160

konieczność obrony przed obcymi wpływami

negowanie globalizmu

182

i integracji europejskiej

państwo winno wspierać rodzimych przedsiębiorców i chronić ich przed obcą konkurencją

niechęć do mniejszości narodowych

należy przeciwstawiać się napływowi imigrantów, a istniejące mniejszości najlepiej byłoby

skłonić do wyjazdu albo asymilować

charakterystyczne dla partii narodowych hasła, np.: „Polska dla Polaków”

konieczność zachowania dystansu w stosunku do tradycyjnej lewicy i prawicy, co bywa

(zwłaszcza przez przeciwników) opatrywane etykietą szukania „trzeciej drogi”

nacjonalizm narodził się w XIX wieku

czynnikiem, który wyzwolił zainteresowanie prostym ludem i jego historią, był romantyzm
wiele narodów budowało swą tożsamość w opozycji do innego narodu (Litwini w opozycji do Pola-

ków, Słowacy – w opozycji do Węgrów, Finowie – do Szwedów)
powstawały państwa narodowe
charakterystyczny był nacjonalizm włoski (ważne nazwisko to Giuseppe Mazzini

183

) i niemiecki,

kojarzony u nas z Ottonem Bismarckiem

184

; oba kraje zjednoczyły się dopiero około 1870 roku

182

globalizm, globalizacja – (polit.) faza zimnej wojny, w której oba mocarstwa, Związek Radziecki i Stany

Zjednoczone, dążyły do zdobycia roli przywódcy w polityce światowej

183

Mazzini [maccini] Giuseppe – (1805–1872) wł. rewolucjonista, prawnik i publicysta; jeden z przywód-

ców wł. ruchu wyzwoleńczego i ideolog jego republikańsko-demokr. nurtu, publicysta, krytyk lit., prawnik;
1831 zał. organizację Młode Włochy; 1834 wciągnął grupę emigrantów pol. w Szwajcarii do udziału w nie-
udanej próbie wywołania powstania w Sabaudii, a potem do organizacji Młoda Europa; od 1837 w Londy-
nie; od 1848 we Włoszech, uczestnik walk pod wodzą G. Garibaldiego; 1849 jeden z triumwirów Republiki
Rzymskiej, a po jej klęsce ponownie w Londynie; po powrocie do Włoch redaktor pisma „Italia del Popolo”;
1853 zał. Partii Czynu; 1859–60 rzecznik rozwiązań republikańskich, 1861 wyemigrował nie chcąc złożyć
przysięgi na wierność królowi.

184

Bismarck [bısmark] Otto von – hrabia Bismarck-Schönhausen (od 1865), ksiażę (od 1871), (1815–

1898) prusko-niemiecki mąż stanu. Syn junkra i córki urzędnika pruskiego, którzy wychowali go w trady-
cji państwa pruskiego: przejął od rodziców junkierską wierność monarchii, protestantyzm, kult armii i biu-
rokracji. Po ukończeniu studiów prawniczych pełnił wiele funkcji w służbie administracyjno-sądowniczej;
1845 rozpoczął działalność polityczną jako poseł do saskiego sejmu prowincjonalnego, a 1847 został depu-
towanym do pruskiego Zjednoczonego Landtagu; przeciwnik idei liberalnych, obrońca przywilejów szlachty,
monarchista i legitymista; zwalczał dążenia parlamentu frankfurckiego do zjednoczenia Niemiec, w Austrii
upatrywał gwaranta zachowania społeczno-politycznego status quo. Zasady polityki B. ukształtowały się
1851–59, kiedy jako przedstawiciel Prus zasiadał w sejmie (Bundestagu) Związku Niemieckiego we Frank-
furcie nad Menem; wówczas sformułował zasadę swojej „polityki realnej” (Realpolitik), głoszącej, iż podsta-
wą działalności męża stanu nie może być wyłącznie czynnik ideowy czy moralny, lecz priorytet należny
interesowi własnego państwa; otwarcie rozpoczął głoszenie poglądów o konieczności zjednoczenia Niemiec
pod egidą Prus oraz zwalczania przewagi Austrii w Niemczech; poszukiwał zewnętrzne i wewnętrzne so-
juszników dla polityki pruskiej. W 1859–62 był posłem Prus w Petersburgu, potem krótko 1862 ambasa-
dorem w Paryżu. W X 1862 został premierem i ministrem spraw zagranicznych państwa pruskiego. Po za-
powiedzi, że wytyczone cele zrealizuje „żelazem i krwią”, podjął walkę z liberalną większością w pruskim
sejmie; przez kilka lat rządził bez zatwierdzania budżetu przez parlament, podkreślając, że jest zależny
tylko od króla; przeprowadził m.in. reformę wojskową (zwiększenie stanu armii do 300 tysięcy). W polityce
zagranicznej za najpilniejsze zadanie uznał pozyskanie Rosji i poparł jej działania wobec powstania stycz-
niowego (podpisanie 1863 tzw. konwencji Alvenslebena). Zwycięską wojną z Danią o księstwa Szlezwiku i
Holsztyna, prowadzoną 1864 wespół z Austrią, wzmocnił pozycję Prus; z kolei wywołując spory o księstwa,
doprowadził do zwycięskiej (1866) wojny z Austrią, w wyniku której utraciła ona przewodnictwo wśród
państw niemieckich, a Prusy zdobyły hegemonię w północnych Niemczech (Związek Północnoniemiecki). W
1870 B. sprowokował z kolei wojnę z Francją i po zwycięstwie (wojna francusko-pruska 1870–71, w której
Niemcy uzyskały Alzację i Lotaryngię) doprowadził do zjednoczenia Niemiec na czele z królem Prus jako
cesarzem niemieckim; 1871 B. został kanclerzem Rzeszy Niemieckiej, zachowując stanowisko premiera
Prus. Zręczny dyplomata i inicjator 3 wojen zaborczych, zyskał silną pozycję na arenie międzynarodowej;
objął przewodnictwo na kongresie berlińskim 1878, zawarł 1879–87 układy z Austro-Węgrami i Włochami
(trójprzymierze) oraz z Rosją. Uzyskał dla Niemiec pierwsze kolonie w Afryce. W polityce wewnętrznej
sprzymierzył się ze stronnictwem narodowych liberałów i podjął 1871 walkę z Kościołem katolickim (Kul-
turkampf), dążąc do ścisłego podporządkowania go państwu (na wzór kościołów protestanckich); w katoli-
kach upatrywał przeciwników Prus i zjednoczenia Niemiec. Po śmierci papieża Piusa IX (1878) B. zaczął
dążyć do kompromisu, a w katolickim stronnictwie Centrum szukał sojusznika w walce z socjalistami;
przeprowadził uchwalenie ustawy przeciw socjalistom (1878) i szeregu aktów prawnych wymierzonych w
ruch robotniczy; równocześnie w celu pozyskania robotników zainicjował (od 1881) wprowadzanie nowo-

Państwo i polityka – repetytorium

93 z 160

nacjonalizm żydowski, czyli syjonizm, związany był z nazwiskiem Teodora Herzla

185

i ideą emi-

gracji do Palestyny
rodziły się też nacjonalizmy odwołujące się do szerszej wspólnoty, na przykład panslawizm

186

(wspólnota narodów słowiańskich), pangermanizm

187

, a potem, w XX wieku, panarabizm

188

dziś w Europie mianem „partia nacjonalistyczna” określa się na przykład francuski Front Na-

rodowy Jeana Marii Le Pena czy Austriacką Partię Wolności (FPÖ

189

), kierowaną długie lata przez

Jorga Haidera

190

charakterystycznym elementem ich programu nie jest stosunek do państw sąsiednich, ale do
imigrantów
w Polsce elementy ideologii narodowej można wskazać w programie Ligi Polskich Rodzin

g. partie chrześcijańsko-demokratyczne, czyli chadeckie

partie chrześcijańsko-demokratyczne (chadeckie) odwołują się do katolickiej nauki społecznej i
idei dobra wspólnego
w centrum ideologii partii chadeckich jest demokracja, godność jednostki jako osoby, a także

odpowiedzialność jednostki za dobro wspólne i solidaryzm społeczny
hasła:

uniwersalny charakter wartości chrześcijańskich

zasada pomocniczości (subsydiarności), służebny charakter władzy państwowej

czesnego ustawodawstwa społecznego (m.in. skrócenie dnia pracy, tworzenie systemu ubezpieczeń spo-
łecznych). W polityce gospodarczej przeszedł 1878 od wolnego handlu do systemu protekcyjnego, który w
zaborze pruskim przybrał charakter antypolski; 1885 wydalono ok. 30 tys. Polaków nie mających obywa-
telstwa pruskiego (tzw. rugi bismarkowskie), 1886 utworzył Komisję Kolonizacyjną do wykupu ziemi od
Polaków. Po wstąpieniu na tron Wilhelma II (1888) wyłoniły się między nowym cesarzem a B. ostre roz-
bieżności zarówno w zakresie polityki zagranicznej, jak i wewnętrznej, co doprowadziło 1890 do dymisji
kanclerza; został on jednak wynagrodzony tytułem ks. Lauenburga i stopniem generała-pułkownika; zwal-
czał odtąd w wywiadach i artykułach „nowy kurs” polityki niemieckiej. Pozostawił ogromną spuściznę pi-
śmienniczą: Gedanken und Erinnerungen (t. 1–3 1898–1921), Gesammelte Werke (t. 1–15 1924–35).

185

Herzl [hεrcl] Theodor – (1860–1904) żyd. myśliciel polit., publicysta, pisarz, twórca i polit. ideolog syjo-

nizmu. Działał w Wiedniu; jego poglądy i postulat utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, zawarte
w broszurze Państwo żydowskie (1896, wyd. pol. 1917), zostały przyjęte na I kongresie syjonistycznym w
Bazylei (1897) jako podstawowe zasady tego ruchu; negocjacje prowadzone przez Herzla z mężami stanu,
finansistami, monarchami nie dały bezpośrednich wyników, ale przyczyniły się do uznania ruchu syjoni-
stycznego za siłę polit.; pozyskał dla syjonizmu wielu wybitnych działaczy żydowskich, zwł. w środkowow-
schodniej Europie, tworząc w ten sposób podstawy jego rozwoju.

186

panslawizm – ruch ideowo-polityczny powstały w XIX w., postulujący zjednoczenie Słowian, wykorzy-

stywany przez carat w dążeniu do podporządkowania sobie krajów słowiańskich.

187

pangermanizm – niemiecka doktryna nacjonalistyczna powstała na przełomie XIX i XX w. Postulowała

zjednoczenie wszystkich narodów pochodzenia germańskiego, nie tylko Niemców i Austriaków, ale także
Holendrów, Fryzów, Szwajcarów, nawet Skandynawów. Organizacyjną formą pangermanizmu był Związek
Wszechniemiecki (1891-1939), popierający program aneksji w I wojnie światowej i podboje kolonialne Nie-
miec. Pangermanizm wywarł znaczny wpływ na rozwój faszyzmu niemieckiego, powstanie idei Wielkich
Niemiec. Wysunięta przez A. Hitlera koncepcja rozszerzała granice III Rzeszy daleko na wschód poza linię
etnograficzną, tworzyła kategorię „ludów nowoniemieckich” obejmujących: Słoweńców, Walonów, Lotaryń-
czyków, Alzatczyków, Ślązaków, Kaszubów, Warmiaków i Mazurów, którzy mieli zostać zgermanizowani.

188

panarabizm – ruch polityczny powstały w końcu XIX w., postulujący zjednoczenie wszystkich ludów

arabskich.

189

Wolnościowa Partia Austrii – (niem. Freiheitliche Partei Österreichs, FPÖ), austr. partia polit., zał.

1956; powstała m.in. z neofaszystowckiego Związku Niezależnych; w wyborach 1956–83 zdobywała ok. 5–
7% głosów, potem wzrost poparcia; najsilniejsza w Karyntii; skrajnie prawicowa, nacjonalistyczna, anty-
imigracyjna i niechętna UE; 1986–2000 przywódcą J. Haider; po sukcesie w wyborach do parlamentu Au-
strii X 1999 (26,9% głosów) weszła II 2000 w skład koalicji rządowej (z Austr. Partią Lud.), co wywołało
liczne protesty i przejściową międzynar. izolację Austrii; 2002 spadek poparcia społ.; współrządząca do
2005 (rozłam wewn., odejście Haidera); w wyborach 2006 uzyskała 11% głosów.

190

Haider Jörg – (ur. 1950) polityk austr.; z wykształcenia prawnik; działacz Wolnościowej Partii Austrii

(FPÖ), 1983–86 jej przewodn. w Karyntii, 1986–2000 przewodn. FPÖ; zaktywizował i zradykalizował partię,
głosił poglądy nacjonalist., antyimigracyjne i kryt. wobec UE; wzmocnił FPÖ w Karyntii, potem przejściowo
w całej Austrii; 1989–91 i od 1999 premier Karyntii; 2000 zawarł koalicję rządową z Austr. Partią Lud.;
2005 wystąpił z FPÖ i zał. Sojusz na rzecz Przyszłości Austrii; jego przewodn. do 2006.

Państwo i polityka – repetytorium

94 z 160

promowanie samorządności

191

konserwatyzm w sprawach obyczajowych

własność prywatna – warunek zabezpieczenia wolności i godności jednostki i rodziny

patriotyzm, nacjonalizm odrzucają jako sprzeczny z chrześcijaństwem

rola pracy i człowieka pracującego i należne mu prawa

odrzucanie traktowania pracy tylko jako towaru i odrzucają konsumpcjonizm

192

jako styl ży-

cia

„społeczna gospodarka rynkowa” (jest ono wpisane do Konstytucji RP z 1997 roku)

chadecja wybiera te wątki z myśli konserwatywnej (sfera obyczajowa), liberalnej (ustrój demokra-
tyczny) i socjaldemokratycznej (gospodarka), które uważa za zgodne z chrześcijaństwem

partie chadeckie powstawały na przełomie XIX i XX wieku, początkowo głównie w środowiskach

robotniczych, pod wpływem myśli chrześcijańskiej i prądu filozoficznego zwanego personalizmem
(jego centralne pojęcie stanowi osoba)
encyklika „Rerum novarum” papieża Leona XIII (1891), encykliki innych papieży

przedstawiciele chadecji – „ojcowie Europy” (???): Roberta Schumana, Konrada Adenauera czy
Alcide de Gasperiego

partia chadecka przez długi czas odgrywała czołową rolę we Włoszech, a do dziś chadecy są jed-
ną z dwu głównych sił politycznych w Niemczech (CDU i CSU)
związek zachodnioeuropejskich partii chadeckich z ideami religijnymi jest dziś bardzo nikły

h. partie liberalne

partie liberalne w centrum stawiają wolność jednostki
cechą charakterystyczną liberalizmu jest indywidualizm, a nie wspólnotowość
przedmiotem rozważań jest jednostka, a nie naród, społeczeństwo czy państwo

ideał – społeczeństwo wolnych ludzi, którzy sami decydują o tym, jak chcą żyć
religia jest sprawą prywatną obywateli: państwo nie powinno jej promować i nie powinno jej

zwalczać
partie liberalne starają się bronić jednostki przed zakusami na jej wolność

obecnie liberalizm przybrał dwa oblicza:

część liberałów największe zagrożenie wolności widzi w nadmiernej ingerencji państwa w

życie społeczne (opowiadają się za: własnością prywatną, prawem każdego do swobodnego
dysponowania swą własnością, niskimi podatkami, prywatyzacją; są przeciwni: sytuacji, w

której państwo albo jego urzędnicy chcieliby decydować za obywatela, co jest dla niego dobre);
głoszą równość szans, ale będą też podkreślać, że każdy jest kowalem swego losu

inni liberałowie widzą główne zagrożenie w tradycyjnym społeczeństwie, które tłumi wol-

ność jednostki i uniemożliwia jej nieskrępowany rozwój (opowiadają się za rewolucją obycza-

jową, są przychylne państwowej pomocy dla najsłabszych, którzy bez niej nie będą w stanie
na równych prawach korzystać z możliwości dostępnych dla innych)

można odróżnić liberalizm:

polityczny

ekonomiczny

społeczny

obyczajowy

socjaliści przypinają łatkę liberałów tym, których oskarżają o sprzyjanie wyzyskowi gospodar-

czemu
dla wielu katolików liberalizm to synonim promowania rozwiązłości obyczajowej
europejskie partie liberalne kojarzą się raczej z wolnym rynkiem, natomiast w USA poglądy libe-

ralne oznaczają mniej więcej to, co w Europie poglądy socjaldemokratyczne

191

samorządny – samodzielnie kierujący swą działalnością.

192

konsumpcjonizm – (pejor.) postawa życiowa polegająca na konsumpcji towarów, usług i innych dóbr

wykraczającej poza czyjeś rzeczywiste potrzeby i nieliczącej się z kosztami; konsumeryzm, konsumizm.

Państwo i polityka – repetytorium

95 z 160

„neoliberalizm” – doktryna wolnorynkowa w gospodarce
„libertarianizm” – skrajna odmiana liberalizmu

doktryna liberalizmu powstała wcześniej niż inne słynne doktryny polityczne
jej podstawy stworzyli już na przełomie XVII i XVIII wieku filozofowie szkoccy i angielscy (szcze-

gólnie ważne nazwisko to John Locke

193

)

początkowo głównymi przeciwnikami liberałów byli konserwatyści: liberałowie głosili równość

ludzi wszystkich stanów i równe prawa wyborcze, a konserwatyści bronili przywilejów warstw
wyższych
liberałowie byli i są optymistami

liberałowie uważali, że natura ludzka jest dobra i wystarczy jej nie krępować, konserwatyści
uważali natomiast, że ludzkiej naturze potrzebne jest wędzidło w postaci autorytetów, hierarchii i

tradycji

i. partie socjaldemokratyczne

partie socjaldemokratyczne głoszą równość, demokrację i opiekuńczą rolę państwa
czerpią wiele pomysłów z myśli socjalistycznej, ale podkreślają przywiązanie do demokracji

odżegnują się od idei rewolucji społecznej i zakładają, że potrzebne zmiany można realizować
stopniowo, wprowadzając i ulepszając system państwa opiekuńczego
akceptują ogólne zasady wolnego rynku, ale głoszą, że działalność gospodarczą (zwłaszcza wiel-

kich firm) należy poddać precyzyjnym regulacjom, a państwo ma prawo i obowiązek interwenio-
wać w rynek

uważają, że nadmierne różnice majątkowe są złe, a państwo powinno dążyć do ich zmniejszania
socjaldemokraci zazwyczaj starają się wykazać wrażliwość społeczną, dlatego stają w obronie
słabszych i mniejszości i popierają liberalizm obyczajowy

socjaldemokracja ukształtowała się na przełomie XIX i XX wieku

wielu radykałów dostrzegło wtedy, że robotnikom w kapitalizmie żyje się coraz lepiej
takie postulaty robotnicze, jak ograniczenie czasu pracy, urlopy czy ubezpieczenia społeczne,
udało się zrealizować środkami pokojowymi

socjaldemokraci uznali, że jest to droga, którą należy podążać także w przyszłości
najbardziej znana postać, która przyczyniła się do stworzenia socjaldemokracji, to Eduard Bern-

stein

194

dla komunistów socjaldemokraci zawsze byli zdrajcami sprawy proletariatu, byli określani mia-
nem „rewizjoniści”

socjaldemokracja szwedzka – Olof Palme

195

193

Locke [lok] John – (1632–1704) filozof angielski; główny przedstawiciel nowożytnego empiryzmu gene-

194

Bernstein [bernsztain] Eduard – (1850–1932) teoretyk i działacz socjaldemokracji niem., twórca rewi-

zjonizmu. Przywódca prawicy II Międzynarodówki; długoletni poseł do Reichstagu; odrzucił marksist. teorie
kapitalizmu, walki klas, rewolucji i dyktatury proletariatu, stworzył własną koncepcję strategii i taktyki
ruchu robotniczego, postulował ograniczenie działalności socjaldemokracji do ram legalnej działalności na
rzecz reform; koncepcja ta, zw. reformizmem, głosiła rezygnację z celów ostatecznych (tj. rewolucji i socjali-
zmu) ruchu robotniczego.

Państwo i polityka – repetytorium

96 z 160

ogromną rolę socjaldemokracja odgrywa także w Niemczech (SPD)

j. partie socjalistyczne

partie socjalistyczne głoszą zniesienie wyzysku, obronę pracowników najemnych i przewagę wła-
sności państwowej nad prywatną

różnica między partiami socjaldemokratycznymi i socjalistycznymi jest dziś częściowo zatarta

partie socjalistyczne uważają, że wyzysku można uniknąć tylko przez odrzucenie nieludzkich

praw rynku, które jednym dają bogactwa, a innych skazują na życie w biedzie
środkiem do tego celu ma być uspołecznienie lub upaństwowienie środków produkcji: ziemi,

maszyn, surowców
instytucje finansowe (banki) powinny zostać uspołecznione
tylko w takim wypadku da się produkcję zorganizować tak, aby w równym stopniu służyła

wszystkim
sprawiedliwym rozdziałem dóbr powinno się zająć państwo
nie należy się odżegnywać od zmian szybkich i radykalnych, a nawet bolesnych dla warstw daw-

niej uprzywilejowanych, choć należy się wystrzegać totalitaryzmu

socjalizm jako ideologia pojawił się w XIX wieku wraz z fabrykami i rzeszami robotników najem-
nych
dużą rolę w ukształtowaniu myśli socjalistycznej odegrały poglądy Karola Marksa

powołują się na niego zarówno socjaliści, jak socjaldemokraci i komuniści
partie, które w nazwie mają przymiotnik „socjalistyczny”, starają się uplasować między socjalde-

mokracją a komunizmem

główne ideologie polityczne mogą występować w różnych kombinacjach

partie konserwatywno-liberalne – łączą tradycyjne wartości społeczne z liberalizmem go-

spodarczym (wolny rynek)

partie chrześcijańsko-narodowe – konserwatywne, powołują się na autorytet Kościoła i wy-

soko stawiają interes narodowy

partie liberalno-demokratyczne – podkreślają znaczenie takich elementów demokracji, jak

wolność słowa i demokracja przedstawicielska

11.

Lewica i prawica

zwyczajowo partie dzieli się na prawicę i lewicę
w demokracjach parlamentarnych często mamy do czynienia z rywalizacją dwóch głównych partii

politycznych
partie prawicowe zazwyczaj kojarzone są z wartościami narodowymi i konserwatywnymi i raczej z

wolnym rynkiem i kapitalizmem
partie lewicowe zazwyczaj kojarzone są z hasłami równości, dbania o słabszych, z postępem spo-
łecznym, raczej z socjalizmem i dążeniem do rewolucji społecznej.

nazewnictwo pochodzi od miejsc na sali, na których w czasach rewolucji francuskiej (1789) za-

siedli zwolennicy starego porządku i zwolennicy zmian
określenia „lewica” i „prawica” dotyczą ręki przewodniczącego parlamentu (Marszałka Sejmu): kto
się czuje prawicą, siada po jego prawicy, kto lewicą – po lewicy

195

Palme (Sven) Olof – (1927–1986) polityk szwedzki. 1954–63 sekr. premiera T. Erlandera, od 1958 czł.

parlamentu, 1963–65 min. bez teki, 1965–67 min. komunikacji, 1967–69 min. oświaty; od 1969 przewod-
niczący Szwedz. Socjaldemokr. Partii Robotniczej, 1969–76 i od 1982 premier; aktywny na arenie między-
nar., m.in. w ruchu państw niezaangażowanych, udzielał poparcia ruchom nar. w krajach rozwijających
się, potępiał udział USA w wojnie wietn.; 1979–80 przewodniczący Rady Nordyckiej; od 1980 przewodn.
Niezależnej Komisji ds. Rozbrojenia i Bezpieczeństwa; zwolennik utworzenia nordyckiej strefy bezatom.;
mediator z ramienia ONZ w konflikcie iracko-irańskim; w polityce wewn. kontynuował realizację tworzenia
„państwa dobrobytu”, mimo trudności związanych z finansowaniem wysokiego poziomu świadczeń socjal-
nych; zastrzelony przez zamachowca.

Państwo i polityka – repetytorium

97 z 160

partie centrowe kojarzą się z kompromisem i umiarkowaniem
partia centrowa stara się uplasować pomiędzy skrajnościami

unika haseł typowo lewicowych i typowo prawicowych
wyborców zjednuje wyważonymi sądami, gotowością do przyznawania racji jednym i drugim, ela-
stycznością

na scenie politycznej stara się umiejętnie wchodzić w sojusze to z lewicą, to z prawicą, za każdym
razem pozostając u władzy i mogąc na nią wpływać

partie przesunięte trochę na prawo lub na lewo od centrum sceny politycznej określa się mianem
centroprawicowych lub centrolewicowych

lewica i prawica – zestawienie cech

prawicę kojarzy się raczej z wolnością, lewicę – z równością

prawica patrzy na społeczeństwo jak na zbiór jednostek, lewica patrzy na jednostkę jako

składnik społeczeństwa

prawica patrzy na naturę ludzką pesymistycznie, lewica – optymistycznie

prawica chce narzucić ograniczenia, lewica chce je zrzucić

prawica kojarzy się z tradycją, lewica – z postępem

prawica pochwala zmiany ewolucyjne, lewica – rewolucyjne

prawica broni elit społecznych, lewica broni warstw upośledzonych

prawica patrzy na przedsiębiorców jak na chlebodawców, lewica – jak na wyzyskiwaczy

prawica akceptuje religię, lewica jest jej niechętna

kolektywizm

196

jest raczej lewicowy, a indywidualizm prawicowy

nazwa „kolektywizm” określa wszystkie nurty, które wyżej stawiają grupę społeczną niż jednostkę
jednostka powinna się podporządkować grupie (rodzinie, wspólnocie narodowi, kolektywowi w

pracy) i działać z myślą o korzyściach grupy
o jednostkę winna się troszczyć grupa – na niej spoczywa odpowiedzialność

przeciwieństwem kolektywizmu jest indywidualizm
w centrum stawia on jednostkę

szczególnie wysoko ceni się wolność jednostki
jednostka ma realizować swoje potrzeby i nie musi się podporządkować grupie
odpowiedzialność spoczywa na jednostce

istnieje stereotyp, w myśl którego społeczeństwo europejskie czy amerykańskie jest indywiduali-

styczne, a społeczeństwa azjatyckie są raczej kolektywistyczne

egalitaryzm

197

jest raczej lewicowy, a elitaryzm

198

prawicowy

egalitaryzm to dążenie do równości
dziś w polityce zasada równości wobec prawa nie jest przedmiotem sporu: konserwatyści też ją

uznają
egalitaryzm jest rozumiany jako podkreślanie równości szans, a zwłaszcza jako dążenie do
zmniejszania różnic majątkowych w społeczeństwie

egalitarysta będzie je uważał za sztuczne, niesprawiedliwe i szkodliwe

elitaryzm to uznanie szczególnego znaczenia warstwy wyższej

196

kolektywizm – system zarządzania gospodarką oparty na uspołecznionych, wspólnych środkach pro-

dukcji, zbiorowej pracy i podziale dóbr, praktykowany w krajach socjalistycznych i komunistycznych; za-
sada zbiorowej pracy i wspólnej własności, propagowana i praktykowana w krajach komunistycznych»; w
metodologii nauk społecznych: pogląd przeciwstawny indywidualizmowi, traktujący zbiorowość jako ele-
mentarną jednostkę społeczną.

197

egalitaryzm – koncepcja społeczno-polityczna głosząca, że podstawą sprawiedliwego ustroju społeczne-

198

elitaryzm – zamykanie się w grupie uprzywilejowanych; pogląd głoszący potrzebę tworzenia w społe-

czeństwie elit.

Państwo i polityka – repetytorium

98 z 160

kto głosi elitaryzm, nie będzie walczył z rozwarstwieniem społecznym, bo uważa je za naturalne

przedstawiciele elity, jako osoby lepiej rozeznane, wykształcone i mające szersze spojrzenie na
świat, powinny mieć więcej do powiedzenia w sprawach społecznych

będzie to leżało w interesie całego społeczeństwa, które w innym wypadku, otumanione kulturą
masową i propagandą polityczną, stałoby się łatwym łupem demagogów
w społeczeństwie demokratycznym głoszenie egalitaryzmu może przysporzyć głosów wyborców

partie, które przychylają się do elitaryzmu, niejednokrotnie tę czai ideologii skrzętnie skrywają
przed wyborcami

podział na lewicę i prawicę jest często prowadzony jak komu wygodnie
lewica prowadzi go tak, by skompromitować prawicę, a prawica tak, by skompromitować lewicę

największy kłopot jest z zaklasyfikowaniem poglądów liberalnych i narodowych
liberała, czyli osobę mającą poglądy liberalne, można uznać za przedstawiciela lewicy, jeśli w

imię praw jednostki walczy z tradycją, albo za przedstawiciela prawicy, jeśli w imię praw jednost-
ki walczy z nadmierną władzą państwa

poglądy narodowe można uznać za prawicowe, gdyż naród wiąże się z tradycją, ale można je też
zakwalifikować jako lewicowe, gdyż wyżej stawiany jest interes grupowy nad interes jednostki

lewica i prawica we współczesnych demokracjach – zestawienie

państwo

„prawica”

„lewica”

Niemcy

koalicja CDU-CSU (chadecja: Unia Chrześci-
jańsko-Demokratyczna i Unia Chrześcijańsko-

Społeczna w Bawarii)
(Konrad Adenauer, Ludwig Erhard, Kurt-Georg
Kiesinger, Helmut Kohl, Angela Merkel)

SPD – Socjaldemokra-
tyczna Partia Niemiec

(Willy Brandt, Helmut
Schmidt, Gerhard Sc-
hröder)

Francja

Unia na rzecz Ruchu Ludowego (UMP), a przed
2002 r.

Zgromadzenie na Rzecz Republiki, czyli RPR
(tak zwani gauliści; Jacques Chirac, Alain Ju-
ppé, Nicholas Sarkozy)

Partia Socjalistyczna
(François Mitterand,

Lionel Jospin, Laurent
Fabius, Ségoléne Roy-
al)

Wielka Brytania

Partia Konserwatywna (potocznie „torysi”: Win-
ston Churchill, Margaret Thatcher, John Ma-
jor)

Partia Pracy (Tony
Blair, Gordon Brown)

Hiszpania

Partia Ludowa: PP (Jose Maria Aznar, Felipe
Gonzalez)

Hiszpańska

Socjali-

styczna Partia Robot-
nicza: PSOE (Jose

Louis Zapatero)

Włochy

Forza Italia (Silvio Berlusconi)

Partia Demokratyczna
(Romano Prodi)

Czechy

Obywatelska Partia Demokratyczna (Vaclav
Klaus)

Czeska Partia Socjal-
demokratyczna (Miloš
Zeman, Jiři Paroubek)

Szwecja

różne partie centroprawicowe

Szwedzka

Socjalde-

mokratyczna

Partia

Pracy (Tage Erlanger,

Olof Palme, Göran
Persson)

Socjaldemokraci rządzili w Szwecji nieprzerwanie w latach 1932–1975,
a potem tylko cztery razy nie wygrali wyborów. Od roku 1917 do dziś
niezmiennie zdobywają najwięcej głosów ze wszystkich szwedzkich par-

tii.

Stany Zjednoczone

Partia Republikańska (Ronald Reagan, George

Bush, George W. Bush)

Partia Demokratyczna
(John Kennedy, Bili

Clinton, Barack Oba-
ma)

Państwo i polityka – repetytorium

99 z 160

12.

Mniej znane doktryny i ideologie

niektóre partie starają się reprezentować tylko część społeczeństwa

istnieją partie, które z założenia odwołują się tylko do określonych, wąskich grup wyborców i
uzyskują w nich dostatecznie duże poparcie, by trwale funkcjonować na scenie politycznej

nisze polityczne (tzn. głosy wyborców), których większym partiom, mającym zbyt mało szczegó-

łowy program, nie udaje się skutecznie zagospodarować

partie chłopskie w początkach XX wieku reprezentowały najliczniejszą część społeczeństwa, do

dziś przetrwały w wielu krajach
opowiadają się za:

zrównaniem sytuacji mieszkańców miast i wsi

inwestycjami w infrastrukturę wiejską

ulgami dla rolników

w sprawach światopoglądowych reprezentują przeważnie nurt konserwatywny

partie robotnicze na ogół przekształciły się w partie chadeckie, socjaldemokratyczne, socjali-

styczne lub komunistyczne
nadal powstają jednak nowe partie głoszące obronę ludzi pracy, a zwłaszcza robotników w du-

żych zakładach
partie robotnicze przeważnie starają się blisko współpracować ze związkami zawodowymi

partie etniczne nie starają się reprezentować interesów całego narodu, ale tylko interesy okre-
ślonych grup narodowościowych

ich najczęstszym rodzajem są partie mniejszości narodowych, które w wielu krajach korzystają
z przywilejów wyborczych (np. nie obowiązuje ich próg wyborczy)
dzięki temu mogą być stałym elementem sceny politycznej

w Belgii wszystkie główne partie występują w odmianie flamandzkiej i walońskiej (uwaga: są to

partie etniczne, ale nie można ich nazwać partiami mniejszości!)

w międzywojennej Polsce istniały silne partie i organizacje reprezentujące mniejszość żydow-

ską, niemiecką, ukraińską i białoruską
po roku 1989 w polskim Sejmie stale zasiadają posłowie reprezentujący mniejszość niemiecką

w wyborach do Sejmu Litwy istotne znaczenie odgrywa mniejszość polska

partie regionalne bardzo często głoszą poglądy podobne do poglądów pa etnicznych

dążą do:

decentralizacji państwa

przyznania jakiemuś regionowi specjalnych przywilejów, autonomii

bywają wyrazicielami separatyzmu

w Polsce nie ma obecnie liczących się partii tego typu

dużą rolę odgrywają jednak w polityce wewnętrznej Hiszpanii (głównie w Katalonii), a także w
polityce Włoch (Liga Północna, mająca wielu zwolenników w Lombardii) i Wielkiej Brytanii (par-
tie szkockie)

istnieją partie odwołujące się do wyborców w określonym wieku, przede wszystkim emerytów

w Polsce przedstawicieli w Sejmie miała Krajowa Partia Emerytów i Rencistów (KPEiR)

partie głoszące idee feminizmu odwołują się przede wszystkim do głosów kobiet

agraryzm gloryfikuje rolnictwo, a syndykalizm – związki zawodowe

agraryzm głosi, że najważniejsze w gospodarce jest rolnictwo, że trzeba je traktować wyjątkowo,
a konkretnie – chronić i wspierać
nie popiera jednak rolnictwa w dowolnej postaci – popiera chłopskie gospodarstwa rodzinne jako

ostoję tradycji i patriotyzmu
do agraryzmu z natury rzeczy odwołują się partie ludowe (chłopskie)

Państwo i polityka – repetytorium

100 z 160

syndykalizm głosi, że związki zawodowe są w państwie szczególnie potrzebne i że powinny mieć

specjalne przywileje
był liczącym się kierunkiem w XIX wieku (za głównego ideologia uważa się Francuza, Georges’a

Sorela)
w najnowszych dziejach politycznych w Polsce syndykalizm również odegrał szczególną rolę
(NSZZ „Solidarność”, AWS)

militaryzm to ideologia, która na piedestał wynosi armię

zdaniem militarystów armia jest gwarancją ładu w państwie i gwarancją obrony interesów pań-
stwa na zewnątrz
jest w stanie zapewnić narodowi przestrzeń życiową (przez podbój innych państw) i szacunek

międzynarodowy
na utrzymanie wojska nie można szczędzić pieniędzy

wojsko jest ucieleśnieniem najlepszych cnót: hartu, męstwa, ofiarności, koleżeństwa
służba wojskowa to najwyższy zaszczyt i droga do samorealizacji
dobre przykłady militaryzmu stanowi starożytna Sparta, XVIII-wieczne Prusy albo Niemcy i Ja-

ponia u progu II wojny światowej
gdy rządzą wojskowi, zawsze można dostrzec trochę militaryzmu

anarchizm i libertarianizm to poglądy skrajne, ale pod pewnymi względami łudząco podob-
ne

anarchizm za najważniejsze uważa zniesienie wszelkiej podległości, w szczególności zniesienie
państwa i kapitalizmu rozumianego jako forma wyzysku

przeważnie anarchizm odrzuca wojsko i policję – i oznacza wiarę w oddolne, spontaniczne orga-
nizowanie się ludzi w niewielkie komórki społeczne (np. komuny), w których życie będzie lepsze
niektóre wersje anarchizmu akceptują własność prywatną, ale inne głoszą, że wszelka własność

jest kradzieżą
anarchizm jest wiązany ze skrajną lewicą i skrajnym liberalizmem

libertarianizm to skrajny liberalizm rozumiany jako dążenie do wyeliminowania roli państwa
dziś jest kojarzony raczej z prawicą niż lewicą
inaczej niż anarchizm pochwala własność prywatną i wolny rynek

libertarianie uważają, że nie tylko gospodarka, służba zdrowia czy edukacja powinny być wyłącz-
nie prywatne i poddane prawom wolnego rynku, ale że mogłoby to dotyczyć nawet policji i sił

zbrojnych

anarchista raczej się odwoła do pism twórców komunizmu, a libertarianin pochwali kapitalizm

jednak są zgodni co do tego, że dzisiejsze ustroje tłumią wolność jednostki, a państwo przejęło
stanowczo za dużo funkcji

13.

Nowa Lewica

szeroko rozumianą Nową Lewicę łączy idea przebudowy społeczeństwa

„Nowa Lewica” to w rozumieniu historycznym pojęcie dotyczące głównie lat sześćdziesiątych XX

wieku
wtedy w kilku krajach (zwłaszcza we Francji i USA) do głosu doszło nowe pokolenie, które nawią-
zywało do idei lewicy, ale w istotny sposób je modyfikowało

uznano, że robotnicy fabryczni (proletariat) nie stanowią już awangardy przemian, że to nie oni
są w dzisiejszym świecie najbardziej postępowi albo najbardziej uciemiężeni

rolę proletariatu powinni przejąć (zależnie od poglądów) studenci, imigranci i mieszkańcy Trze-
ciego Świata, kobiety, obrońcy środowiska, zwierzęta, mniejszości seksualne

istotną rolę odegrała kontrkultura, czyli przekonanie, że obecna kultura powinna zostać znisz-
czona jako służąca uciskowi i konserwująca szkodliwą strukturę społeczeństwa (m.in. ruch hipi-

sów, niektóre prądy artystyczne i ruchy młodzieżowe)
bardzo charakterystyczne dla wszystkich nurtów lewicy jest też przywiązanie do idei postępu,
widzenie ideału raczej w przyszłości niż w przeszłości albo teraźniejszości

Państwo i polityka – repetytorium

101 z 160

poglądy przeciwne do lewicowych chętnie określa się mianem zacofanych (wstecznych, reakcyj-

nych, ciemnych)
wspólne jest też przekonanie o konieczności eliminowania religii z życia publicznego

przeciwnicy wymienionych, nowych nurtów w łonie lewicy określają je niekiedy mianem „poglądy
lewackie”, rozumiejąc przez to poglądy doktrynerskie, skrajne i niebezpieczne, takie jak na przy-

kład poglądy trockistów

nie wszyscy zwolennicy opisanych dalej poglądów chcą być zaliczani do Nowej Lewicy, ale wspól-
nych cech jest wystarczająco dużo, by o tych nurtach uczyć się równocześnie

pacyfizm głosi, że najważniejsze jest zapobieganie wojnom
epoka wojen powinna odejść w przeszłość

wojsko należy zlikwidować, potrzebne jest rozbrojenie
jeśli inne państwa nie chcą się rozbroić, trzeba to zrobić samemu, nie oglądając się na innych
konsekwentny pacyfizm często wiąże się z negowaniem roli państwa i jest bliski anarchizmowi

może się też wywodzić z pobudek religijnych, ale wtedy nie jest upolityczniony i nie zalicza się go
do nurtu lewicowego

pacyfizm istniał zawsze, ale samodzielnym nurtem stał się dopiero na początku XX wieku
największe tryumfy święcił w krajach zachodnich w okresie 1965–1985

manifestacje antywojenne gromadziły wtedy nawet setki tysięcy ludzi
po zakończeniu rywalizacji supermocarstw pacyfizm zszedł na trochę dalszy plan

feminizm głosi, że najważniejszy problem społeczny to dyskryminacja kobiet
generalnie feminizm odrzuca argumenty na rzecz biologicznych podstaw odmienności obu płci

zwraca uwagę na nierówność obowiązków domowych mężczyzn i kobiet, nierówność zarobków, a
także na małą liczbę kobiet na najwyższych szczeblach władzy i zarządzania, czyli na tak zwany

szklany sufit – niewidoczne przeszkody w awansie kobiet powyżej pewnego szczebla
poza tym za typowy postulat feministyczny uważa się nieograniczone prawo do aborcji

feminizm nie jest jednak jednorodny
istnieje nurt, który przyczynę dyskryminacji wiąże z kapitalistycznymi stosunkami produkcji

rozgłos uzyskują poglądy, w myśl których głównym narzędziem ucisku kobiet jest instytucja ro-
dziny i religia
jednak większość feministek skupia się na walce ze stereotypami dotyczącymi ról mężczyzn i

kobiet
proponują zmianę edukacji dzieci od najmłodszych lat, w taki sposób, aby nie narzucać im tra-

dycyjnych ról męskich i kobiecych
prawo należy tak zmienić, by nakłonić mężczyzn do zajmowania się domem na równi z kobietami
(w Szwecji w tym celu wprowadzono specjalne urlopy rodzicielskie tylko dla ojców)

osobne działania mają zlikwidować dyskryminację w dziedzinie zatrudnienia, zmusić do jedna-
kowego wynagradzania pracowników obu płci i spowodować, by kobiety wkroczyły do zawodów

uchodzących za męskie (np. wojsko zawodowe) oraz częściej wybierały studia politechniczne
proponowane też są parytety

199

płci

antyglobalizm (albo alterglobalizm) z założenia przeciwstawia się globalizacji
antyglobalizm głosi, że najważniejsze jest powstrzymanie wielkich ponadnarodowych korporacji

od wyzysku mieszkańców krajów ubogich
owym korporacjom zarzuca się także niszczenie środowiska i ujednolicanie kultury na całym
świecie

cechą lewicową jest w tym przypadku sprzeciwienie się kapitalizmowi, charakterystyczne jest też
posługiwanie się lewicową terminologią

za cechę mało lewicową można uznać sprzeciw wobec przemian, jakie niesie postęp techniczny i
wobec międzynarodowego podziału pracy (często postuluje się ochronę krajowych producentów,
nawet za cenę wyższych cen dla konsumentów)

199

parytet – (łac. paritas ‘równość’) równowartość, ustalony stosunek jakichś wielkości.

Państwo i polityka – repetytorium

102 z 160

jeśli wprowadza się rozróżnienie, to antyglobalizm ukazuje się jako nurt odrzucający wszelką

globalizację, skrajny
alterglobalizm jest bardziej wyważony: przyznaje, że globalizacja mogłaby być dobra, jednak w

obecnej formie jest zła
kiedy prasa donosi o chuligańskich wybrykach czy zamieszkach na tle globalizacji, to mówi o
antyglobalistach

Zieloni, czyli ugrupowania ekologiczne, propagują ideę zrównoważonego rozwoju

środowisko naturalne, zdaniem Zielonych, jest tak zagrożone, że ratowania go nie można dłużej
odkładać
państwo powinno promować technologie chroniące środowisko, energetykę odnawialną (np. wia-

trową), bardziej niż dotychczas bronić praw zwierząt, dbać o lasy
zrównoważony rozwój musi oznaczać nawet rezygnację ze wzrostu gospodarczego, jeśli miałby

się on odbyć kosztem środowiska (idea „zerowego wzrostu”)

poza tym Zieloni głoszą typowe dla nurtów lewicowych idee sprawiedliwości społecznej, ufają od-

dolnym inicjatywom społecznym i wierzą w możliwość działań bez użycia przemocy (np. poko-
jowe demonstracje)

poza głównym nurtem politycznym istnieje wiele ugrupowań bardziej radykalnych
najsłynniejsza jest organizacja Greenpeace

200

powstała w 1971 roku, ma filie na całym świecie

słynie z widowiskowych akcji, jak okupacje platform wiertniczych czy przykuwanie się do drzew
jednak niektóre działania Greenpeace są kontrowersyjne, a zdaniem przeciwników tej organizacji

– wręcz szkodliwe (np. sprzeciw wobec rozwoju energetyki jądrowej albo wobec genetycznie ulep-
szonych roślin uprawnych)

ruchy na rzecz praw mniejszości seksualnych nie doczekały się na razie krótkiej wspólnej
nazwy

podstawowe postulaty dotyczą kwestii równouprawnienia homoseksualistów i homoseksuali-
zmu
jednym z celów szczegółowych jest przyznania parom homoseksualnym praw analogicznych do

praw małżeństw
w niektórych krajach pary takie uzyskały prawa małżeństw, wraz z prawem do adopcji

inne zagadnienia to domaganie się zmian w kulturze, umożliwiających przedstawianie homosek-
sualizmu jako równoprawnej alternatyw dla heteroseksualizmu (np. w podręcznikach)
drogą do wyeliminowania uprzedzeń, czyli tak zwanej homofobii, jest postulat karania za wypo-

wiedzi wyrażające niechęć wobec homoseksualizmu

takie wypowiedzi, zdaniem opisywanych ruchów, powinny być kwalifikowane jako dyskryminacja
słowna albo mowa nienawiści i karane podobnie jak wypowiedzi rasistowskie
przeciwnicy takich rozwiązań krytykują je jako tworzenie nowej formy cenzury

dla wprawy przedyskutuj ten problem w kontekście praw człowieka
ruchy mniejszości seksualnych zwykle są silnie antyklerykalne

środkiem oddziaływania na społeczeństwo jest między innymi organizowanie tak zwanych Parad
Równości
z reguły uczestniczą w nich przedstawiciele różnych nurtów lewicowych

14.

Ideologie totalitarne

faszyzm to naród, wódz i solidaryzm społeczny
faszyzm kojarzy się z trzema cechami

stawianie narodu (państwa) ponad wszystko

kult siły

silna władza typu wodzowskiego (autorytaryzm)

200

Greenpeace – [gri:npi:s] ekologiczna niezależna, apolityczna, międzynarodowa organizacja, zajmująca

się ochroną środowiska realizowaną przez działania pokojowe (angielskie greenpeace ‘zielony pokój’), zało-
żona 1971 w Vancouver (Kanada).

Państwo i polityka – repetytorium

103 z 160

solidaryzm społeczny

poszczególne warstwy powinny harmonijnie współpracować dla dobra narodu, dlatego faszyzm
starał się łagodzić konflikty między robotnikami i przedsiębiorcami oraz między miastem i wsią
własność prywatna jest niepodważalna, ale państwo powinno interweniować w gospodarkę dla

dobra i potęgi narodu
pojęcie „faszyzm”, ściśle rozumiane, dotyczy faszyzmu włoskiego z czasów rządów Benito Mus-

soliniego i jego zwolenników w latach 1922–1945
były to rządy autorytarne z elementami totalitaryzmu i militaryzmu, ale nie doprowadziły do lu-
dobójstwa

Mussolini był wzorem dla wielu przedwojennych dyktatorów w Europie
elementy faszyzmu można odnaleźć na przykład w dyktaturze Franco w Hiszpanii

potocznie mówi się o zwolennikach Hitlera jako o faszystach
dla hitleryzmu, czyli nazizmu, charakterystyczny był rasizm, antysemityzm i skrajny militaryzm

Hitler czerpał ze wzorów włoskich, ale jeśli hitleryzm był faszyzmem, to nietypowym (skrajnym)
zwolennicy Hitlera swoje poglądy określali jako narodowosocjalistyczne, a NSDAP była oficjal-

nie partią robotniczą

jedni uważają faszyzm za skrajną prawicę, inni za skrajną lewicę

nie należy używać słowa „faszyzm” tak, jak to się praktykuje w niektórych środowiskach Nowej
Lewicy: jako ogólnego epitetu dla pognębienia cudzych poglądów
niektórzy każde wołanie o ład i porządek albo pochwałę tradycjonalizmu uznają za przejaw faszy-

zmu

komunizm to dyktatura partii i zniesienie własności prywatnej
komunizm można uważać za skrajną wersję socjalizmu
kojarzy go się z dążeniem do wprowadzenia dyktatury partii komunistycznej i do zniesienia wła-

sności prywatnej
te środki miałyby doprowadzić do likwidacji wszelkiego wyzysku i budowy społeczeństwa bez-

klasowego, w którym nie byłoby żadnej nierówności ani pogoni za zyskiem, a ostatecznie także
przemocy, państwa, pieniądza
komunizm opiera się na poglądach Karola Marksa

wszędzie tam, gdzie partie komunistyczne doszły do władzy i ją utrzymały, wykształcił się

system totalitarny
system totalitarny przybrał w różnych krajach różne oblicze: inne w Związku Radzieckim i jego
krajach satelickich (jak PRL), inne w Chinach, Kambodży, Wietnamie, Korei Północnej czy na

Kubie
komunistom udało się zrealizować postulat upaństwowienia gospodarki i ogarnięcia kontrolą

partii wszystkich dziedzin życia
jednak nieodłączną cechą komunizmu okazywał się brak w wolności i gwałcenie praw człowie-
ka na niebywałą skalę (niejednokrotnie posuwające się aż do ludobójstwa)

charakterystyczne okazało się też pojawianie się kultu wodza (podobnie jak w faszyzmie) i mili-
taryzm usprawiedliwiany koniecznością obrony przed agresją ze strony kapitalizmu

w krajach demokratycznych większość partii komunistycznych przeszła na pozycje socjal-
demokratyczne

w Europie Zachodniej partie komunistyczne miały szczególnie duże wpływy we Francji i we Wło-
szech

partie te początkowo były sterowane z Moskwy, ale potem odżegnały się od totalitaryzmu i zaak-
ceptowały system demokratyczny
tę nową odmianę komunizm nazwano eurokomunizmem

dużą rolę w jej powstaniu odegrał przywódca komunistów włoskich, Enrico Berlinguer
partie komunistyczne w Europie, zależnie od kraju, mogą do dziś liczyć na kilka-kilkanaście pro-

cent głosów w wyborach

po upadku rządów komunistycznych w krajach dawnego bloku radzieckiego niektóre partie ko-

munistyczne zostały rozwiązane, inne zmieniły nazwy i po przyjęciu programu socjaldemokracji

Państwo i polityka – repetytorium

104 z 160

zachowały wpływy polityczne (w Polsce była to seria przemian: PZPR – SdRP – SLD, z epizodem w

postaci LiD)

nadal istnieją ugrupowania głoszące dyktaturę proletariatu i rewolucję
nie wszyscy komuniści stali się socjaldemokratami
nadal istnieją ugrupowania odwołujące się do „ortodoksyjnego” komunizmu

zachowały one komunistyczne symbole, ta jak czerwona gwiazda albo sierp i młot
nie są to ugrupowania jednorodne

jedne odwołują się wprost do początków rewolucji bolszewickiej (Lenin, Stalin), inne do tez Mao
Zedonga

201

(maoizm

202

– podkreślanie roli chłopstwa jako awangardy rewolucji, zwłaszcza w wa-

runkach społeczeństw krajów słabo uprzemysłowionych)

jeszcze inni nawiązują do poglądów Lwa Trockiego

203

(trockizm

204

– podkreślanie konieczności

rewolucji świat i krytyka zbyt małej gorliwości innych komunistów)

201

Mao Zedong – (1893–1976) przywódca ChRL. Urodził się w zamożnej rodzinie chłopskiej; 1911 brał

udział w wydarzeniach rewolucyjnych, które doprowadziły do obalenia cesarstwa; 1912–18 studiował pe-
dagogikę w Changsha; uczestniczył w zjeździe założycielskim KPCh (1921); stosownie do zaleceń Komin-
ternu działał w strukturach Kuomintangu; po załamaniu się współpracy obu partii 1927 wywołał w pro-
wincji Hunan powstanie chłopskie; 1928 utworzył pierwszą bazę komunistyczną w prowincji Jiangxi; w
czasie Wielkiego Marszu objął faktyczne kierownictwo partii; po zwycięskich walkach sił komunistycznych
z Kuomintangiem 1946–49 proklamował ChRL; 1945–54 przewodniczący Centralnej Rady Rządowej; 1954–
59 przewodniczący (prezydent) ChRL; w pierwszych latach ChRL korzystał z wzorów sowieckich; w kilka lat
po śmierci Stalina zarzucił KPZR odejście od ideałów rewolucyjnych i podjął z nią rywalizację o prymat
wśród partii komunistycznych; 1958 zainicjował Wielki Skok, by przyspieszyć rozwój przemysłu i rolnictwa
kraju; klęska tego programu zachwiała jego pozycją w partii i państwie; pełnię władzy odzyskał dopiero w
drugiej połowie lat 60., kiedy rozpętał „rewolucję kulturalną”, która miała ostatecznie skomunizować spo-
łeczeństwo chińskie; „rewolucja kulturalna” doprowadziła do głębokiego kryzysu w Chinach i stała się jego
osobistą porażką.

202

maoizm – ideologia KPCh ok. 1957–1978 (choć pewne elementy przejmowano już wcześniej); stanowił

adaptację marksizmu-leninizmu do tradycji i warunków chiń., dokonaną przez partię komunist. pod prze-
wodnictwem Mao Zedonga; w strategii rewolucyjnej polegał na przesunięciu centrum walki polit. i militar-
nej z miasta na wieś; w polityce wewn. m. cechowały radykalne posunięcia polit. i społ.-gosp., zmierzające
do przemiany tradycyjnych Chin w komunist. (reforma rolna, Wielki Skok, „rewolucja kulturalna”); w poli-
tyce zagr. odzwierciedlał chiń. dążenie do uzyskania pozycji mocarstwa oraz przywództwa w świecie komu-
nist., co stało się przyczyną konfliktu z ZSRR; m., wcześniej przyjęty przez wiele partii komunist. Azji Po-
łudniowo-Wschodniej, w latach 60. na Zachodzie wzbudził zainteresowanie w kręgach Nowej Lewicy i do-
prowadził do podziału w wielu partiach komunist.; po śmierci Mao (1976) kierownictwo KPCh odżegnało
się od najbardziej skrajnych jego poglądów, ale oficjalnie nadal uznaje m. za obowiązującą doktrynę w par-
tii i państwie.

203

Trocki Lew D. – (właśc. L.D. Bronstein) (1879–1940) działacz i ideolog rosyjski i międzynarodowego

ruchu komunistycznego (trockizm). Od 1896 w rosyjskim ruchu robotniczego, 1899–1902 w więzieniu i na
zesłaniu, 1902–05 na emigracji, uczestnik sporów programowych o model partii i strategię rewolucji, za-
kończonych podziałem na mienszewików i bolszewików; jeden z przywódców rewolucji 1905–07, po jej klę-
sce ponownie na emigracji; po powrocie (V 1917) wstąpił do partii bolszewickiej, wybrany do jej KC; prze-
wodniczący Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, odegrał ważną rolę w bolszewic-
kim przewrocie zbrojnym i wojnie domowej, a także w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–21; 1917–18 lu-
dowy komisarz spraw zagranicznych, następnie spraw wojskowych i morskich, organizator Armii Czerwo-
nej, członek Biura Politycznego RKP(b); od utworzenia Międzynarodówki Komunistycznej (1919) członek jej
Komitetu Wykonawczego; współpracownik, a zarazem oponent W. Lenina w niektórych kwestiach (brzeski
traktat pokojowy, zerwanie pierwszego rozejmu i rokowań, spór o model i status ustrojowy związków za-
wodowych), jeden z głównych pretendentów do władzy po Leninie; od 1923 odsunięty od władzy, przywód-
ca opozycji wewnątrz partii, występował przeciwko dyktaturze J. Stalina i jego aparatu, rzecznik industria-
lizacji kraju i dobrowolnej kolektywizacji rolnictwa. Od 1924 usuwany ze stanowisk politycznych, m.in.
1926 z Biura Politycznego WKP(b), 1927 z Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej oraz
z KC WKP(b), następnie usunięty z partii; 1928 zesłany do Ałma-Aty; 1929 wydalony z ZSRR (1932 pozba-
wiony obywatelstwa), przebywał na emigracji w Turcji, Francji, Norwegii i Meksyku. Założyciel i przywódca
Międzynarodowej Lewej (tj. lewicowej) Opozycji, 1930–33 zwolennik wspólnej walki komunistów i socjali-
stów przeciwko faszyzmowi; od 1933 propagował utworzenie nowych partii komunistycznej i nowej mię-
dzynarodówki; głosił konieczność rewolucyjnego obalenia dyktatury Stalina w ZSRR; założyciel (1938) Mię-
dzynarodówki IV; zamordowany w Meksyku przez sowieckiego agenta.

204

trockizm – kierunek w ruchu komunist. oparty na poglądach L. Trockiego, rozwijanych następnie

przez jego zwolenników i kontynuatorów; powstał w latach 20. i 30. XX w., w toku sporu o linię polit. (zwł.
strategię rewolucji, budowy nowego ustroju, model partii i państwa sow.) w ros. partii komunist. i między-

Państwo i polityka – repetytorium

105 z 160

niektórzy odwołują się do komunistów latynoskich

205

(Fidel Castro

206

, Che Guevara

207

)

nurty te w krajach europejskich bywają głośne, ale nie odgrywają większej roli politycznej i są
określane w prasie mianem lewackich

liczą się natomiast w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej (Peru, Wenezuela) i Azji (np. maoiści
w Nepalu)

nar. ruchu komunistycznym. Elementami wyróżniającymi doktrynę trockizmu były: teoria permanentnej
rewolucji; negacja stalinowskiej teorii o możliwości zbudowania socjalizmu w 1 kraju (teza, że warunkiem
powstania socjalizmu jest dokonanie rewolucji w skali świat.; nacisk na ekspansywną strategię rewolucji);
interpretacja zasady centralizmu demokr. w partiach komunist., dopuszczająca swobodę dyskusji i rozma-
itość platform programowych, włącznie z wyodrębnieniem frakcji; uznawanie — od późnych lat 30. — po-
trzeby wielopartyjności (odnoszonej jednak tylko do partii robotniczej). Trocki krytykował ZSRR jako „zde-
generowane państwo robotnicze”; uważał, iż w ZSRR totalitarne rządy sprawuje warstwa biurokracji, która
wykorzystując monopol władzy nieuchronnie zmierza do likwidacji upaństwowionej własności środków
produkcji, kolektywizacji rolnictwa i monopolu handlu zagr., aż w końcu wystąpi jawnie pod hasłami
wprowadzenia demokracji zachodniej. Warstwa ta albo zostanie zlikwidowana przez nową rewolucję polit.
klasy robotniczej (propagował jej potrzebę od lat 30.), albo przekształci się w kompradorską burżuazję (po-
wiązaną interesami ekon. z obcym kapitałem). Głosił potrzebę przywrócenia „demokracji radzieckiej”, tj.
nadrzędności rad delegatów robotniczych wybieranych demokratycznie w systemie wielu partii robotni-
czych. Trockiści pocz. tworzyli frakcję w partiach komunist. (w ZSRR i za granicą), byli w nich tzw. lewico-
wą opozycją. Usuwani z tych partii od 1927, funkcjonowali samodzielnie, domagając się ponownego przy-
jęcia. Od 1933 (po klęsce niem. partii komunist., niezdolnej przeciwstawić się zwycięstwu hitleryzmu) po-
stulowali utworzenie nowych partii komunist. oraz nowej Międzynarodówki. W 1938 powołali Międzynaro-
dówkę IV. Trockizm cieszył się popularnością w niektórych kręgach lewicowych intelektualistów. Walka
między nurtem trockistowskim a stalinowskim rozgrywała się nie tylko w ZSRR i w łonie Międzynarodówki
Komunist., ale również na innych polach (np. w obozie republikańskim w czasie wojny domowej w Hiszpa-
nii 1936–39). Zwolennicy trockizmu lub niektórych jego idei odegrali pewną rolę w studenckiej rewolcie
końca lat 60. Niektóre elementy trockizmu były wybiórczo zapożyczane lub adaptowane przez inne doktry-
ny, np. przez maoizm (w koncepcjach rewolucji świat.) i przez ruchy skrajnie lewicowe.

205

latynoski – dotyczący Ameryki Łacińskiej; Ameryka Łacińska – region w Ameryce, rozciąga się od gra-

nicy Stanów Zjednoczonych z Meksykiem na północy po Ziemię Ognistą na południu. Obejmuje 34 niepod-
ległe państwa oraz 12 terytoriów zależnych, będących posiadłościami Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Bry-
tanii, Francji i Holandii. Państwa Ameryki Łacińskiej to w większości byłe posiadłości hiszpańskie (Amery-
ka Centralna, Meksyk, większość Antyli i Ameryka Południowa bez Brazylii), portugalskie (Brazylia) oraz
brytyjskie, francuskie i holenderskie (część Antyli).

206

Castro Ruz [kastro rus] Fidel – (ur. 1926) kubański rewolucjonista i polityk; z wykształcenia prawnik.

Przeciwnik dyktatury F. Batisty; 1953 współorganizator nieudanego ataku na koszary Moncada, skazany
na 15 lat więzienia; po amnestii 1955 przebywał na emigracji w USA i Meksyku; 1956 dowodził ekspedycją
na Kubę, która zapoczątkowała walkę partyzancką przeciw dyktaturze; po obaleniu Batisty i zwycięstwie
sił rewolucyjnych (1959) stanął na czele państwa; naczelny dowódca sił zbrojnych i premier; charyzma-
tyczny i wyrazisty przywódca; 1961, pod wpływem sytuacji geopolitycznej, zwłaszcza narastającego konflik-
tu z USA, proklamował socjalistyczny charakter rewolucji kubańskiej; doprowadził do zjednoczenia organi-
zacji rewolucyjnej; nawiązał bliskie stosunki z ZSRR i korzystał z jego pomocy, zwłaszcza ekonomicznej; od
1962 I sekretarz Zjednoczonej Partii Rewolucji Socjalistycznej, a od 1965 – KC KP Kuby; od 1976 przewod-
niczący Rady Państwa i Rady Ministrów. Zaprowadził reżim polityczny i gospodarczy typu sowieckiego i
sprawował w państwie bezwzględną dyktaturę („socjalizm albo śmierć”); ostro krytykował Stany Zjedno-
czone, m.in. za politykę wobec państw latynoamerykańskich i in. krajów tzw. trzeciego świata; wspierał
ruchy rewolucyjne w Ameryce Łacińskiej i Afryce; zyskał wielu zwolenników w tych państwach, zarówno
wśród polityków, jak i w opinii publicznej; 1979–82 był przewodniczącym ruchu państw niezaangażowa-
nych. Mimo dramatycznej sytuacji ekonomicznej państwa, w latach 90. poczynił tylko niewielkie ustępstwa
na rzecz gospodarki rynkowej i wyjścia z międzynarodowej izolacji. Z powodu choroby przekazał 31 VIII
2006 tymczasowo wszystkie swoje obowiązki młodszemu bratu, Raúlowi.

207

Guevara [gewara] Ernesto, zw. Che – (1928–1967) rewolucjonista latynoamer., z zawodu lekarz. Jeden

z przywódców partyzanckich podczas rewolucji kubańskiej (1956–59); po jej zwycięstwie czł. kubańskich
władz państw. i kierownictwa partii komunist.; 1965 walczył w organizacjach partyzanckich w Kongu i
Tanzanii; od 1966 organizował oddziały partyzanckie w Boliwii; wzięty do niewoli i zamordowany. Jego
poglądy polit. określano mianem guevaryzmu; zakładał istnienie w krajach rozwijających się społ.-ekon.
podłoża rewolucji, której celem miało być obalenie istniejących reżimów, ustanowienie władzy rewolucyjnej
i realizacja socjalist. przemian ustrojowych; za podstawowy sposób jej przeprowadzenia uważał walkę
zbrojną, organizowaną przez awangardę rewolucjonistów, tworzących tzw. ogniska partyzanckie (foco guer-
rillero), prowadzoną pod jednolitym kierownictwem i wspieraną przez chłopów; autor m.in.: Kuba. Wojna
partyzancka (1960, wyd. pol. 1961), Epizody wojny rewolucyjnej (1963, wyd. pol. 1981), Dziennik z Boliwii
(1968, wyd. pol. 1969); był idolem rewolty młodzież. 1968 w wielu krajach, m.in. we Francji.

Państwo i polityka – repetytorium

106 z 160

II.

Ustroje państwowe

15.

Obywatelstwo

obywatelstwo to trwała więź łącząca jednostkę z jakimś państwem
państwo jest grupą sformalizowaną

wiadomo, kto jest obywatelem określonego państwa
obywatele mają większe prawa w państwie niż ludzie niebędący jego obywatelami (np. mają pra-

wo oczekiwać opieki)
obywatele mają też wobec swojego państwa pewne obowiązki
na przykład muszą płacić podatki lub służyć w wojsku

obywatelstwo ma charakter przymusowy i nabywa sieje z chwilą urodzenia
nowo narodzonego obywatela nikt nie prosi, by wybrał sobie obywatelstwo
otrzymuje je z racji urodzenia na określonym terytorium (prawo ziemi) lub z racji posiadania
obywatelstwa przez rodziców (prawo krwi)

przymusowe nabywanie obywatelstwa to jedyny wyjątek od reguły, w myśl której do formalnej
grupy społecznej można przystąpić tylko dobrowolnie

nabycie obywatelstwa w drodze innej niż przez urodzenie jest możliwe, ale traktowane jako wyją-
tek od zwykłej reguły

dwa główne wyjątki to naturalizacja (przyznanie obywatelstwa na wniosek osoby zainteresowa-
nej) i małżeństwo z obywatelem danego kraju

w różnych krajach szczegółowe zasady nabywania obywatelstwa są różne

czasami obywatele obszaru, który został zaanektowany przez inne państwo, otrzymują obywatel-

stwo nowego państwa – w takim wypadku też się ich nie pyta o zgodę

przykład: gdy Związek Radziecki wkroczył w 1939 roku na polskie Kresy Wschodnie, przymuso-
wo obdarzył swym obywatelstwem mieszkającą tam ludność i potem uważał za własnych obywa-
teli (np. wcielał poborowych do Armii Czerwonej)

w czasie II wojny światowej wielu Żydom udało się uratować z Holokaustu, jeśli zdołali uzyskać

obywatelstwo państwa neutralnego
najgłośniejsze przypadki dotyczyły Żydów uratowanych przez dyplomatę szwedzkiego, Raula Wal-
lenberga

208

, rezydującego w Budapeszcie

został aresztowany przez NKWD, wywieziony do Moskwy i już nie wrócił

w Polsce zasadniczo obowiązuje prawo krwi

obywatelstwo polskie automatycznie otrzymuje dziecko, którego rodzice albo jedno z rodziców ma
takie obywatelstwo

obywatelstwo polskie może także otrzymać osoba, która zawarła związek małżeński z obywatelem
polskim, jak również osoba, która o to wystąpi, a mieszka w Polsce legalnie przynajmniej 5 lat

prezydent RP może w nadzwyczajnej sytuacji skrócić ten okres
najgłośniejszy przypadek dotyczył w 2000 roku przyspieszonego nadania polskiego obywatelstwa

nigeryjskiemu piłkarzowi Olisadebe, który grał potem pewien czas w reprezentacji Polski
to dobry przykład do dyskusji na temat zasad przyznawania obywatelstwa

w Stanach Zjednoczonych obowiązuje prawo ziemi
każdy urodzony na ziemi amerykańskiej automatycznie uzyskuje amerykańskie obywatelstwo

obywatelstwo jego rodziców jest w tym wypadku bez znaczenia

208

Wallenberg Raoul – (1912–1947) dyplomata szwedzki; VII 1944 skierowany do Budapesztu jako sekr.

poselstwa szwedz., z zadaniem organizowania pomocy humanitarnej dla Żydów węg.; wydając im paszporty
szwedz. oraz udzielając schronienia, ocalił wiele tysięcy osób od obozów śmierci; po zajęciu Pesztu przez
Armię Czerwoną I 1945 wywieziony potajemnie do Moskwy, więziony, wg danych sowieckich zm. w więzie-
niu na Łubiance (informacje zapewne wiarygodne, nie znana pozostaje rzeczywista przyczyna śmierci).

Państwo i polityka – repetytorium

107 z 160

polskie obywatelstwo można utracić tylko na własny wniosek
w polskim prawie nie istnieje obecnie możliwość pozbawienia kogoś obywatelstwa przymusowo,

na przykład za karę
obywatel, który chce się zrzec polskiego obywatelstwa, musi o to wystąpić sam, a zgodę musi wy-
razić Prezydent RP

uwaga: w czasach stalinowskich głośna była sprawa pozbawienia polskiego obywatelstwa Włady-

sława Andersa i innych wyższych oficerów Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie
przepisy pozwalające odebrać komuś polskie obywatelstwo bez jego woli dotyczyły niektórych
osób przebywających za granicą i obowiązywały do 1999 roku

możliwe jest podwójne obywatelstwo albo brak obywatelstwa

w każdym państwie istnieją przepisy, które stwierdzają, w jakich okolicznościach można stać się
jego obywatelem, a także w jakich okolicznościach można przestać nim być
zdarza się, że ktoś jest uznawany za obywatela przez dwa państwa, a nawet więcej

wtedy mówi się, że ma podwójne obywatelstwo (lub potocznie, że ma dwa paszporty)
niektóre państwa tolerują taką sytuację, inne wymagają zrzeczenia się obywatelstwa innego pań-

stwa albo zrzeczenia się własnego obywatelstwa
Polska podwójne obywatelstwo toleruje, ale dla jego posiadaczy nie przewiduje innych praw niż
dla posiadaczy jednego obywatelstwa

jest też możliwa sytuacja, w której ktoś nie jest obywatelem żadnego kraju

mówi się, że jest bezpaństwowcem, czyli fachowo: apatrydą
komuś może to nie przeszkadzać, ale czasami taka sytuacja rodzi problemy
bezpaństwowiec nie może liczyć na opiekę żadnego państwa i nie może otrzymać zwykłych do-

kumentów tożsamości
nie otrzyma dowodu osobistego ani paszportu, może jednak liczyć na specjalne dokumenty toż-

samości, jakie przewidziano dla uchodźców

III.

Cechy państwa

państwo to ludność, terytorium i władza najwyższa (najważniejsze cechy państwa)

tak powiedział o państwie Georg Jellinek

209

(1851–1911), niemiecki prawnik

inne trzy cechy państwa to powszechność, przymusowość i suwerenność
te cechy też są charakterystyczne dla państwa, ale jakby wtórne względem wymienionych wcze-
śniej

suwerenność wynika z władzy najwyższej, powszechność dotyczy ludności przebywającej na tery-
torium państwa, a przymusowość – obywatelstwa (a więc też ludności)

państwo to nadrzędna forma zorganizowania dużych grup społecznych
to jest inna, też całkiem dobra definicja państwa, tylko trzeba to zauważyć

209

Jellinek Georg – (1851–1911) prawnik niem.; znawca prawa państwowego, teoretyk państwa i prawa.

Państwo i polityka – repetytorium

108 z 160

w państwie może być wiele sformalizowanych (zorganizowanych), dużych grup społecznych (woj-

sko, Kościół itd.)
państwo jest jednak nadrzędne wobec nich i często się zdarza, że podejmuje decyzje, które ich

dotyczą, a one muszą słuchać
jeśli nie słuchają, muszą się liczyć z konsekwencjami
państwo zaś nie ma nad sobą władzy jeszcze bardziej nadrzędnej

w imieniu i na rachunek państwa działa administracja publiczna

pomimo różnic ustrojowych państwa działają od wieków w podobny sposób
o tym, że państwo istnieje, możemy się przekonać, obserwując istnienie, działanie i skutki dzia-
łania administracji publicznej

administracja publiczna składa się z różnych instytucji

istnieje w sposób ciągły
działa w stabilny, przewidywalny sposób
ma strukturę hierarchiczną

na jej działania składają się działania poszczególnych urzędników
konkretny urzędnik ma władzę ograniczoną tylko do powierzonego mu wycinka spraw

administracja działa władczo i bezosobowo
władza wydawania poleceń i decyzji jest przypisana do stanowiska, a nie do konkretnej osoby
(jedną osobę można wymienić na inną i teoretycznie nie powinno to wpłynąć na funkcjonowanie

władzy)
każdego urzędnika obowiązują ustalone z góry zasady i normy

urzędnik nie działa na swój prywatny rachunek, ale na rachunek państwa
działania administracji publicznej są finansowane ze środków publicznych
środki, które oddane są do dyspozycji urzędnika, nie są jego prywatną własnością

państwo musi mieć ludność (obywateli)

nie można sobie wyobrazić państwa, które nie miałoby ludności, bo prawo egzekwuje określone
zachowania od ludzi
prawa państwa obowiązują jego obywateli, ale także innych, którzy przebywają na terytorium

tego państwa, zarówno obywateli innych państw, jak i bezpaństwowców (w tym sensie mówi się,
że cechą państwa jest powszechność)

istnieje pewna subtelność językowa, o której często się zapomina, używając słowa „obywatel”
pojęcie to ma związek z ustrojem republikańskim

w monarchii, formalnie rzecz biorąc, naprzeciwko monarchy stoją jego poddani, a nie obywatele
w Wielkiej Brytanii słowo „poddany” (British subject) nadal jest często używane

dlatego dla pełnej asekuracji warto używać słowa „ludność” a nie „obywatele”

państwo musi mieć terytorium i egzekwować stosowanie na tym terytorium swoich praw

nie może istnieć państwo, które nie wydaje przepisów prawnych albo nie ma zamiaru ich egze-
kwować

jeśli państwo jest niezdolne do egzekwowania swych praw, przestanie być uznawane
jeśli nie ma prawa, nie ma państwa!
nie można ogłosić istnienia państwa, które funkcjonowałoby bez terytorium, na przykład tylko

w Internecie, to nie będzie prawdziwe państwo
teoretycznie można ogłosić niepodległość we własnej zagrodzie i na przykład odmówić płacenia

podatków „obcemu państwu”, ale gdy przyśle ono policjanta, to się okaże, kto nad tym teryto-
rium sprawuje faktyczną kontrolę
państwo, jeśli istnieje, nie ma charakteru wirtualnego, ale jak najbardziej realny

czasami się stwierdza, że terytorium państwa nie jest konieczne do jego istnienia

jako przykład podaje się czasy okupacji Polski w okresie II wojny światowej, kiedy państwowość
polska przetrwała w strukturach państwa podziemnego i władz na emigracji
brzmi to logicznie i bardzo patriotycznie, więc nie zaprzeczaj!

jednak: czy rząd emigracyjny to jest to samo co państwo? – na pewno nie
chyba lepiej się umówić, że dopóki nie ma kontroli nad terytorium i egzekwowania prawa, nie ma

państwa

Państwo i polityka – repetytorium

109 z 160

inaczej łatwo dojść do różnych nonsensów

terytorium państwa to więcej niż sam tylko obszar lądowy

do terytorium państwa zalicza się także wody terytorialne (morze terytorialne) do 12 mil mor-
skich od brzegu (w niektórych państwach mniej; 1 mila morska to 1852 m)
na tym obszarze obowiązuje prawo danego państwa, ale jednostki należące do innych państw

korzystają z „prawa do nieszkodliwego przepływu”
terytorium państwa rozciąga się także na przestrzeń pod powierzchnią ziemi (nie określono, jak

głęboko, w każdym razie głębiej, niż leżą kopalnie)
państwo zawiaduje także przestrzenią powietrzną nad swoim terytorium lądowym i morskim,
ale terytorium to nie sięga dowolnie wysoko, bo prawo międzynarodowe stanowi, że przestrzeń

kosmiczna nie należy do nikogo

na pokładzie statków morskich i powietrznych obowiązuje prawo tego państwa, do którego one
należą
to samo dotyczy terenu zagranicznych placówek dyplomatycznych (eksterytorialność

210

)

uwaga: jeśli w Roczniku statystycznym albo Tablicach geograficznych podaje się powierzch-

nię jakiegoś państwa, to morza terytorialnego ani innych „dodatków” do niej się nie wlicza

państwo jako jedyne ma prawo stosowania przemocy dla egzekwowania prawa i swoich de-

cyzji
przemoc może się przejawiać w istnieniu wojska, policji czy w egzekwowaniu podatków siłą

przywileju stosowania przemocy nie mają żadne inne organizacje

państwo zasadniczo powinno być niepodległe (suwerenne)

na suwerenność państwa składają się dwa aspekty: suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna

suwerenność zewnętrzna przejawia się w niezależności państwa od innych organizmów pań-
stwowych, jak również organizacji międzynarodowych
państwo suwerenne może dowolnie kształtować stosunki z innymi państwami i nie daje sobie

narzucać decyzji powziętych gdzie indziej

suwerenność wewnętrzna oznacza tyle, że władza państwowa jest władzą zwierzchnią i nieza-
leżną od innych organizacji i instytucji działających wewnątrz państwa
na swym terytorium państwo samo decyduje o strukturze swych organów, a także o zakresie

swej władzy
na tym polega to, co w jednej z definicji nazwaliśmy nadrzędnością państwa

państwo może zrezygnować z części samodzielności
jeśli państwo przystąpi do organizacji międzynarodowej, będzie musiało przestrzegać jej praw

jeśli podpisze jakiś traktat, będzie się musiało do niego stosować
mimo dobrowolnych ograniczeń nie przestaje być państwem

zachowuje bowiem suwerenność – ma prawo wypowiedzieć każdy traktat i ma prawo wystąpić z
dowolnej organizacji

w epoce globalizacji suwerenność poszczególnych państw jest ograniczona
jest tak nie tyle z powodów formalnych, co z przyczyn faktycznych

państwu jest coraz trudniej kontrolować pewne aspekty życia społecznego, które tradycyjnie były
jego domeną
sytuacja finansowa (np. kurs waluty) zależy od sytuacji na giełdach światowych, na którą poje-

dyncze państwo nie ma wielkiego wpływu
państwa wiąże coraz więcej umów międzynarodowych: w zakresie praw człowieka, handlu,

ochrony środowiska

210

eksterytorialność – wyłączenie spod jurysdykcji danego państwa osób reprezentujących inne państwa

(np. przedstawicieli dyplomatycznych) lub obiektów (np. pomieszczeń dyplomatycznych, okrętów wojen-
nych).

Państwo i polityka – repetytorium

110 z 160

a w Internecie bardzo trudno jest zakreślić granice terytorium państwowego i suwerennej władzy

państwowej

państwo zależne ma atrybuty państwa, ale decyzje, które go dotyczą, zapadają w innym
państwie
państwo zależne, państwo wasalne

211

, państwo satelickie

212

albo protektorat

213

to właściwie to

samo
każda z tych nazw przeważnie dotyczy państwa, które utraciło niezależność na rzecz innego, sil-

niejszego państwa (np. Polska jako faktyczny protektorat Rosji przez większość XVIII wieku)
może chodzić też o namiastkę państwowości utworzoną na jakimś terytorium z inicjatywy innego
państwa

mogą istnieć różne stopnie tej zależności

to kwestia dyskusyjna, czy Polska w okresie PRL była państwem niepodległym
nie mogła na przykład ogłosić, że wstępuje do NATO
kluczowe decyzje zapadały w Moskwie, a nie w Warszawie

należy uznać, że Polska była w tym okresie państwem satelickim Związku Radzieckiego

Generalna Gubernia pod okupacją niemiecką miała jasno wytyczone granice, odrębne prawo
(stanowione przez okupanta), własną walutę (złotówki zwane potocznie młynarkami) i osobne
znaczki pocztowe

w odróżnieniu od PRL nie miała nawet pozorów niezależności politycznej, takiej jak własny par-
lament, rząd, wojsko czy placówki dyplomatyczne

można ją raczej uznać za niemiecką kolonię

kolonii nie uważa się za państwa zależne

kolonia jest obszarem rządzonym z innego państwa – z metropolii
nie jest traktowana jako podmiot prawa międzynarodowego: nie zawiera traktatów, nie ma pla-

cówek dyplomatycznych
nie jest suwerenna: metropolia narzuca jej ustrój, administrację, a nawet język urzędowy
kolonia nie jest też zwykłą częścią państwa, które nad nią sprawuje władzę

system prawa może być inny niż w metropolii
administracja zwykle jest odrębna, ale nie ma cech samorządu

co charakterystyczne, w kolonii niemal zawsze można mówić o ludności rdzennej (tubylczej, au-
tochtonicznej), ujarzmionej i dyskryminowanej, oraz o uprzywilejowanych osadnikach i urzędni-
kach pochodzących z metropolii

dziś prawdziwych kolonii już nie ma
ostatnimi „prawdziwymi” i dużymi koloniami były Angola

214

i Mozambik

215

, które do 1975 roku

należały do Portugalii

ONZ nadal publikuje listę kilkunastu terytoriów, które należałoby zdekolonizować, jednak więk-
szość z nich to terytoria bardzo małe (wyspiarskie), a ich dobór zdaje się przypadkowy

wiele z nich trudno nazwać koloniami
albo nie mają ludności autochtonicznej

216

, albo ludność dobitnie dawała wyraz (w demokratycz-

nych referendach), że nie życzy sobie dekolonizacji ani niepodległości

czasami są zamożniejsze od metropolii, co kłóci się ze stereotypem kolonialnego wyzysku

211

wasal – we wczesnym średniowieczu (VII–X w.) człowiek wolny, oddający się na mocy aktu komendacji

w opiekę seniorowi; w zamian za nią i otrzymane lenno zobowiązany do służby wojsk. dla seniora; później,
w stosunkach lennych, ten kto złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność.

212

satelickie państwo – określenie kraju, który dobrowolnie lub pod przymusem znajduje się w strefie

wpływów innego państwa, mocarstwa. Suwerenność tych państw jest mniej lub bardziej ograniczona przez
wpływ mocarstwa na politykę wewnętrzną i zewnętrzną.

213

protektorat – forma zależności politycznej, w której państwo silniejsze – na mocy umowy międzynaro-

dowej – sprawuje kontrolę nad słabszym, zwłaszcza w sprawach dotyczących polityki zagranicznej i obron-
ności; także taki rodzaj kontroli; kraj znajdujący się w takiej zależności.

214

Angola – państwo w południowo-zachodniej Afryce, nad Oceanem Atlantyckim.

215

Mozambik – państwo w południowo-wschodniej Afryce, nad Kanałem Mozambickim (O. Indyjski).

216

autochtoniczny – będący pochodzenia miejscowego; rdzenny.

Państwo i polityka – repetytorium

111 z 160

listy tych „kolonii” nie musisz pamiętać, ale jeden przykład zawsze się przyda, np.: Bermudy

217

jest to brytyjska kolonia u wybrzeży Ameryki Północnej (oficjalnie: terytorium zależne), a zarazem
terytorium o najwyższym PKB na świecie (w przeliczeniu na mieszkańca), dwa lub trzy razy wyż-

szym niż w Wielkiej Brytanii

państwo jest podmiotem prawa międzynarodowego

prawo międzynarodowe reguluje stosunki między państwami
jeśli państwa zawierają między sobą umowy, to traktują się jak równe sobie strony

niektóre małe państwa zlecają innym państwom zajmowanie się ich sprawami międzynarodowy-
mi (np. Monako reprezentuje Francja), ale nie przestają być państwami
potwierdzeniem jest fakt, że mogły z silniejszym partnerem rozmawiać jak państwo z państwem i

mogły zawrzeć stosowną umowę

to społeczność międzynarodowa uznaje, co jest państwem, a co nie
ta zasada porządkuje sytuację w dyplomacji i na lekcjach geografii
i mocno zniechęca do prób zakładania nowych państw

przykład: tylko kilka państw uznaje obecnie niepodległość Tajwanu

218

, chociaż sprawuje on kon-

trolę nad swym terytorium, ma armię, policję, sądy, uniwersytety, nowoczesną gospodarkę, wła-
sną walutę i handluje z całym światem
z drugiej strony, na mapie Afryki widać Saharę Zachodnią

219

takiego państwa w sensie faktycznym nie ma, ale zaznacza się je, gdyż społeczność międzynaro-
dowa nie uznała włączenia tego terytorium do Maroka

IV.

Funkcje państwa

funkcje państwa dzielą się na wewnętrzne i zewnętrzne

funkcje zewnętrzne mają na celu ochronę terytorium państwa i jego obywateli przed agre-
sją z zewnątrz

realizacja funkcji zewnętrznych następuje dzięki utrzymywaniu przez państwo sił zbrojnych,
działalność dyplomatyczną i współpracę między krajami, w tym także dzięki przynależności do
organizacji międzynarodowych

niezależnie od poglądów politycznych niemal wszyscy zgadzają się, że państwo powinno funkcje

zewnętrzne wypełniać (wyjątek to anarchiści, którzy uważają, że państwo w ogóle jest zbędne)

cele funkcji zewnętrznych mogą być zakreślone wąsko

w takim wypadku jest to obrona przed agresją, związana z tym polityka zagraniczna i ochrona
własnych obywateli przebywających za granicą

cele funkcji zewnętrznych można też zakreślić szerzej
wtedy państwo dąży do realizacji pewnych celów we współpracy z innymi państwami, zajmuje

się promocją dobrego wizerunku za granicą i zdarza się, że negocjuje umowy gospodarcze w
interesie przedsiębiorstw krajowych (np. zaopatrzenie w surowce)

funkcje wewnętrzne polegają na organizowaniu przez państwo różnych sfer życia
funkcje wewnętrzne państwa można różnie dzielić

217

Bermudy – terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii na O. Atlantyckim, na wyspach Bermudy, ok. 1000

km na wschód od przyl. Hatteras (USA).

218

Tajwan – państwo w Azji Wschodniej, na wyspie Tajwan i 21 przybrzeżnych wyspach oraz na archipela-

gu Peskadory, położonym w Cieśninie Tajwańskiej, oddzielającej Tajwan od Chin; formalnie prowincja
Chin, faktycznie niezależny od rządu ChRL.

219

Sahara – największa pustynia na Ziemi, w Afryce Północnej, na terytorium 11 państw: Maroka, Algierii,

Tunezji, Libii, Egiptu, Sahary Zachodniej, Mauretanii, Mali, Nigru, Czadu, Sudanu.

Państwo i polityka – repetytorium

112 z 160

podstawową funkcją jest pierwsza z nich
można jeszcze wymienić funkcje:

prawodawcza

regulacyjna

redystrybucyjna

organizatorska

innowacyjna

funkcja ochronna to zapewnienie bezpieczeństwa i porządku na terytorium państwa
podstawowym obowiązkiem państwa jest wymuszenie przestrzegania prawa
zadanie to w imieniu państwa realizuje policja, wymiar sprawiedliwości i organy administracji

państwowej
nie bez powodu odpowiednie ministerstwo nosi nazwę ministerstwa spraw wewnętrznych

w wyjątkowych wypadkach do pomocy w realizowaniu tej funkcji może być wezwane wojsko

funkcja socjalna polega na zapewnianiu obywatelom godziwej egzystencji
w wersji minimalnej funkcja socjalna sprowadza się do pomagania tym obywatelom, których
egzystencja jest zagrożona, zwłaszcza w warunkach klęsk żywiołowych

w wersji szerszej funkcja socjalna polega na starym wspomaganiu obywateli znajdujących się w
trudnym położeniu

chodzi zwłaszcza o obywateli niezdolnych do pracy (starzy, chorzy), ubogich, znajdujących się w
trudniejszej sytuacji rodzinnej (sieroty, wdowy, rodziny wielodzietne), bezrobotnych

w wersji jeszcze szerszej funkcja socjalna polega na dążeniu do „spłaszczania” piramidy spo-
łecznej za pomocą redystrybucji

220

, dzięki czemu różnice w dochodach stają się mniej widoczne i

mniej dokuczliwe

w wersji najszerszej państwo bierze na siebie zaspokajanie wszystkich potrzeb bytowych swoich
obywateli, opiekując się nimi od kołyski do śmierci i wyręczając w tym zakresie wszystkie inne
instytucje (z rodziną włącznie)

rozwój zakresu funkcji państwa na przestrzeni wieków – funkcja socjalna nie jest wynalazkiem

naszych czasów
w starożytnym Rzymie państwo realizowało ją również, organizując rozdawnictwo zboża swym
najuboższym obywatelom i organizując dla nich rozrywkę – zgodnie z zasadą „Chleba i igrzysk”

220

redystrybucja – ponowny podział czegoś, zwykle dóbr materialnych.

Państwo i polityka – repetytorium

113 z 160

funkcja socjalna może być realizowana na różne sposoby
może polegać na odpowiednim kształtowaniu systemu podatkowego (progresja

221

, system ulg),

na tworzeniu systemu zasiłków dla najuboższych, i programów pomocy dla bezrobotnych, na
pomocy rzeczowej, a także na organizowaniu państwowej służby zdrowia (zwłaszcza jeśli ko-
rzystają z niej głównie osoby mniej zamożne)

o funkcji redystrybucyjnej mówimy wtedy, gdy państwo dąży do niwelowania różnic w do-

chodach i zamożności obywateli
państwo może to czynić za pomocą instrumentów podatkowych, poprzez pomoc społeczną,
pomoc dla słabiej rozwiniętych regionów, gwarantowanie lub dofinansowanie pewnych świad-

czeń (np. ochrona zdrowia, szkoły, stypendia, budowa tanich mieszkań)
można uznać, że jest to osobna funkcja albo sposób realizacji funkcji społecznej

za szeroką realizacją funkcji redystrybucyjnej konsekwentnie opowiadają się partie nurtu socjali-
stycznego

realizacja tej funkcji ma również zagorzałych przeciwników, którzy określają redystrybucję mia-
nem ideologii Janosika: zabrać bogatym z zamiarem rozdania biednym, ale po drodze coś z tego

skonsumować

minimum egzystencji pozwala przeżyć, minimum socjalne pozwala żyć tak jak inni

w mediach często się słyszy o osobach żyjących poniżej minimum socjalnego albo o minimum
egzystencji

oba pojęcia łatwo pomylić

minimum egzystencji (minimum biologiczne) to taka kwota, która pozwala przeżyć, nie dopro-

wadzając organizmu do wyniszczenia
nie chodzi tylko o zakup żywności pozwalającej zaspokoić głód

trzeba dodać, że musi to być żywność zawierająca dostateczną ilość kalorii i różnych składników
niezbędnych dla człowieka (białko, witaminy itd., patrz biologia)
minimum egzystencji musi też pozwalać na zaopatrzenie się w niezbędną odzież, zapewnienie

sobie dachu nad głową, opału i funduszy na ewentualne leczenie
jeśli minimum egzystencji jest poprawnie obliczone, to osoby zarabiające mniej niż ono wynosi

nie mogą przetrwać bez otrzymania pomocy
minimum egzystencji człowieka nie zależy od tego, jaki jest poziom życia w danym kraju
determinuje je biologia i klimat, a nie nawyki społeczne albo decyzja ustawodawcy

minimum socjalne to kwota wyższa niż minimum egzystencji

zakłada się, że powinna ona umożliwić życie skromne, ale godne: nieodbiegające drastycznie od
życia innych członków społeczeństwa
minimum socjalne w krajach najuboższych pokrywa się z minimum egzystencji, bo nikt tam nie

ma oczekiwań większych niż przetrwanie
w krajach takich jak Polska zakłada się, że godne życie obejmuje możliwość kupienia sobie nie-

drogiej, ale nowej odzieży, podręczników szkolnych dla dzieci, podstawowych środków czystości,
możliwość opłacenia telefonu, abonamentu telewizyjnego, czynszu w bloku, od czasu do czasu
kupna książki, biletu do kina, a także nabycie i utrzymanie używanego samochodu (z polisą

222

223

)

221

progresja – stopniowe wzrastanie, postęp; podatkowa – wzrost stopy podatkowej wraz ze wzrostem

sumy opodatkowywanej.

222

polisa – dokument będący dowodem zawarcia umowy ubezpieczeniowej.

223

OC, casco – [kasko; hiszp.] rodzaj ubezpieczenia majątkowego (obok ubezpieczenia odpowiedzialności

cywilnej, OC), prowadzący do powstania obowiązku zapłaty odszkodowania w wypadku uszkodzenia,
zniszczenia lub utraty oznaczonego składnika majątkowego (środka transportu); przepisy dotyczące dzia-
łalności ubezpieczeniowej przewidują ubezpieczenie casco: samochodów i pojazdów lądowych bez własnego
napędu (autocasco, AC), statków powietrznych (aerocasco), pojazdów szynowych, statków żeglugi mor. i
śródlądowej; warunkiem powstania prawa do odszkodowania, którym jest zawsze świadczenie pieniężne,
na rzecz ubezpieczonego, jest zajście przewidzianego w umowie ubezpieczenia wypadku ubezpieczeniowe-
go, tj. zdarzenia losowego – niezależnego od woli ubezpieczonego, objętego ryzykiem ubezpieczeniowym.

Państwo i polityka – repetytorium

114 z 160

w społeczeństwach bardzo zamożnych do minimum socjalnego może być wliczony coroczny urlop

za granicą

minima oblicza się oddzielnie dla gospodarstw domowych różnego typu
zgodnie z badaniami GUS (2008] minimum socjalne w Polsce to mniej więcej 700 zł na osobę (w
gospodarstwach domowych jednoosobowych trochę więcej, jakieś 850 zł)

minimum egzystencji szacuje się na mniej więcej 350 zł na osobę (od wielkości gospodarstwa
domowego niewiele ono zależy)

dane te mało zmieniają się z roku na rok, bo inflacja

224

jest w Polsce niewielka

według szacunków w Polsce około połowy ludności żyje poniżej minimum socjalnego, a kilka pro-

cent ludności (może nawet 10%) żyje na granicy minimum egzystencji (jest więc zdanych na po-
moc)

funkcja gospodarcza oznacza dbanie przez państwo o stan gospodarki
w zależności od modelu państwa funkcja ta może być mniej lub bardziej rozbudowana

w wersji minimalnej państwo stara się tylko zapewnić bezpieczeństwo i przestrzeganie prawa,

co stanowi warunek działalności gospodarczej
natomiast samą działalność gospodarczą pozostawia bez reszty inicjatywie obywateli
tak realizowało funkcję gospodarczą większość państw w XIX wieku

niekiedy mówi się o państwie, które prowadzi taką politykę jako o „nocnym stróżu” (jedni to
określenie traktują jako pochwałę, inni jako potępienie)

w wersji pośredniej omawiana funkcja zakłada aktywne działania państwa na różnych polach
oznacza więc dbanie o stabilność waluty, politykę podatkową mającą sprzyjać inwestowaniu (po-

datki niskie, proste i niezmienne), wspomaganie rozwoju infrastruktury

225

(drogi, łączność, sys-

tem energetyczny), łagodzenie zjawisk kryzysowych (ratowanie upadających przedsiębiorstw, in-

terwencyjny skup płodów rolnych), inwestycje w dziedziny uważane za szczególnie ważne (np.
górnictwo, przemysł stoczniowy)
tak realizuje funkcję gospodarczą większość współczesnych państw europejskich

w wersji maksymalnej państwo przejmuje wszelkie funkcje gospodarcze: prowadzi inwestycje,

buduje fabryki, zajmuje się produkcją i dystrybucją wszelkich dóbr (gospodarka nakazowo-
rozdzielcza)
w takiej sytuacji państwo zazwyczaj zwalcza sektor prywatny i stara się ograniczyć zakres jego

działalności
takie rozwiązanie było przyjęte w czasach PRL

funkcja kulturalno-oświatowa dotyczy oświaty i dziedzictwa kulturowego
funkcję tę państwo realizuje, organizując szkoły publiczne lub wspierając działalność szkół pry-

watnych
chroni dziedzictwo kulturowe, utrzymując muzea, chroniąc i konserwując zabytki

sprawuje mecenat artystyczny – wspierając ambitne niekomercyjne przedsięwzięcia pomaga
tworzyć dziedzictwo kulturowe, z którego będą korzystać przyszłe pokolenia

nie wszyscy uważają, że omawianymi sprawami musi się zajmować akurat państwo, jednak
większość współczesnych państw nimi się zajmuje

funkcja kulturalno-oświatowa jest istotna także dla realizacji innych funkcji państwa
jako jedne z pierwszych państwowe szkolnictwo organizowały Prusy w XVIII wieku, gdy zauważo-
no, że problemem armii (funkcja zewnętrzna!) jest niedostatek rekrutów umiejących czytać i pi-

sać

224

inflacja – postępujący spadek siły nabywczej pieniądza i związany z nim wzrost cen, spowodowany

zwykle zwiększeniem ilości pieniędzy w obiegu w stosunku do ilości towarów na rynku lub wzrostem kosz-
tów wytwarzania.

225

infrastruktura – urządzenia i instytucje usługowe (np. drogi, sieć telefoniczna lub wodociągowa), nie-

zbędne do należytego funkcjonowania społeczeństwa i produkcyjnych działów gospodarki.

Państwo i polityka – repetytorium

115 z 160

sprawowanie mecenatu artystycznego i opieka nad dorobkiem kulturalnym też ma znaczenie –

podnosi prestiż państwa, umacnia poczucie dumy narodowej, integruje obywateli wokół wspól-
nych tradycji i wartości

w takich warunkach łatwiej liczyć na zaangażowanie obywateli i ich lojalność, co się przekłada
na realizację innych funkcji

funkcja narodowotwórcza państwa występuje nawet wtedy, gdy się o nią nie zabiega
istnienie państwa wpływa na formowanie się narodów

czasem państwo usilnie stara się realizować tę funkcję (organizuje defilady, asymiluje mniejszo-
ści, promuje wspólne tradycje), a czasami funkcja narodowotwórcza przejawia się samoczynnie
gdyby nie powstały Stany Zjednoczone, Kolumbia albo Szwajcaria, nie byłoby narodu amerykań-

skiego, kolumbijskiego ani szwajcarskiego

Istota władzy

władza to możliwość skutecznego egzekwowania od innych ludzi określonych zachowań
władza to więcej niż uzależnienie jednej osoby od drugiej
władza polega na tym, że można innych ludzi zmusić do wykonania pewnych czynności albo do

powstrzymania się od nich
jeśli tylko nam się zdaje, że możemy ich zmusić, to znaczy, że władzy nad nimi nie mamy

z posiadaniem władzy wiążą się liczne prawa i obowiązki
władza oznacza prawo do nakładania kar
szczególne przywileje i obowiązki ma władza państwowa

rodzice sprawują władzę rodzicielską w stosunku do dzieci, mogą dziecku na przykład zabronić

oglądania filmu
nauczyciel ma nad uczniami władzę: może im nakazać na przykład rozwiązać zadanie z mate-
matyki, a uczniowie winni mu się podporządkować

pracodawcy i kierownicy w zakładach pracy mają w miejscu pracy władzę nad pracownikami –
mogą im nakazać zajęcie się konkretnymi czynnościami

władza państwowa może wydawać polecenia obywatelom, na przykład kazać jeździć po ulicach
prawą strony nosić dowód osobisty, zapłacić podatek albo stawić się do poboru w wojsku
do policjanta można się żartobliwie zwrócić „panie władzo”

legitymacja społeczna to przekonanie, że władza jest sprawowana prawomocnie i właściwie

jeśli władza nie ma legitymacji społecznej, musi swe rządy opierać na przemocy i zastraszeniu
jeśli legitymację społeczną ma, opiera rządy na dobrowolnym podporządkowaniu się społeczeń-
stwa

posiadanie przez władzę legitymacji społecznej uspokaja nastroje społeczne, buduje poczucie
stabilizacji i bezpieczeństwa, a władzy pozwala skuteczniej rządzić

istnieją dwa słowa: legitymacja

226

i legitymizacja

227

jedni twierdzą, że jest między nimi subtelna różnica: legitymację się ma (stan), a legitymizację

uzyskuje (proces)
inni twierdzą, że to zbyt subtelne rozróżnienie i używają obu słów wymiennie

legitymacją może być tradycja, charyzmat przywódcy albo wola ludu
legitymacja tradycyjna jest wtedy, gdy uzasadnieniem władzy jest tradycja, a zwłaszcza dziedzi-

czenie tronu z pokolenia na pokolenie w obrębie jednej dynastii
posłuszeństwo wobec takiej władzy wynika z tradycji, precedensów i nawyku

przykładem jest legitymacja władzy królowej Wielkiej Brytanii, Elżbiety II

226

legitymacja – prawo do czegoś, np. do sprawowania władzy lub występowania w czyimś imieniu nada-

ne przez kogoś lub wynikające z poparcia większości członków danej zbiorowości.

227

legitymizacja – uznanie czegoś za legalne i nadanie temu mocy prawnej; usankcjonowanie; (socjol.)

uznanie prawa do rządzenia określonej władzy, oparte na akceptacji reguł danego systemu politycznego.

Państwo i polityka – repetytorium

116 z 160

jako odmianę legitymacji tradycyjnej można wskazać legitymację religijną

istnieje ona wtedy, gdy lud przyjmuje, iż władza danej osoby (dynastii) pochodzi od Boga, a bo-
skiej decyzji należy się podporządkować

władca mógł być przedstawiany jako wybraniec niebios (cesarze chińscy), pomazaniec Boży (kró-
lowie średniowieczni), potomek bogów (cesarze Japonii) lub nawet sam żywy bóg (faraonowie,
niektórzy cesarze rzymscy)

legitymacja charyzmatyczna jest wtedy, gdy przywódca (władca) ma wyjątkowy dar oddziały-

wania na ludzi, a ludzie są przeświadczeni o jego wyjątkowych talentach i niezwykłym charakte-
rze
posłuszeństwo wobec takiego przywódcy wynika z zaufania do niego

jako przykłady można wymienić przywództwo Lecha Wałęsy w Solidarności (rok 1980 i później)
albo przywództwo ajatollaha

228

Chomeiniego

229

w Iranie po roku 1979

legitymacja prawna (legalna, demokratyczna, konstytucjonalizm) oznacza przyjęcie reguły, w
myśl której legitymacja władzy pochodzi z poszanowania procedur i zasad zapisanych w Konsty-

tucji
zwykle zapisane w niej jest, że władzę uzyskuje się w wyniku wolnych wyborów przeprowadzo-

nych zgodnie z prawem
posłuszeństwo takiej władzy wynika z uznania mocy prawa stanowionego
tak jest w większości państw demokratycznych

wyróżnienie trzech głównych rodzajów legitymacji pochodzi od Maxa Webera

VI.

Pochodzenie i forma państwa

jest kilka teorii pochodzenia państwa:
1. teoria teistyczna – wszelka władza pochodzi od Boga, a państwo powstało w wyniku aktyw-

ności ludzi, działających z Bożą pomocą (św. Tomasz z Akwinu)

2. teoria patriarchalna – początki władzy państwowej to wynik rozszerzenia władzy naczelnika

rodu, teoria ta odwołuje się do obrazu narodu jako rodziny, a monarchy (przywódcy) jako do-
brego, troskliwego ojca (Robert Filmer)

3. teoria umowy społecznej – wywodzi państwo z dobrowolnej zgody narodu (ludu), który po-

wierza władzę wybranym jednostkom (oświecenie – Thomas Hobbes

230

i Jean Jacques Rous-

seau

231

)

4. teoria podboju i przemocy – wywodzi państwo ze zniewolenia pokonanych przez najeźdźców;

stąd miałby się wywodzić podział na rządzących i rządzonych; taką teorię wyznawała szlachta

228

ajatollah – (pers. < arab. ajat Allah ‘cudowny znak Boga’) honorowy muzułmański tytuł naukowy; przy-

sługuje mudżtahidom — uczonym szyickim, zajmującym się interpretacją prawa i teologii; zaczęto go uży-
wać w Iranie od XVII w., upowszechnił się za panowania dynastii Kadżarów (1794–1925).

229

Ruhollah Chomeini – (Ruhollah al-Musawi al-Chomeini) (1902–1989) szyicki przywódca duchowny i

polityczny, ajatollah, polityczny przywódca Iranu w latach 1979–1989.

230

Hobbes [hobz] Thomas – (1588–1679) angielski filozof i myśliciel polityczny; 1640–51 na emigracji w

231

Rousseau [ruso] Jean-Jacques – (1712–1778) francuski pisarz, filozof i teoretyk edukacji; wybitny

przedstawiciel oświecenia; początkowo współpracownik „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, następnie ze-
rwał z encyklopedystami i postawił sobie zadanie obrony człowieka przed niszczącym wpływem cywilizacji;
zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeń-
stwie wskutek powstania własności prywatnej, przemocy silniejszych, utraty autentyczności i fałszywej
kompensaty w postaci rozkwitu nauk i sztuk; postulował równość społeczną, podporządkowanie się woli
zbiorowej i szacunek dla wspólnego dobra.

Państwo i polityka – repetytorium

117 z 160

polska – miała się ona wywodzić z ludu Sarmatów; polscy chłopi już nie! (Ludwik Gumplo-

wicz

232

)

5. teoria klasowa – wywodzi państwo z podziału na klasę wyzyskiwaną i wyzyskującą, dopóki

wyzysku nie było, nie było państwa, gdy już wyzysku nie będzie, państwo zaniknie (Karol
Marks

233

i Fryderyk Engels

234

)

6. teoria funkcjonalna – państwa powstały i przetrwały, gdyż zaspokajają ludzkie potrzeby

Arystoteles uważał, że państwo to wytwór naturalnego instynktu człowieka, będzie to teoria

naturalna

teoria psychologiczna – zaspokajanie potrzeb psychicznych (Leon Petrażycki

235

)

na formę państwa składają się trzy czynniki:

1. forma rządów – struktura najwyższych organów państwa oraz sposób ich powoływania, pod-

stawą jest kwestia, kto jest głową państwa – monarchia i republika

2. reżim polityczny – jak władza jest sprawowana: demokracja, autorytaryzm i totalitaryzm

3. ustrój terytorialny – rozróżnia się państwa unitarne i państwa złożone
a.

(w tym federalne)

Arystoteles przedstawił sześć klasycznych form ustroju: trzy dobre i trzy złe

Arystoteles podzielił ustroje według dwu kryteriów:

ze względu na liczbę osób u władzy odróżniał rządy:

1. jednostki
2. grupy

232

Gumplowicz Ludwik – (1838–1909) socjolog i prawnik; centralnymi kategoriami socjologii Gumplowi-

cza są pojęcia walki i rasy; rasę ujmował socjologicznie, a nie antropologiczne, jako hist. zbiorowość et-
niczną (horda, gromada, stan, klasa społ.); wychodząc z teorii darwinizmu społecznego dostrzegał w walce
i konflikcie zasadnicze procesy społ., a w walce ras dopatrywał się podstawowego prawa rozwoju społ.; w
zakresie nauki o państwie rozwinął tzw. teorię podboju.

233

Marks Karol, właśc. Karl Heinrich Marx – (1818–1883) niemiecki filozof, twórca koncepcji ekonomicz-

nej, działacz polityczny; jeden z najważniejszych teoretyków i ideologów socjalizmu. Marks odrzucił he-
glowską filozofię absolutu, natomiast jego filozofię dziejów przekształcił w koncepcję materializmu histo-
rycznego, wiążąc przy tym realizację idei wolności nie z politycznymi instytucjami państwa, ale ze sferą
ekonomiczno-produkcyjnej działalności ludzi (zniesieniem własności prywatnej środków produkcji, podzia-
łów klasowych, wyzysku ekonomicznego), uznaną za materialną podstawę życia społeczno-historycznego;
wiąże się z tym odmienny niż u Hegla podział dziejów na epoki (wspólnotę pierwotną, niewolnictwo, feuda-
lizm, kapitalizm, socjalizm i komunizm) oraz zainteresowania ekonomią Marksa. Powiązanie przez Marksa
heglowskiej dialektyki, zawierającej ideę gwałtownych załamań jako czynnika historiotwórczego, z koncep-
cją skonfliktowanych klas społecznych jako podmiotów dziejów (w miejsce państwa, narodu, wielkich jed-
nostek) dało w rezultacie teorię rewolucji proletariackiej, stanowiącej wynik toczącej się wówczas walki
klas; miała ona rozstrzygnąć podstawowe problemy determinujące dotychczasowy proces historyczny: cha-
rakter własności środków produkcji, układ klasowy, wyzysk, alienację pracy. Według Marksa warunkiem
likwidacji zła historycznego oraz realizacji wolności przez rewolucję było jej wystąpienie we wszystkich
rozwiniętych (bogatych) krajach kapitalistycznych jednocześnie, a wynikiem rewolucji – powstanie bezkla-
sowego i bezpaństwowego społeczeństwa komunistycznego.

234

Engels Fryderyk – (1820–1895) niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny; jeden ze współorganizatorów

235

Petrażycki Leon – (1867–1931) prawnik, filozof i socjolog.

Państwo i polityka – repetytorium

118 z 160

3. ogółu

II.

rozróżnił rządzenie:

1. w interesie władzy

2. w interesie ogółu

sześć możliwości:

tyrania (ze złym władcą)

oligarchia (rządy nielicznej kliki)
demokracja (rządy motłochu)

monarchia (z mądrym władcą)
arystokracja (mądre rządy arystokratyczne, od greckiego aristoi ‘najlepsi’)

politeja (rządy wspólnoty obywatelskiej)

trzy ostatnie ustroje są godne polecenia i zdaniem Arystotelesa warto byłoby próbować połączyć
ich najlepsze cechy

VII.

Trzy reżimy polityczne

ze względu na środki sprawowania władzy wyróżnia się państwa demokratyczne, autory-
tarne i totalitarne

16.

demokracja jest wtedy, gdy władzę sprawuje naród

naród może sprawować władzę bezpośrednio albo za pośrednictwem swych przedstawicieli, ale

istotne jest to, że wola narodu jest decydująca
w demokratycznym państwie co pewien czas odbywają się wolne wybory i że przestrzegane są

prawa człowieka

17.

autorytaryzm ma miejsce wtedy, gdy władza jest sprawowana zdecydowanie,

bez oglądania się na zasady demokracji i opinię publiczną

w autorytarnym państwie o zasadniczych sprawach rozstrzyga przywódca i jego najbliżsi współ-

pracownicy
uważają, że mają dostateczne kwalifikacje, autorytet, aby podejmować decyzje
bardzo często ich decyzje są przedkładane do zatwierdzenia jakiejś bezwolnej namiastce parla-

mentu (demokracja fasadowa), a silną pozycję w państwie ma policja i armia
jednak nie musi tak być

zdarza się, że rządzący autorytarnie przywódca cieszy się autentycznym poparciem większości
społeczeństwa, a opozycja istnieje, ale nie znajduje poparcia społecznego
chociaż swobody obywatelskie są ograniczone, autorytarna władza nie narzuca obywatelom

żadnej ideologii i nie wtrąca się w ich sprawy prywatne
gdyby się wtrącała, to byłby to totalitaryzm

dobre przykłady rządów autorytarnych to:

rządy sanacji

236

w Polsce po roku 1926, zaprowadzone po zamachu majowym, którego doko-

nał Józef Piłsudski

rządy generała Francisco Franco

237

po wojnie domowej w Hiszpanii

236

sanacja – potoczna nazwa obozu rządowego powstałego w wyniku przewrotu majowego 1926, w czasie

którego J. Piłsudski głosił hasła uzdrowienia (sanacji) stosunków w państwie. Utworzyli go dawni legioniści
i czł. POW (peowiacy), działający przed 1926 w stowarzyszeniach kombatanckich i paramilitarnych (Zwią-
zek Legionistów, Związek Strzelecki) oraz partiach socjalist. i lud. (PPS, PSL „Wyzwolenie”); w skład s. we-
szły ponadto niewielkie organizacje inteligenckie (Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej), część
konserwatystów (Stronnictwo Prawicy Narodowej), secesjoniści z partii chłopskich i robotniczych (NPR-
Lewica, grupa J. Bojki i J. Stapińskiego, 1928 rozłamowcy z PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej), reprezen-
tanci wielkiego przemysłu i handlu (Lewiatan).

Państwo i polityka – repetytorium

119 z 160

rządy Augusto Pinocheta

238

w Chile

rządy prezydenta Aleksandra Łukaszenki

239

na Białorusi

18.

totalitaryzm jest wtedy, gdy władza decyduje o wszystkim

w państwie totalitarnym rządzeni nie tylko nie mają na nią wpływu, ale jeszcze muszą manife-
stować swe poparcie dla niej
władza zarządza całą gospodarką, kontroluje media, szkolnictwo, naukę, niekiedy organizuje

nawet obywatelom czas wolny
wszystkich obowiązuje jedna ideologia, o której nieustannie przypomina wszechobecna propa-

ganda
nie ma miejsca na jakikolwiek pluralizm postaw
niepokornych spotykają najsurowsze represje

po to, by władza mogła o wszystkim decydować, państwo musi być skrajnie scentralizowane
istnieje tylko jedna partia oraz obowiązuje zasada wodzostwa (wodzowi przypisuje się cechy

niemal boskie: Hitler, Stalin, Mao w Chinach, Kim Ir Sen w Korei Północnej)
państwo totalitarne jest silnie zmilitaryzowane

militaryzm jest faktem, natomiast nie każde państwo totalitarne w dziejach było agresywne
hitlerowskie Niemcy i stalinowski Związek Radziecki były totalitarne, zmilitaryzowane i agresyw-

ne
komunistyczna Albania była skłócona z całym światem, totalitarna i zmilitaryzowana, ale na po-
stawę agresji była za słaba i dobrze o tym wiedziała

237

Franco [franko] Francisco – pełne Francisco Paulino Hermenegildo Franco Bahamonde (1892–1975)

hiszpański generał i polityk, dyktator. Absolwent Akademii Wojsk Lądowych w Toledo (1910), 1912–26
wyróżnił się w wojnie kolonialnej w Maroku; od 1926 generał; 1927–31 komendant Akademii Wojskowej w
Saragossie. Po zwycięstwie wyborczym prawicy 1933 w Sztabie Generalnym, V 1935–II 1936 jego szef; X
1934 stłumił powstanie robotnicze w Asturii; po zwycięstwie wyborczym Frontu Ludowego II 1936 propo-
nował wprowadzenie stanu wyjątkowego, by zapobiec rządom lewicy; przeniesiony na W. Kanaryjskie (do-
wódca okręgu wojskowego). Współorganizator spisku przeciw republice; równocześnie z innymi generałami
18 VII 1936 podniósł bunt (hiszpańska wojna domowa 1936–39); przerzucił siły rebelianckie z Maroka do
południowej Hiszpanii; członek Rady Obrony Narodowej (Junty) w Burgos, od 1 X 1936 szef państwa i na-
czelny dowódca armii (generalissimus) z pełnią władzy cywilnej i wojskowej; od 1937 również szef Falangi
Hiszpańskiej, przyjął tytuł „wodza” (caudillo); 1938–73 także premier; po zwycięskim zakończeniu wojny
sprawował silnie represyjne rządy. Na arenie międzynarodowej związał się z Niemcami i Włochami, ale mi-
mo nacisków A. Hitlera, nie przystąpił do II wojny światowej, zachowując życzliwą dla państw Osi neutral-
ność. Po 1945 podjął działania mające świadczyć o społecznym poparciu dla jego władzy (referendum 1947
akceptujące ustrój monarchii z Franco Bahamonde jako dożywotnim szefem państwa); stopniowo wypro-
wadzał Hiszpanię z międzynarodowej izolacji (przyjęcie do ONZ 1955); zaakceptował otwarcie gospodarcze
na Europę (2. połowa lat 50.) i ograniczoną liberalizację polityczną (lata 60.); 1969 wyznaczył na następcę
Jana Karola I. Był konserwatystą i pragmatykiem (stąd akcenty socjalne w ustawodawstwie i praktyce po-
litycznej), przeciwnikiem ustroju liberalnych demokracji zachodnich, a zwolennikiem elitaryzmu.

238

Pinochet Ugarte Augusto – (1915–2006) chil. generał i polityk; od VIII 1973 dowódca wojsk lądowych

(powołany przez prez. S. Allende); IX 1973 współprzywódca zamachu wojsk., w wyniku którego obalono
rządy lewicowego prez. Allende; przewodniczący rządzącej junty, zaprowadził dyktaturę wojsk., wszczął
represje wobec przeciwników polit. i szeroko zakrojony terror; od 1974 prez. państwa; odpowiedzialny za
masowe i brutalne naruszanie praw człowieka; łączył rządy autorytarne z polityką liberalizmu gosp., która
doprowadziła do zwiększenia konkurencyjności gospodarki chil. i z czasem do jej szybkiego rozwoju (od
poł. lat 80.); po porażce w referendum 1988 (większość głosujących była przeciwna przedłużeniu jego pre-
zydentury na kolejną kadencję) i wyborach 1989 (wygranych przez opozycję) 1990 przekazał władzę nowe-
mu prezydentowi P. Aylwinowi; do 1998 zachował funkcję nacz. dcy sił zbrojnych; 1998–2002 senator;
1998–2000 w areszcie domowym w W. Brytanii; także w Chile oskarżony o odpowiedzialność za zbrodnie
popełnione w czasie dyktatury i o defraudacje.

239

Łukaszenka Alaksandr – (ur. 1954) polityk białoruski; czł. KPZR; od 1989 dyr. sowchozu; zdobył wiel-

ką popularność jako szef parlamentarnej komisji do walki z korupcją i obrońca tzw. prostego człowieka; od
VII 1994 prezydent Białorusi; 1996 zmienił konstytucję Białorusi i wprowadził rządy autorytarne; realizuje
politykę integracji Białorusi i Rosji; 2001 wybrany (wg OBWE liczne przypadki łamania ordynacji wybor-
czej) ponownie na prezydenta.

Państwo i polityka – repetytorium

120 z 160

totalitaryzm panował w Niemczech za Hitlera, a także w krajach komunistycznych: w Chinach

Ludowych, Związku Radzieckim, Polsce i w innych krajach bloku radzieckiego, a także w Wiet-
namie i Kambodży

do dziś panuje w Korei Północnej i na Kubie

VIII.

Niektóre formy sprawowania władzy

autokracja

240

, despotyzm

241

, absolutyzm

242

, dyktatura

243

i tyrania

244

to pojęcia bliskoznacz-

ne, ale nie identyczne

autokracja (samowładztwo) – sytuacja, w której całą władzę sprawuje jedna osoba, niezależnie
od tego, jaki nosi tytuł i jak władzę zdobyła
każdorazowy car Rosji, był z tego dumny – to był jeden z jego tytułów (car samodzierżca, stąd

samodzierżawie albo samowładztwo)

240

autokracja – (gr. autos ‘sam’, kratos ‘władza’) samowładztwo, sprawowanie rządów polegające na sku-

pieniu w rękach jednostki pełni władzy wykonywanej bez kontroli i ograniczeń ze strony innych organów
państw. i społecznych.

241

despotyzm – forma rządów charakteryzujących się niczym nieograniczonymi uprawnieniami władczy-

mi. despotyzm często był utożsamiany z absolutyzmem, tyranią oraz totalitaryzmem.

242

absolutyzm – (łac. absolutus ‘zupełny’, ‘bezwzględny’) system władzy w monarchiach europejskich epo-

ki wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.), w których władca sprawował pełnię władzy suwerennej (suweren-
ność), ograniczoną jedynie zasadami prawa naturalnego oraz podstawowymi normami ustrojowymi (np.
porządek sukcesji tronu). Systematyzacji pojęcia absolutyzmu dokonał 1847 niemiecki uczony W. Roscher,
wyróżniając jego 3 fazy dziejowe: 1) absolutyzm wyznaniowy (XVI w.), którego przejawem w krajach kato-
lickich była kontrreformacyjna polityka króla hiszpańskiego Filipa II; 2) absolutyzm dworski, zwany też
klasycznym (XVII w.), reprezentowany zwłaszcza przez monarchię francuską Ludwika XIV; 3) absolutyzm
oświecony (XVIII w.). Podwaliny koncepcji absolutyzmu stworzyli m.in. N. Machiavelli i J. Bodin. Głównymi
ideologami klasycznej formy absolutyzmu byli we Francji: kardynał A. Richelieu i J. Bossuet, w Anglii zaś –
R. Filmer. Do charakterystycznych cech XVII-wiecznego absolutyzmu dworskiego zalicza się najczęściej: 1)
koncentrację władzy w ręku monarchy, w tym również władzy ustawodawczej, przy znacznym ograniczeniu
prerogatyw ustawodawczych stanów; centralizacja władzy sprzyjała rozwojowi biurokracji państwowej,
którą tworzyły profesjonalne kadry urzędników, często mieszczańskiego pochodzenia; 2) utożsamianie po-
staci władcy z państwem wg znanego powiedzenia Ludwika XIV L’état, c’est moi [‘państwo to ja’] oraz pod-
porządkowanie interesom państwa interesów partykularnych w imię racji stanu; 3) podkreślanie sankcji
boskiej dla władzy królewskiej oraz faktyczne podporządkowanie władzy kościelnej rządom monarszym; 4)
możliwość nakładania podatków, co prowadziło do tworzenia armii stałych w miejsce dotychczasowych
armii zaciężnych. Politykę gospodarczą monarchów epoki XVII-wiecznego absolutyzmu charakteryzowały
zasady merkantylizmu. W potocznym rozumieniu absolutyzm bywa utożsamiany z despotyzmem.

243

dyktatura – (łac.) forma rządów arbitralnych (wyłączonych spod kontroli społecznej), sprawowanych

przez jednostkę (absolutyzm, cezaryzm) lub wąską grupę, w starożytnym Rzymie urząd dyktatora; d jest
charakterystyczna dla reżimów autorytarnych (autorytaryzm) i totalitarnych (totalitaryzm), w przeciwień-
stwie do demokracji; kulminacja i koncentracja władzy w rękach dowódcy wojskowego będącego zarazem
realnym lub potencjalnym przywódcą państwa, np. dyktator powstania narodowego, naczelnik; dyktatura
klasy, w teorii marksistowskiej synonim panowania klasowego lub określenie takiej jego formy, która opie-
ra się na pozbawieniu praw i wyłączeniu innych klas z udziału w życiu publicznym; jednym z typów dykta-
tury klasy jest dyktatura proletariatu; w praktyce politycznej leninizmu, stalinizmu, maoizmu hasło dykta-
tury proletariatu stało się ideologicznym uzasadnieniem dla totalitarnej formy rządów aparatu partyjno-
biurokratycznego (w tym służby bezpieczeństwa). W starożytnym Rzymie urząd dyktatora.

244

tyrania – (gr.) w staroż. Grecji określenie władzy sprawowanej w polis przez uzurpatora-tyrana (w od-

różnieniu od króla), który pozbawiał faktycznej władzy praworządne instytucje polis (eklezję i bule), najczę-
ściej nie zajmując osobnego, nowego urzędu; tyrania wczesnogrecka była następstwem walk polit. w łonie
arystokracji, w ich wyniku do władzy dochodziły (VII–VI w. p.n.e.) ambitne jednostki wywodzące się z tej
grupy. Tyrani nie zmieniali ustroju polit., usiłując rządzić w jego ramach, obsadzali urzędy swoimi ludźmi;
podejmowali ambitne przedsięwzięcia gosp. i kult., przyczyniając się do rozwoju swoich państw, starali się
też zyskać przychylność niearystokratów. Upadek tyranii wczesnogreckiej był rezultatem akcji inicjowa-
nych przez poróżnionych z nimi, odsuniętych od władzy, niekiedy prześladowanych arystokratów (Pizy-
strat, Polikrates, Periander). Tyrania późnogrecka (IV–III w. p.n.e.) była związana z zaostrzeniem konfliktów
społ. w Grecji. Po władzę sięgali wówczas politycy kreujący się na obrońców uciśnionego ludu i szermujący
demagogicznymi hasłami.

Państwo i polityka – repetytorium

121 z 160

despotyzm – taka autokracja, w której władca nosi tytuł monarchy (np. króla)

absolutyzm – legalny władca ma bardzo szeroki zakres władzy (ma najwyższą władzę ustawo-

dawczą, wykonawczą i sądowniczą)
słynny przykład władcy absolutnego – Ludwik XIV we Francji

245

, zwany Królem Słońce, nieod-

łącznie kojarzony z Wersalem

dziś przykładem państwa europejskiego, w którym panuje absolutyzm, jest Watykan (papież jest
monarchą absolutnym)

Arabia Saudyjska i sułtanat Brunei

246

dyktatura – władza jest sprawowana autorytarnie, a została zdobyta bezprawnie, z reguły pod

hasłami przywrócenia porządku lub opanowania niebezpiecznej sytuacji
dyktator opiera się na swej charyzmie i oddanych mu służbach: policji, wojsku, administracji

niekiedy dyktator cieszy się (na początku swych rządów, po latach rządów albo cały czas) popar-
ciem szerokich rzesz ludności albo przynajmniej niektórych warstw społecznych
ocena rządów dyktatorskich z perspektywy czasu bywa skomplikowana

pierwotnie (w starożytnym Rzymie) tytuł dyktatora oznaczał osobę, której na określony czas, w

sytuacji zagrożenia państwa, przekazano całość władzy
był to więc dyktator legalny
dziś w sytuacjach nadzwyczajnych władza może otrzymać nadzwyczajne uprawnienia, ale zna-

czenie słowa „dyktator” jest dzisiaj inne

jeśli władzę sprawują wojskowi, mówimy, że to dyktatura wojskowa
w stosunku do dyktatur wojskowych z Ameryki Łacińskiej niekiedy używa się słowa junta

247

[hunta]; to słowo jest obelgą

dyktatur wojskowych w dzisiejszym świecie nie brakuje, zwłaszcza w Afryce
w niektórych krajach wojskowi oficjalnie nie sprawują władzy, ale mają wielki wpływ na politykę

(np. Pakistan, Turcja)

tyrania – władza uciska obywateli

wszystko jedno, czy władza jest legalna czy nie

245

Ludwik XIV – z dyn. Burbonów (1638–1715) król Francji od 1643; pozbawienie arystokracji znaczenia

politycznego, otaczanie się zdolnymi urzędnikami pochodzącymi z mieszczaństwa i drobnej szlachty pozwo-
liły Ludwikowi XIV na rządy całkowicie absolutne; jego polityka rozwoju gospodarczego (popieranie handlu
i rzemiosła, zakładanie manufaktur, uporządkowanie finansów) zapełniła skarb królewski i doprowadziła
Francję do rozkwitu, również w dziedzinie kultury, otoczonej mecenatem króla (m.in. utworzenie akademii;
Instytut Francuski). Stworzenie silnej armii i floty umożliwiło Ludwikowi XIV prowadzenie licznych wojen
(1667–68 wojna z Hiszpanią o Flandrię i 1672–79 o Holandię) i powiększenie terytorialne Francji; także
polityka aneksji (reuniony); zaborcza ekspansja Ludwika XIV, nietolerancja religijna (odwołanie edyktu
nantejskiego) oraz konflikty z papiestwem doprowadziły do powstania 1686 koalicji antyfrancuskiej (zw.
Ligą Augsburską); wojny z Ligą 1689–97 oraz sukcesyjna wojna hiszpańska 1700–14 zachwiały gospodar-
ką Francji. Po 72 latach panowania, przeżywszy syna i wnuków, Ludwik XIV przekazał tron swemu pra-
wnukowi, Ludwikowi XV.

246

Brunei – państwo w Azji Południowo-Wschodniej, na północnym wybrzeżu Borneo, nad Morzem Połu-

dniowochińskim.

247

junta – (hiszp. ‘komisja’, ‘rada’, ‘komitet wykonawczy’, ‘zebranie’, ‘zgromadzenie’) nazwa lub człon na-

zwy wielu różnych organów kolegialnych w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej, także sprawujących władzę
państwową, często (choć nie zawsze) w okresie rządów wojskowych. W 1787–92 w Hiszpanii Najwyższa
Junta (Rada) Państwa była pierwszą w kraju instytucją o charakterze nowoczesnego rządu; słowa „junta”
używano często wobec władz ustanawianych w toku powstań lub w wyniku przewrotów; np. po agresji
francuskiej 1808 powstały liczne junty regionalne i Najwyższa Junta Centralna, wrogie cesarzowi Napole-
onowi I; 1936, po wybuchu wojny domowej, zbuntowani generałowie utworzyli Junty Obrony Narodowej
(24 VII–1 X 1936) jako swój najwyższy organ, a generał F. Franco powołał podległą sobie Juntę Techniczną
Państwa (1 X 1936–30 I 1938). W Ameryce Łacińskiej jedne z pierwszych junt pojawiły się na początku XIX
w., podczas walk kolonii hiszpańskich o niepodległość, jako władza ustanowiona w wyniku spisku woj-
skowego; w XX w. junta oznaczała każdą grupę rządzącą, która doszła do władzy w wyniku przewrotu lub
innymi metodami pozakonstytucyjnymi; oprócz junt wojskowych bywają cywilne; junty „legitymowano”
zwykle przez regularne, choć fałszowane, wybory; pojawienie się junty jest zwykle sygnałem kryzysu sys-
temu politycznego.

Państwo i polityka – repetytorium

122 z 160

szczególna odmianą tyranii może być tyrania większości

inne ważne pojęcia:

oligarchia – władza jest skupiona w rękach niewielu osób, na przykład kilku najbogatszych ro-
dzin w państwie

oligarchami nazwiemy osoby, które są niesłychanie majętne i mają wielkie wpływy polityczne (np.
mają wpływ na obsadę stanowisk w rządzie)

plutokracja – ustrój, w którym władza jest w ręku bogaczy, a ludzie ubożsi nie mają w niej
udziału

także samych bogaczy można nazwać plutokracja (albo plutokratami)
rządy plutokratyczne są przeważnie oligarchiczne

dobrym przykładem rządów oligarchii i plutokracji była Republika Wenecka, w której do XVIII
wieku władzę sprawowały najzamożniejsze rody kupieckie

technokracja – władza została przekazana niewielkiej grupie specjalistów, na przykład dobrze
opłaconym specjalistom w zakresie bankowości, zarządzania, propagandy

technokratom zwyczajowo zarzuca się to, że są bezduszni: myślą o rzeczach, a nie o ludziach

biurokracja – ustrój, w którym realna władza należy do urzędów i urzędników

decyzje wynikają z wielu drobiazgowo sformułowanych przepisów
w języku potocznym biurokracja to sztuczne komplikowanie spraw, wymaganie mnóstwa doku-

mentów i opieszałe realizowanie procedur urzędowych

etatyzm – dążenie do rozbudowy albo do zwiększenia zakresu władzy instytucji państwowych,

kosztem obywateli i instytucji niepaństwowych
po francusku l’état oznacza „państwo”, stąd nazwa

etatyzm to trochę co innego niż biurokracja albo centralizacja

ochlokracja – pogardliwa nazwa rządów tłumu (albo motłochu), zdegenerowana forma demokra-

cji
stosowana jest, gdy decyzje podejmuje tłum, kierujący się zmiennymi emocjami, nie-

zorganizowany, pozbawiony skrupułów, podatny na sugestie demagogów

gerontokracja – rządy starców; lekceważące określenie

pajdokracja – rządy dzieci lub – w przenośni – osób niedojrzałych, niedoświadczonych

kleptokracja – rządy skrajnie skorumpowane (dosłownie: rządy złodziei)

IX.

Struktura terytorialna państwa

państwo unitarne to państwo o jednolitej strukturze
państwo unitarne składa się z jednostek administracyjnych (np. województw, prowincji, depar-

tamentów), które są jednakowo zorganizowane w całym państwie i nie różnią się od siebie pod
względem struktury
jednostki administracyjne mogą mieć większe lub mniejsze uprawnienia, ale wszystkie są podpo-

rządkowane urzędom centralnym
suwerenność jest skupiona we władzy centralnej

większość państw współczesnych (prawie 90%) to państwa unitarne
Polska jest państwem unitarnym

jeśli państwa nie można uznać za państwo unitarne, to jest to państwo złożone

państwo złożone to federacja, konfederacja lub jakaś forma unii
nie wszyscy autorzy są zgodni w kwestii tego, co należy uznać za państwo złożone

Państwo i polityka – repetytorium

123 z 160

w niektórych opracowaniach jako przykłady państw złożonych wymienia się tylko federacje

federacja to związek krajów, które powołały rząd federalny i przekazały mu część swych

kompetencji
wiele federacji powstało w wyniku pojedynczego aktu prawnego (akt unii), podpisanego przez su-
werenne wcześniej podmioty (państwa)

jest regułą, że kiedy tworzona jest federacja, podmioty te powierzają rządowi federalnemu sprawy
zagraniczne i obronę, a ponadto decydują się na wspólną walutę i tworzą wspólny obszar go-

spodarczy
oznacza to swobodę działalności gospodarczej na obszarze całej federacji i brak wewnętrznych
granic celnych

z pozostałymi sprawami bywa różnie

uznaje się, że te zadania, które nie zostały jednoznacznie przekazane na szczebel centralny, po-
zostają w kompetencji poszczególnych podmiotów
podmioty federacji przeważnie zachowują pewne atrybuty władzy państwowej: osobne parlamen-

ty, osobne rządy z premierami i ministrami, mogą mieć osobne prawo
bardzo często odrębny jest system edukacji (lata nauki i programy nauczania), a niekiedy nawet

inne języki urzędowe

podmioty federacji mogą nosić różne nazwy

w Niemczech i Austrii – landy (kraje związkowe)
w USA – stany

w Rosji – republiki związkowe
Kanadzie – prowincje
nazewnictwo jest tylko odzwierciedleniem tradycji i nie można z niego wywnioskować, jakie kom-

petencje ma rząd federalny, a jakie zostawiły sobie poszczególne podmioty
w Rosji siły policyjne są wspólne i jednolicie zorganizowane na terytorium całej Federacji Rosyj-

skiej, a w USA istnieje osobna policja stanowa i odrębne od niej Federalne Biuro Śledcze (FBI;
tylko ono może prowadzić postępowania w więcej niż jednym stanie)

państwo unitarne dzieli się na części, państwo federalne składa się z części
to rozróżnienie jest może drobiazgowe, ale pozwala lepiej zrozumieć różnicę między państwami

unitarnymi i złożonymi
na państwo unitarne patrzymy jak na państwo, które powstawało „od góry do dołu”
najpierw było państwo, a potem tworzone były jednostki administracyjne

na przykład Francja dzieli się na departamenty, a Polska na województwa
ich granice i stolice wyznaczyło państwo tak, jak chciało

na państwo federalne patrzymy tak, jakby było tworzone „od dołu do góry”
pierwotne są stany, landy czy prowincje, a dopiero potem powoływana jest władza centralna

nie powiemy, że Stany Zjednoczone dzielą się na 50 stanów: one składają się z 50 stanów
podobnie lepiej brzmi sformułowanie, że Niemcy składają się z landów, a nie dzielą się na landy

w Europie jest 6 państw federalnych, a na świecie około 20
tę listę najlepiej byłoby znać w komplecie, a wymaganie minimalne to znajomość państw wyróż-

nionych

w Europie federacji jest 6:
1. Niemcy (federacja landów, czyli krajów związkowych)
2. Austria (podobna sytuacja)

3. Szwajcaria (federacja kantonów)
4. Bośnia i Hercegowina

5. Federacja Rosyjska (republiki i obwody autonomiczne)
6. Belgia (nietypowy przykład federacji)

w Ameryce federacji też jest 6:
1. Stany Zjednoczone (federacja stanów)

2. Kanada

Państwo i polityka – repetytorium

124 z 160

3. Meksyk

4. Brazylia
5. Argentyna

6. Wenezuela

na pozostałych kontynentach – 7:

1. Australia
2. Indie

3. Pakistan
4. Malezja (skomplikowana federacja sułtanatów!)
5. Zjednoczone Emiraty Arabskie (federacja emiratów)

6. Nigeria
7. Etiopia

konfederacja to luźny związek państw
konfederacja to związek jeszcze luźniejszy niż federacja

istnieją władze centralne, ale ich kompetencje są ograniczone do niewielu spraw
istnieją wspólne siły zbrojne, ale są tworzone z kontyngentów przysyłanych przez poszczególne

kraje
istnieje budżet centralny, ale bardzo skromny, utworzony ze składek poszczególnych krajów
niekoniecznie istnieje wspólny obszar gospodarczy

luźniejsza od konfederacji byłaby już tylko organizacja międzynarodowa
o przykład konfederacji jest dziś trudno

Szwajcaria oficjalnie nazywa się konfederacją, ale obecnie jest to raczej federacja, gdyż niezależ-
ność poszczególnych kantonów jest dziś mniejsza niż pierwotnie

unia personalna oznacza, że głowa państwa jest ta sama w różnych państwach
poszczególne państwa mogą zachowywać nieograniczoną suwerenność i mogą mieć całkowicie

odrębne instytucje, ale głowa państwa jest wspólna, dlatego na egzaminie trzeba napisać, że unia
personalna to państwo złożone
dwa przykłady: Polska Jagiellonów i imperium brytyjskie

w dziejach Polski było kilka unii personalnych

unia łączyła przez pewien czas Polskę i Czechy (Wacław II), Polskę i Węgry (Ludwik Węgierski),
Polskę i Szwecję (Zygmunt III Waza), Polskę i Saksonię (August II i August III)
żadnego zbliżenia ustrojowego Polski i Szwecji albo Polski i Saksonii to nie oznaczało, bo unia

personalna go nie wymaga
jednak lepiej pamiętamy o unii personalnej Polski i Litwy za czasów dynastii Jagiellonów

okazała się trwała i towarzyszyło jej zbliżenie ustrojowe, gospodarcze i polityczne obu państw, ale
przy zachowaniu ich odrębności

monarcha brytyjski jest dziś formalnie głową państwa w kilkunastu krajach będących niegdyś
koloniami brytyjskimi, na przykład w Kanadzie i Australii

kiedy przybywa tam z wizytą, nie występuje jako głowa państwa brytyjskiego, ale jako monarcha
miejscowy
na miejscu ma niewielkie, ale jednak określone prerogatywy

248

związane ze swą osobą i dynastią

szczegóły są bardzo skomplikowane
w języku angielskim nie używa się w tym kontekście pojęcia „unia personalna”, ale chyba głów-

nie dlatego, by podkreślić wyjątkowość tej sytuacji
dla nas będzie to unia personalna

unia realna to unia personalna plus wspólna polityka i zbliżenie ustrojowe
unia realna w przypadku monarchii to mniej więcej tyle co konfederacja w przypadku republik

państwa teoretycznie są osobne, ale mają różnorakie wspólne instytucje
dobry przykład to okres monarchii elekcyjnej w Polsce: od unii lubelskiej (1569) do Konstytucji
3 maja (1791)

na Rzeczpospolitą składały się dwa państwa: Litwa i Korona

248

prerogatywa – szczególne uprawnienie związane z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją.

Państwo i polityka – repetytorium

125 z 160

Rzeczpospolita miała wspólną (i wspólnie wybieraną) głowę państwa, wspólny politykę zagra-

niczną, wspólny Sejm i wspólną monetę
ale Korona i Litwa zachowała osobne urzędy (także centralne), osobne prawo, osobne trybunały

wojny były wspólne, ale wojsko odrębne i mające osobnych hetmanów (to rodziło problemy!)

w praktyce unia realna rzadko oznacza równoprawność podmiotów

jedna ze stron zwykle przeważa
tak było w przypadku unii polsko-litewskiej, unii austriacko-węgierskiej z 1867 roku czy unii

Anglii i Szkocji w XVIII wieku

autonomia to sytuacja, w której jakaś część państwa cieszy się znaczną niezależnością,

większą niż pozostałe części państwa
autonomiczna część państwa może mieć własny parlament, osobny rząd i odrębne prawo

może mieć inny albo dodatkowy język urzędowy

Polska jest obecnie państwem, w którym nie ma autonomicznych regionów, województw czy po-

wiatów
przed II wojną światową znaczną autonomią cieszył się Śląsk (miał odrębny Sejm i osobny skarb)

autonomia może pochodzić z poszanowania wielowiekowej tradycji (republika mnichów na pół-
wyspie Athos w Grecji), może być wyrazem ochrony praw mniejszości (autonomia Wysp Alandz-

kich oraz Laponii w Finlandii, okręgi i rejony autonomiczne w Rosji), może wynikać z izolacji
geograficznej jakiejś części państwa (wyspy Azory w Portugalii) albo być sposobem na wygasze-

nie separatyzmu (Autonomia Palestyńska w Izraelu)

jeśli autonomicznych części państwa jest więcej, to państwo może przybierać strukturę

podobną do struktury państwa złożonego
jeśli w państwie unitarnym jedna mała prowincja ma autonomię, to nadal mówimy, że jest to

państwo unitarne
gdy jest ich kilka, zaczyna się problem
kiedy wszystkie prowincje mają autonomię, to problem jest poważny

struktura takiego państwa może być trudna do odróżnienia od struktury państwa federacyjnego
– tylko geneza jest inna

na egzaminie uważaj!

Hiszpania, zgodnie ze swą konstytucją, składa się z 17 autonomicznych wspólnot (Katalonia,

Andaluzja, Baleary itd.)
zakres ich autonomii jest bardzo różny, konstytucja zastrzega, że suwerenność pozostaje domeną

władz centralnych, a każda zmiana zakresu autonomii wymaga zatwierdzenia przez parlament
ogólnohiszpański (Kortezy)
uznajemy więc, że jest to wciąż państwo unitarne, choć nietypowe

Dania, przychodzi na myśl Kopenhaga, Półwyspie Jutlandzkim i przyległych wyspach
występuje tam podział administracyjny typowy dla państwa unitarnego
komplikacja pochodzi stąd, że Królestwo Danii obejmuje też Wyspy Owcze (osobny parlament i

rząd) oraz Grenlandię (podobna sytuacja)
obie wymienione części Królestwa Danii są na tyle odrębne, że nawet nie są częścią Unii Europej-

skiej

Wielka Brytania, ciekawy przykład

umownie stwierdza się, że Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej to pań-
stwo unitarne, ale należy sobie zdawać sprawę z tego, jak nietypowa to unitarność

Wielka Brytania powstała jako efekt rozwoju unii personalnej, a potem unii realnej Anglii i Szko-
cji (państwo złożone)
był okres ściślejszej unifikacji jej części, a ostatnio mamy czas rozluźniania spoistości

Walia, Szkocja i Irlandia Północna mają dziś osobne parlamenty i rządy

Państwo i polityka – repetytorium

126 z 160

do tego dochodzi kilka posiadłości Korony niebędących częściami Wielkiej Brytanii (np. wyspa

Man), liczne terytoria zamorskie, każde o innym statusie (Gibraltar, Bermudy itd.), a w dodatku
kilkanaście państw pozostających z Wielką Brytanią w unii personalnej (np. Kanada)

aby podać argument, w myśl którego Wielka Brytania nie jest państwem federalnym, zauważ, że
Anglia nie ma osobnego parlamentu i rządu, a parlamenty Szkocji, Walii czy Irlandii Północnej
mają charakter samorządu

Belgia powstała jako państwo unitarne, ale stopniowo jej regiony: Flamandia, Walonia i Bruksela

(region stołeczny) uzyskiwały coraz większą samodzielność
w końcu w 1993 roku w konstytucji znalazł się zapis stwierdzający, że Belgia jest państwem fe-
deralnym

separatyzm to dążenie do oddzielenia się od reszty państwa i utworzenia samodzielnego

państwa
separatyzm może się wyrażać w formach legalnych i pokojowych (np. dążenie do oderwania pro-
wincji Quebec od Kanady) albo w formach z użyciem przemocy (np. w Kraju Basków w Hiszpanii

– z podkładaniem bomb)

na egzaminie mogą od Ciebie oczekiwać wiedzy na temat tego, jakie kraje borykają się z proble-
mem separatyzmu
najważniejsze przykłady omówiono w części dotyczącej przeglądu państw

teraz tylko przypomnimy: Wielka Brytania, Hiszpania, Mołdawia, Rosja, Ukraina, Gruzja, Turcja,
Chiny, Kanada

centralizm, decentralizacja, regionalizm i partykularyzm dotyczą zakresu samodzielności
regionów

centralizm to dążenie do skupienia władzy w jednym ośrodku (np. ograniczanie kompetencji
samorządu lokalnego, przeniesienie wszystkich ważnych instytucji do stolicy)

decentralizacja polega na przeniesieniu części uprawnień władzy centralnej na organy niższych
szczebli (chodzi o uprawnienia)

choćby liczba urzędników centralnych malała, a rosła liczba urzędników samorządowych, to nie
oznacza jeszcze decentralizacji

ważne, czy zmniejszyły się kompetencje tych pierwszych

regionalizm to dążenie do zachowania integralności regionów uformowanych w toku historii, do

utrzymania lub poszerzenia ich niezależności od władzy centralnej, a także starania do za-
chowania lokalnej odrębności i regionalnych tradycji

regionalizm zwykle wiąże się z walką o decentralizację, czasami z domaganiem się autonomii, a
niekiedy przybiera formę partykularyzmu

partykularyzm to przedkładanie interesów własnej grupy nad interes wspólny, nieliczenie się z
tym dobrem wspólnym

partykularyzm to pojęcie zawsze negatywne
to mniej więcej to samo co egoizm, tyle że na szczeblu dużych grup społecznych
można mówić o czyjejś walce o partykularne interesy lokalne albo regionalne, związkowe, korpo-

racyjne

Demokracja pośrednia i bezpośrednia

demokracja bezpośrednia jest wtedy, gdy decyzje podejmuje ogół uprawnionych
jest kilka form sprawowania władzy w demokracji bezpośredniej
będą oma wiane po kolei

ilustracją form demokracji bezpośredniej będzie współczesna Polska, starożytne Ateny oraz
Szwajcaria

Państwo i polityka – repetytorium

127 z 160

można też jako przykłady demokracji bezpośredniej podać obyczaje polityczne niezliczonej liczby

plemion wszystkich kontynentów
z filmów indiańskich możesz pamiętać, że czasem decydował wódz, czasem rada starszych, a

czasem ogół wojowników
pytanie sprawdzające: którą z tych sytuacji Arystoteles mógłby ewentualnie nazwać politeją?

demokracja pośrednia to taka, w której decyzje podejmują delegaci wybierani w wyborach
przez ogół uprawnionych

bardzo często, mówiąc o demokracji pośredniej, myśli się o demokracji parlamentarnej
udział w wyborach do parlamentu albo wybieranie prezydenta to procedura demokratyczna i
realizuje się w niej wola ludu, ale w ten sposób obywatel nie sprawuje władzy bezpośrednio, tylko

wskazuje, kto ją ma sprawować za niego

demokracja pośrednia może dotyczyć także szczebla lokalnego
delegatami będą w tym przypadku radni wybierani w wyborach samorządowych

tak dla demokracji pośredniej, jak i bezpośredniej nie ma znaczenia, czy wyborca wskazuje listę
wyborczą czy osobę

w wyborach wójta w gminie wyborca wskazuje konkretną osobę, ale po wyborach wójt obejmuje
urząd, a wyborcy nie mają wpływu na jego bieżące decyzje
jest to więc demokracja pośrednia

rozważmy wolną elekcję króla w szlacheckiej Polsce

każdy szlachcic mógł się pojawić na polu elekcyjnym pod Warszawą i wybierać króla
forma zgromadzenia była wprawdzie typowa dla demokracji bezpośredniej, ale efekt był typowy
dla demokracji pośredniej (wybór osoby króla, która będzie podejmować dalsze decyzje)

obywatel ma też prawo pisać wnioski, skargi i petycje do władz

przeważnie uznaje się, że demokratyczne państwo gwarantuje obywatelowi prawo korzystania z
tych form wypowiadania swych opinii
zalicza się je do form demokracji pośredniej, gdyż jest to sposób oddziaływania na decyzje, któ-

re podejmuje ktoś inny
jeśli będzie czas i miejsce, możesz o tych formach demokracji wspomnieć

Szwajcaria słynie z bogactwa form demokracji bezpośredniej
omawiając jakąkolwiek formę demokracji bezpośredniej, wymień Szwajcarię

występują tam następujące formy demokracji bezpośredniej:

referendum

zgromadzenie ludo-

weto ludowe

inicjatywa ludowa

ze wszystkich form demokracji bezpośredniej najbardziej charakterystyczne są tu referenda
dla Szwajcara jest oczywiste, że referenda odbywają się kilka razy do roku (zwykle jest to cały

pakiet referendów na różne tematy na różnym szczeblu: gmin, kantonów i całego kraju)
prawo precyzyjnie decyduje o tym, kiedy referendum ma się odbyć, więc nie jest tak – jak w Pol-
sce – że parlament i Prezydent mają swobodę decyzji w kwestii tego, co poddać pod referendum,

a czego nie poddawać

najbardziej podstawowa forma demokracji to rozstrzyganie spraw przez zgromadzenie lu-
dowe
na takim zgromadzeniu, z reguły na dużym placu, zbierają się wszyscy uprawnieni i podejmują

decyzję
mogą ją podejmować w różny sposób, na przykład przez aklamację (głośne wyrażenie swej zgody,

np. okrzykami) albo przez głosowanie
głosowanie może być jawne, na przykład przez podniesienie ręki czy rozstąpienie się (na dwie
grupy), albo tajne, z użyciem urny do głosowania

znany przykład to demokracja ateńska

Państwo i polityka – repetytorium

128 z 160

obywatele Aten stawiali się osobiście na obradach Zgromadzenia Ludowego i w głosowaniu po-

dejmowali najważniejsze decyzje
Zgromadzenie Ludowe istniało także w starożytnym Rzymie, choć z biegiem czasu miało coraz

mniej do powiedzenia

jak zawsze w przypadku demokracji bezpośredniej dobrym przykładem jest Szwajcaria

na szczeblu samorządowym w niektórych gminach nadal od czasu do czasu (np. na placu miej-
skim) zwołuje się zgromadzenie ogółu obywateli, które dyskutuje i głosuje nad różnymi sprawami

w Polsce zgromadzenie ludowe ma ograniczone znaczenie
jednak forma taka istnieje: zebranie wiejskie, które ma charakter organu uchwałodawczego na

szczeblu sołectwa

249

dwa inne sposoby bezpośredniego udziału ludu we władzy to inicjatywa ludowi i weto lu-
dowe
inicjatywa ludowa oznacza, że określona liczba obywateli może wnieść pod obrady parlamentu

projekt ustawy
taka zasada istnieje w niektórych krajać między innymi we Włoszech, w Polsce (patrz formy ini-

cjatywy ustawodawczej), i oczywiście w Szwajcarii

instytucja weta ludowego oznacza, że obywatele – zgodnie z określoną procedurą – mogą się

sprzeciwić jakimś przepisom prawa
w prawie polskim instytucji weta ludowego nie ma. Istnieje ona we Włoszech (i oczywiście w

Szwajcarii)

referendum to bezpośrednie głosowanie ogółu uprawnionych w jakiejś sprawie

pytanie w referendum na ogół formułuje się w taki sposób, by głosujący mogli odpowiadać „tak”
albo „nie”

ze względu na materię głosowania rozróżnia się referenda konstytucyjne, ustawodawcze, akce-
syjne (dotyczące przystąpienia kraju do jakiejś organizacji albo traktatu), arbitrażowe (rozstrzy-

gające spór polityczny między jakimiś podmiotami), problemowe

referenda można podzielić na ogólnokrajowe oraz lokalne (samorządowe)

jeśli prawo określa, że w jakiejś sytuacji referendum musi się odbyć, jest to referendum obligato-

ryjne; inaczej jest to referendum fakultatywne

referendum może mieć charakter konsultacyjny (coś w rodzaju oficjalnego sondażu), a może
mieć charakter rozstrzygający – w rym wypadku nawet parlament musi się pogodzić z wynikiem
referendum i nie może przegłosować czego innego niż to wynika z referendum

w Polsce moc rozstrzygającą może mieć tylko takie referendum ogólnokrajowe, w którym wzięło

udział przynajmniej 50% uprawnionych do głosowania
referendum może zarządzić albo Sejm (bezwzględną większością głosów), albo Prezydent za zgodą
Senatu (podobna większość)

również obywatele mogą zgłosić projekt referendum, jeśli zbiorą w tej sprawie 500.000 podpisów
o tym, czy referendum przeprowadzić czy nie, zadecyduje Sejm

można się zastanawiać nad tym, czy referendum o charakterze konsultacyjnym to forma spra-
wowania władzy, skoro ktoś inny może podjąć decyzję po swojemu – forma sprawowania władzy

249

sołectwo – w dawnej Polsce zespół uprawnień, a zarazem uposażenie majątkowe związane z urzędem

sołtysa; w PRL wieś lub sąsiadujące ze sobą wsie powiązane wspólnymi więzami społ. i uwarunkowaniami
przestrzennymi; sołectwo było jedną z gł. form samorządu mieszkańców wsi; od 1990 sołectwo jest jed-
nostką pomocniczą samorządu terytorialnego w gminie; organizację i zakres działania organów ustala sta-
tut gminy; organem uchwałodawczym jest zebranie wiejskie, organami wykonawczymi są sołtys i rada so-
łecka (organ pomocniczy), wybierane przez mieszkańców wsi.

Państwo i polityka – repetytorium

129 z 160

po roku 1990 referenda ogólnokrajowe odbywały się w Polsce trzy razy

w referendum akcesyjnym dotyczącym wstąpienia do Unii Europejskiej w 2003 roku wzięło
udział 58,8% wyborców, więc było ono ważne i wiążące

w dwu równoczesnych referendach z 1996 roku, dotyczących uwłaszczenia i prywatyzacji,
wzięło udział tylko 32,4% uprawnionych i były one nieważne

w referendum konstytucyjnym z 1997 roku wzięło udział 42,9% uprawnionych, ale Sąd Naj-

wyższy orzekł, że było ono ważne

za rządów komunistycznych referenda odbyły się dwa razy: w 1946 roku (kwestia zniesienia Se-

natu, reform ustroju i granicy zachodniej) i w 1987 roku (kwestia reform gospodarczych)
pierwsze z nich zostało sfałszowane, a władze ogłosiły, że zyskały poparcie („3 razy tak”)

w drugim społeczeństwo też wypowiedziało się inaczej niż chciały władze, ale wkrótce cały system
upadł i sprawa stała się bezprzedmiotowa

plebiscyt to odmiana referendum
kiedy po I wojnie światowej w niektórych częściach Europy odbywały się głosowania wśród lud-

ności na temat tego, kto do jakiego państwa chce należeć, mówiono że to plebiscyty
na przykład na Górnym Śląsku i na Mazurach ludność głosowała za Polską albo za Niemcami
teraz pewnie by powiedziano, że były to referenda

nigdzie nie udało nam się znaleźć logicznego wyjaśnienia kwestii, czym się różni plebiscyt od re-
ferendum

zasady przeprowadzania referendów lokalnych są nieco inne niż ogólnokrajowych
referendum takie może zostać przeprowadzone na wniosek odpowiedniego organu samorządu

(rada gminy itp.) lub obywateli
w tym wypadku projekt musi poprzeć swymi podpisami 10% mieszkańców gminy albo powiatu

(5% dla referendum wojewódzkiego)
dla ważności referendum lokalnego w Polsce wymagany jest udział 30% uprawnionych do głoso-
wania

praktyka pokazuje, że wymóg ten w Polsce jest trudny do spełnienia i większość przeprowadzo-
nych referendów lokalnych okazuje się nieważna

XI.

Wybory

czynne prawo wyborcze oznacza, że mogę głosować, a bierne prawo wyborcze oznacza, że
inni mogą na mnie głosować

czynne prawo wyborcze to prawo do głosowania
w Polsce mają je wszyscy, którzy ukończyli 18 rok życia, niezależnie od rodzaju wyborów

bierne prawo wyborcze to prawo do tego, by zostać wybranym
aby kandydować do rady samorządu (organ uchwałodawczy), wystarczy mieć 18 lat

jednak aby móc zostać posłem do Sejmu, trzeba mieć 21 lat, wójtem, burmistrzem lub prezyden-
tem miasta – 25 lat, senatorem – 30 lat, a Prezydentem RP – trzeba mieć ukończone 35 lat

rada samorządu

poseł do Sejmu

wójt, burmistrz,

prezydent mia-

sta

senator

Prezydent RP

ciekawostka: we Włoszech prezydent musi mieć przynajmniej 50 lat
to najwyższy wymagany wiek wyznaczony przez bierne prawo wyborcze w Europie

ordynacja wyborcza to ustawa precyzująca sposób przeprowadzenia wyborów

Państwo i polityka – repetytorium

130 z 160

ordynacja wyborcza zakreśla granice okręgów wyborczych, reguluje sposób zgłaszania kandyda-

tów, wyłaniania komisji wyborczych, zasady prowadzeń kampanii, sposób liczenia głosów, tryb
ogłaszania wyników wyborów

skoro jest to ustawa, to znaczy, że ordynację wyborczą uchwalić musi Sejm

powszechne prawo wyborcze nie oznacza, że głosują wszyscy

w państwie demokratycznym wybory są powszechne, ale należy to doprecyzować
ograniczenia zwane są cenzusami

cenzus obywatelstwa oznacza, że tylko obywatele mają prawa wyborcze
inaczej mówiąc, praw wyborczych w danym kraju nie mają obywatele inny krajów ani bezpań-

stwowcy
wyjątki dotyczą głównie wyborów samorządowych

w Polsce obywatele Unii Europejskiej mieszkający dostatecznie długo na terenie jakiejś gminy
mogą uczestniczyć w wyborach samorządowych, a obywatele polscy mieszkający w innych kra-
jach Unii uzyskuj prawo głosu w tamtejszych wyborach samorządowych

cenzus wieku oznacza, że dzieci i młodociani nie głosują

trzeba osiągnąć pewien wiek, by być pełnoprawnym wyborcą
w zdecydowanej większości państw świata ten wiek to 18 lat
jest pewna grupa państw, w których jest to 17, 19, 20 lub 21 lat

w kilku krajach wiek wyborczy obniżono do 16 lat
z większych państw taka zasada obowiązuje w Brazylii i od roku 2008 w Austrii

argumenty za i przeciw takiemu rozwiązaniu
argumenty za:

poszerzenie zakresu demokracji

walor edukacyjny

szybsze dojrzewanie młodzieży obecnie niż dawniej

argument przeciw:

niedojrzałość wyborców

ich podatność na manipulację

mieszanie spraw szkoły i polityki

teoretycznie można sobie wyobrazić, że cenzus wieku jest sformułowany obustronnie: tak, że wy-
borcy zbyt starzy też nie głosują

istnieje państwo, w którym taki cenzus wieku wprowadzono: jest to Watykan
kardynałowie, którzy ukończyli 80 rok życia, tracą prawo wybierania papieża

osoby ubezwłasnowolnione i osoby pozbawione praw publicznych nie biorą udziału w wybo-
rach

ubezwłasnowolnienie ma najczęściej związek z chorobą, natomiast pozbawienie praw publicz-
nych jest niekiedy orzekane jako dodatek do kary za przestępstwo

w Polsce o obu sytuacjach może decydować tylko sąd
większość więźniów zachowuje prawo do głosowania i teoretycznie może nawet kandydować w
wyborach

co najwyżej mogą mieć trudności w osobistym prowadzeniu kampanii wyborczej

niektórych cenzusów nie ma w Polsce, ale gdzie indziej są spotykane
pierwszy jest cenzus płci
jeszcze nie wszędzie kobiety mają prawo do głosowania

w XIX wieku nie miały go niemal nigdzie, w Polsce uzyskały je w roku 1918

następna możliwość to cenzus wykształcenia
tak bywało w przeszłości
dziś w Polsce nie ma cenzusu wykształcenia i profesor ma takie same prawa wyborcze, jak anal-

fabeta (jednym się to podoba, innym nie)

Państwo i polityka – repetytorium

131 z 160

w niektórych krajach wymaga się, by wyborca umiał czytać i pisać (np. Brazylia), w innych sta-

wia się pewne wymagania kandydatom na prezydenta

dalej mamy cenzus majątkowy
dziś uzależnianie praw politycznych od zamożności odrzuca się jako niezgodne z demokracją, ale
jeszcze 100 lat temu była to częsta praktyka

obywateli dzielono na kategorie, na przykład według wysokości płaconego podatku
każda grupa miała przydzieloną liczbę mandatów; niektóre grupy mogły być pozbawione repre-

zentacji
oczywiście, wszystko urządzone było tak, aby głos osób najzamożniejszych liczył się bardziej niż
głos obywateli ubogich

cenzus zamieszkania (fachowo: domicylu) to konieczność legitymowania się przez wyborcę za-

mieszkaniem na terenie okręgu wyborczego przez określony czas
to ważne zwłaszcza w wyborach lokalnych w państwach o strukturze federalnej (np. USA, Au-
stria)

prezydentem USA nie może zostać dowolny obywatel tego kraju, ale tylko taki, który się urodził
na jego terytorium

w Polsce przyjmuje się, że prawo głosu mają nawet emigranci od lat przebywający za granicą
(głosują na terenie polskich placówek dyplomatycznych)
z powodu cenzusu domicylu zdarza się, że osoby bezdomne (bez stałego zamieszkania) mają

trudności z realizacją praw wyborczych, choć formalnie nikt ich tych praw nie pozbawił

w przeszłości stosowano cenzus rasowy
w RPA w czasach apartheidu w najważniejszych wyborach uczestniczyli tylko biali
w Australii prawa wyborcze przyznano Aborygenom około roku 1962, a w USA z praktykami

dyskryminującymi czarnoskórych obywateli skończono dopiero w 1965 roku

stosowano także cenzus wyznaniowy
w Wielkiej Brytanii na czynne prawo wyborcze katolicy czekali do roku 1829, a żydzi do 1858
na Malediwach prawa wyborcze mają tylko muzułmanie

jest możliwy cenzus zawodowy

służy on do tego, by wykluczać pewne kategorie wyborców, takie jak policjanci, wojskowi albo
duchowni
przykłady można znaleźć w Ameryce Łacińskiej

system kurialny
podział obywateli na kategorie w zależności od majątku albo od zawodu (kupcy, rzemieślnicy,
ziemianie itp.) nosi nazwę systemu kurialnego
taki system obowiązywał na przykład w Galicji (zabór austro-węgierski) w 2 połowie XIX wieku;

podobny funkcjonował w carskiej Rosji pod koniec jej istnienia, w Prusach, a nawet w Wielkiej
Brytanii (cenzus majątkowy zlikwidowano w XIX wieku, a ostatnie jego ślady dopiero po II wojnie

światowej)

kategoria zamożności występowała w Konstytucji 3 maja

co zastanawiające, obrońcy tradycji popierali bezwzględną równość szlachty, a zwolennicy postę-
pu starali się, by szlachcie niemającej majątków odebrać część praw politycznych (pełnię praw

mieli zachować posesjonaci, czyli szlachta zamożna, jako mniej podatni na przekupstwo i naci-
ski)

wybory są wolne, jeśli można swobodnie zgłaszać kandydatów, przedstawiać programy wy-
borcze i głosować

w podręcznikach ten temat bywa, o dziwo, pominięty i od razu przechodzi Ą do liczby przymiot-
ników
w czasach PRL wybory były powszechne, równe, bezpośrednie i tajne, ale nie były wolne

listę kandydatów ustalał jeden komitet, zwany Frontem Jedności Narodu (a od stanu wojennego
Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, czyli PRON)

żaden kandydat nie głosił poglądów innych, niż chciała władza

Państwo i polityka – repetytorium

132 z 160

liczba kandydatów była równa liczbie mandatów, więc kandydaci w komplecie wchodzili do Sej-

mu czy innego ciała „wybieralnego”
owszem, każdy pełnoletni wyborca mógł wrzucić swój głos do urny i głos każdego wyborcy miał

równe znaczenie – ale było ono równe zeru

wolność wyborów to podstawa

dopiero potem są przymiotniki

wybory są czteroprzymiotnikowe, jeśli są powszechne, równe, bezpośrednie i tajne
powszechne – głosują wszyscy dorośli obywatele (uprawnij do głosowania)
równe – głos każdego wyborcy liczy się jednakowo; nie ma wyborców ważniejszych i mniej waż-

nych, każdy głosujący ma ich tyle samo
bezpośrednie – każdy głosuje bezpośrednio na kandydata na określony urząd

tajne – nikt nie wie, jak głosował konkretny wyborca

wybory są pięcioprzymiotnikowe, jeśli ponadto są proporcjonalne

proporcjonalne – mandaty z danego okręgu są dzielone między partie (listy wyborcze) proporcjo-
nalnie do liczby uzyskanych głosów – na tyle, na ile da się to zrobić (są różne subtelności)

odmianą wyborów proporcjonalnych są wybory z progiem wyborczym
różnica polega na tym, że wprawdzie mandaty dzieli się proporcjonalnie do] liczby głosów, ale

przy podziale pomija się najsłabsze partie (listy wyborcze)
w Polsce w wyborach do parlamentu obowiązują progi 5% i 8%

progi istnieją też w wyborach do samorządu
zamiast mówić „próg wyborczy” możesz powiedzieć „klauzula zaporowa”

alternatywą wobec wyborów proporcjonalnych są wybory większościowe (w tym wybory
jednomandatowe)

wybory większościowe – wszystkie mandaty z określonego okręgu otrzymują kandydaci z tylko
jednej listy – tej, która w tym okręgu zwyciężyła
inni nie dostają ani jednego mandatu

w jednym okręgu komplet mandatów może zdobyć jedna partia, w drugim – inna

wybory jednomandatowe – w każdym okręgu wybierana jest tylko jedna osoba
jest to więc szczególny rodzaj wyborów większościowych
potocznie nie zawsze odróżnia się wybory jednomandatowe od mych rodzajów wyborów większo-

ściowych

w Wielkiej Brytanii wybory do parlamentu są jednomandatowe i mają zawsze jedną turę: wy-
grywa ten, kto za pierwszym podejściem uzyska najwięcej głosów (to się nazywa „system więk-
szości względnej”)

we Francji wybory do parlamentu też są jednomandatowe, ale wymagana jest większość bez-

względna
ponieważ mało kto zdobywa 50% głosów w I turze, na ogół konieczna jest II tura, dopiero ona jest
decydująca

wybory prezydenta USA mają charakter pośredni i większościowy – zwycięzca w danym stanie

zgarnia wszystkie głosy elektorów należne temu stanowi

różne systemy wyborcze mają różne zalety

ordynacja proporcjonalna najlepiej oddaje poglądy wyborców
w tym systemie żadna licząca się grupa polityczna nie jest pozbawiona reprezentacji

wyborcy nie mają powodu, by głosować inaczej, niż im sumienie dyktuje
wadą jest rozdrobnienie parlamentu

ordynacja większościowa zapewnia stabilność parlamentu
wyborcy rezygnują z głosowania na listy, które nie mają szans na zwycięstwo, i przerzucają swe

głosy na silniejszych kandydatów

Państwo i polityka – repetytorium

133 z 160

do parlamentu trafiają silne partie i albo od razu mają większość, albo tworzą koalicję, która mo-

że sprawnie rządzić
może się wykształcić stabilny system dwupartyjny

wadą jest to, że wyborcy kierują się taktyką i prawdziwymi lub rzekomymi szansami kandyda-
tów, a nie ich poglądami ani predyspozycjami
manipulowanie sondażami może wpłynąć na wynik wyborów

ordynacja jednomandatowa zapewnia najściślejszy związek z wyborcami

skoro wybiera się tylko jedną osobę, wybiera się ją staranniej
wadą jest to, że osoba ta może stać przed pokusą przypodobania się swym bezpośrednim wybor-
com i rezygnacji z dbania o dobro całego narodu

parlament może być jeszcze bardziej niezdolny do działania na rzecz dobra wspólnego niż w or-
dynacji ściśle proporcjonalnej

z pięcioma przymiotnikami związane są różne trudności i subtelności
w wielu krajach mówi się, że wybory są cztero- albo pięcioprzymiotnikowe i brzmi to ładnie i

pięknie
jednak praktyka jest cokolwiek bardziej skomplikowana

tajność wydaje się dziś oczywista, ale stała się zasadą dopiero w wieku XIX, i to nie wszędzie
wcześniej należało po prostu powiedzieć komisji, na kogo się głosuje, a nie trzeba dodawać, że

czasem wymagało to odwagi
dziś w krajach demokratycznych z tajnością problemów nie ma

ale tam, gdzie demokracja jest udawana, wyborcy boją się głosować inaczej niż chcą władze
w czasach PRL w Polsce była tylko jedna lista wyborcza
kto nie szedł na wybory, pokazywał władzom, że mu się ta lista nie podoba

odpowiednie służby wiedziały, kto nie głosował
to dlatego frekwencja wyborcza sięgała 99%

teoretycznie wybory są powszechne i zwycięska partia powołuje się na wolę ogółu
ale jeśli głosuje 40% uprawnionych, a zwycięska partia uzyska połowę głosów?

można się wtedy zastanawiać, czy rządzi ona w imieniu ogółu czy mniejszości
w niektórych krajach (np. w Belgii) osiągnięto wysoką frekwencję, ale za cenę kar grzywny grożą-

cą niebiorącym udziału w wyborach

zasada proporcjonalności jest trudna do spełnienia

trzeba bowiem umieć przeliczyć głosy wyborców w każdym okręgu na mandaty
pomyśl: jak podzielić 6 mandatów, jeśli jedna partia zdobyła 43% głosów, druga 37%, trzecia

11%, a czwarta 9%?
zaproponowano kilka rozwiązań; jedne są korzystne dla partii dużych, a inne dla partii małych

metoda d’Hondta

250

metoda d’Hondta – metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opartych na

proporcjonalnej reprezentacji z listami partyjnymi. Jej nazwa pochodzi od nazwiska belgijskiego matema-
tyka Victora d’Hondta. Faworyzuje ona duże ugrupowania w większym stopniu niż druga spośród najpopu-
larniejszych metod przeliczania głosów – metoda Sainte-Laguë. Metodę d'Hondta stosuje się przy podziale
mandatów m.in. w wyborach parlamentarnych w Austrii, Finlandii, Izraelu (nosi tam nazwę metody Bader-
Ofera), Holandii i Hiszpanii. W Polsce stosowano ją m.in. w parlamentarnych ordynacjach wyborczych II
Rzeczypospolitej (do 1935 r.), a także w III Rzeczypospolitej (z wyłączeniem wyborów w 1991 r. oraz wybo-
rów w 2001 r.) przy podziale mandatów do Sejmu oraz w wyborach samorządowych (do rad gmin liczących
powyżej 20 tys. mieszkańców, rad powiatów oraz sejmików województw). Metoda polega na znalezieniu
największych, kolejno po sobie następujących ilorazów liczby uzyskanych głosów. Podziału dokonuje się
dzieląc liczbę głosów przypadających każdemu komitetowi przez kolejne liczby naturalne, a następnie z tak
obliczonych ilorazów dla wszystkich komitetów, wybieranych jest tyle, ile jest mandatów do obsadzenia. W
przypadku gdy kilka komitetów uzyskało takie same ilorazy stosuje się różne metody dodatkowego szere-
gowania. W Polsce wybrano następujący sposób – jeżeli kilka list uzyskało ilorazy równe ostatniej liczbie z
liczb uszeregowanych w podany sposób, a list tych jest więcej niż mandatów do rozdzielenia, pierwszeń-
stwo mają listy w kolejności ogólnej liczby oddanych na nie głosów. Gdyby na dwie lub więcej list oddano
równą liczbę głosów, o pierwszeństwie rozstrzyga liczba obwodów głosowania, w których na daną listę od-
dano większą liczbę głosów.

Państwo i polityka – repetytorium

134 z 160

metoda Hare-Niemeyera

251

metoda Sainte-Laguë

252

matematycy udowodnili, że w pełni sprawiedliwego i w pełni logicznego systemu przeliczania gło-

sów na mandaty nie da się zaprojektować, ale to osobna historia

jeśli wybory nie są bezpośrednie, to mogą być pośrednie

wtedy głosuje się na elektorów, a dopiero oni wybierają na przykład prezydenta (tak jest np. w
USA)

mimo że wybory w USA nie są bezpośrednie, nikt nie powie, że nie są demokratyczne

najprostsza do spełnienia wydaje się zasada równości, ale to pozory

w rzeczywistości w jednym okręgu wyborczym jeden poseł może wypadać na 60 tysięcy wybor-
ców, a w innym – na 80 tysięcy (w okręgu Warszawa I nawet więcej, bo dolicza się do niego

wszystkie głosy z zagranicy, a bywa ich powyżej 100 tysięcy)
zdarza się też, że pewne partie mają przywileje wyborcze, na przykład partie mniejszości narodo-
wych przekroczyć progu wyborczego, by wejść do parlamentu

kontrowersje budzić może także sposób podziału kraju na okręgi wyborcze (tzw. geografia wy-

borcza)
jest tu pole do manipulacji
jeśli okręgi są kilkunastomandatowe, wtedy partia mająca 10% poparcia ma szansę w każdym

zdobyć jeden lub dwa mandaty
jeśli jednak okręgi będą małe i z każdego wejdą do Sejmu po dwie osoby, to partia mająca 10%

zwolenników nie wprowadzi do Sejmu żadnego posła (pierwszymi dwoma miejscami podzielą się
dwie największe partie)
podobnie, jeśli partia rządząca wie, że w okręgach wiejskich ma niewielu zwolenników, może

spróbować zmienić ordynację wyborczej i dołączyć część wiosek do okręgów miejskich

251

metoda Hare’a-Niemeyera – metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opar-

tych na proporcjonalnej reprezentacji z listami partyjnymi, powstała na skutek modyfikacji metody Hare'a
przez niemieckiego matematyka Horsta Niemeyera. Nazywana jest także metodą matematycznej proporcji
lub największej reszty. Liczbę uzyskanych mandatów oblicza się za pomocą wzoru:

gdzie:
Q – liczba uzyskanych przez daną listę mandatów
V

– liczba ważnie oddanych głosów na daną listę w okręgu wyborczym

S – liczba mandatów do obsadzenia w danym okręgu wyborczym
V

– łączna liczba głosów oddanych w danym okręgu wyborczym

X, … – wynik dzielenia, np. 1,38
Liczba X przed przecinkiem oznacza liczbę mandatów przypadających w okręgu wyborczym danej liście.
Jeżeli w odniesieniu do wszystkich list okręgowych nie zostaną rozdzielone wszystkie mandaty, to pozosta-
łe mandaty przydziela się tym listom, dla których wyliczone ilorazy wykazują kolejno najwyższe wartości po
przecinku, np. 0,39; 0,27; 0,05. Stosuje się wtedy zasadę największej reszty.Metoda ta sprzyja głównie
małym i średnim ugrupowaniom. W Polsce tę metodę stosowano przy ustalaniu wyników w wyborach do
sejmu w 1991 roku.

252

metoda Sainte-Laguë – metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opartych

na proporcjonalnej reprezentacji z listami partyjnymi. Jej nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego ma-
tematyka André Sainte-Laguë; Metoda polega na znalezieniu największych, kolejno po sobie następujących
ilorazów z liczby uzyskanych głosów. Podziału dokonuje się, dzieląc liczbę głosów przypadających każdemu
komitetowi wyborczemu przez kolejne liczby nieparzyste: 1, 3, 5, 7, itd., a następnie z tak obliczonych ilo-
razów dla wszystkich komitetów wybieranych jest tyle największych, ile jest mandatów do obsadze-
nia.Istnieją różne odmiany tej metody. Niekiedy pomija się pierwszy dzielnik, dzieląc liczbę uzyskanych
głosów kolejno przez 3, 5, 7 itd. Popularną modyfikacją jest zastąpienie pierwszego dzielnika 1 przez 1,4,
co sprzyja ugrupowaniom większym - system ten znany jest jako zmodyfikowana metoda Sainte-Laguë.
Metoda Sainte-Laguë jest stosowana m.in. w systemach wyborczych w Nowej Zelandii, Norwegii, Szwecji,
Danii, a od 2009 roku również w Niemczech. Zastosowano ją także (w wersji zmodyfikowanej) w Polsce
podczas wyborów parlamentarnych w 2001 roku oraz w wyborach do rad gmin (w gminach liczących po-
wyżej 20 tys. mieszkańców) w 1990 i 1994 roku. Metoda Sainte-Laguë generuje wyniki lepiej odzwiercie-
dlające poglądy wyborców, podczas gdy metoda d’Hondta sprzyja większym partiom.

Państwo i polityka – repetytorium

135 z 160

wyborcy ze wsi nie zdołają przegłosowej wyborców z miast, a ich głosy się „zmarnują”, z korzyścią

dla partii rządzącej

w Polsce wybory do Sejmu są pięcioprzymiotnikowe (z progiem), a wybory do Senatu –
trójprzymiotnikowe
wybory do Sejmu są powszechne, bezpośrednie, równe, tajne i proporcjonalne z progiem wybor-

czym

wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i tajne
nie twierdzi się, że są równe, bo granice okręgów wyborczych do Senatu nie są zakreślone tak, by
liczba głosujących była w nich jednakowa

nie są też proporcjonalne, bo nie głosuje się na listy partyjne, lecz na konkretnych kandydatów

w Polsce wyborców mogą zgłaszać partie, koalicje i grupy wyborców, jeśli utworzą komitet
wyborczy
kandydatów na posłów nie zgłasza partia, koalicja lub obywatel, lecz komitet wyborczy

aby móc wystawić posłów w jakimś okręgu, komitet musi wykazać odpowiednie poparcie: musi
zebrać co najmniej 5000 podpisów wyborców z tego okręgu

jeśli jakiś komitet zarejestruje swoje listy wyborcze w połowie okręgów w kraju, może wystawiać
kandydatów we wszystkich okręgach i ma dodatkowe przywileje

do Sejmu mogą wejść tylko przedstawiciele tych komitetów wyborczych, które w skali kra-
ju przekroczą próg wyborczy

wynosi on 5% dla partii politycznych i grup wyborców (kandydaci niezależni), a jest podwyższo-
ny do 8% dla koalicji partii
może się zdarzyć, że partia weszłaby samodzielnie do Sejmu, bo ma 5,01% poparcia, ale założyła

komitet koalicyjny z inną partią, razem zdobyły 7,99% głosów i w tej sytuacji żadna z nich do
Sejmu nie wejdzie

komitety, które w wyborach parlamentarnych zdobędą w skali kraju ponad 3% głosów, do-
stają dofinansowanie z budżetu

o tym mogło nie być w podręczniku, ale dla partii jest to ogromnie ważne
bez pieniędzy trudno wykupić ogłoszenia wyborcze, organizować wiece i kongresy, kręcić rekla-

mowe filmy, drukować ulotki
te partie, które dostaną pieniądze z budżetu, są w komfortowej sytuacji przed kampanią wybor-
czą

pozostałe mogą liczyć tylko na składki członków, wyniki kwestowania przed wyborami albo po-
życzki bankowe

partie silne popierają obecny system jako stabilizujący scenę polityczną i pozwalający partiom
nie poszukiwać nielegalnych źródeł finansowania
partie pozaparlamentarne uważają, że są krzywdzone, podobnie jak podatnicy, którzy na nie gło-

sowali

na każdy okręg wyborczy przypada określona liczba mandatów
w wyborach do Sejmu okręgi utworzone są tak, by na każdy wypadło kilka lub kilkanaście man-
datów poselskich

natomiast w wyborach do Senatu na każdy okręg wypadają 2, 3 lub 4 mandaty senatorskie

w wyborach na prezydenta można nieoficjalnie powiedzieć, że okręgiem wyborczym jest cała
Polska, a mandat jest, jak wiadomo, jeden (tylko jedna osoba zostaje prezydentem)
podobnie w wyborach na wójta, burmistrza czy prezydenta miasta – okręg wyborczy to cała gmi-

na albo miasto

głosowanie odbywa się w lokalach obwodowych komisji wyborczych
rozmieszczenie lokali do głosowania jest podyktowane względami praktycznymi
wyborcy nie powinni mieć do nich daleko i nie powinno tych lokali być ani za mało, ani za dużo

lokale znajdują się w budynkach publicznych (np. szkołach) w różnych miejscowościach i dziel-
nicach miast

głosy są wyjmowane z urn i liczone przez członków obwodowych komisji wyborczych

Państwo i polityka – repetytorium

136 z 160

wyniki ogłaszane są na miejscu (np. przy wejściu do lokalu komisji) i przesyłane wyżej

partie polityczne mogą mieć w komisjach swych mężów zaufania, którzy przypatrują się prawi-
dłowości głosowania

natomiast przeliczanie głosów na mandaty odbywa się na szczeblu okręgów wyborczych, a nie w
komisjach obwodowych

wyniki wyborów ogłasza Państwowa Komisja Wyborcza
PKW istnieje cały czas, a nie tylko w okresie wyborów

w jej skład wchodzi 9 osób: po trzech sędziów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administra-
cyjnego i Trybunału Konstytucyjnego

frekwencja wyborcza w Polsce jest nieduża, na ogół około 50%
w wyborach do Sejmu i Senatu frekwencja waha się w granicach 40–60%

to niewiele
oznacza, że społeczeństwo polskie mało się interesuje sprawami publicznymi
niska frekwencja stawia pod znakiem zapytania legitymację władzy pochodzącej z takich wybo-

rów
przecież partia, która zdobywa połowę mandatów w Sejmie, w rzeczywistości mogła otrzymać po-

parcie zaledwie 1/5 wybórców
ci, co wybory wygrali, mogą słusznie głosić, że każdy miał szansę się wypowiedzieć
ale ci, co je przegrali, mogą słusznie głosić, że 80% wybór nie chciało tej partii powierzyć steru

rządów

niska frekwencja wyborcza oznacza, że w lepszej sytuacji są partie mające stały, zdyscyplino-
wany elektorat, który na pewno pójdzie na wybory
partie mające elektorat chwiejny mogą stracić wiele głosów nawet z tak błahego powodu, jak

deszczowa pogoda w dniu wyborów

duża grupa niezdecydowanych i niebiorących udziału w wyborach oznacza, że zwycięstwo może
należeć do partii, które zdołają do nich dotrzeć i przekonać do zagłosowania
ponieważ jest to grupa ludzi mniej wyrobionych politycznie, stanowi ona potencjalne zaplecze dla

partii proponujących hasła populistyczne

w prasie utyskuje się na niską frekwencję w Polsce
ten wynik przeciwstawia się frekwencji w krajach o długiej tradycji demokratycznej, takich jak
Szwecja czy Holandia, gdzie wynosi ona około 80% (a dwa pokolenia temu nawet ponad 90%)

można jednak przykłady wybrać inaczej
w wyborach prezydenckich w USA na ogół głosuje 40–60% obywateli (w wyborach uzupełniają-

cych do Kongresu 40–50%), a w Szwajcarii 40–60%
są to również kraje o długiej tradycji demokratycznej, a więc długość jej trwania wszystkiego nie
wyjaśnia

XII.

Systemy partyjne

są trzy podstawowe systemy partyjne:

jednopartyjny – dwupartyjny – wielopartyjny

system wielopartyjny jest wtedy, gdy w jakimś kraju działa wiele partii i kilka z nich od-
grywa istotną rolę

jeśli jedna partia ma za mało miejsc w parlamencie, by samodzielnie rządzić, tworzy koalicje z
innymi partiami
partie niewchodzące do rządu i liczące na dojście do władzy w następnych wyborach tworzą opo-

zycję
parlament jest często rozdrobniony i powołanie silnego rządu bywa trudne

dobrym przykładem takiej sytuacji jest Polska po roku 1990

Państwo i polityka – repetytorium

137 z 160

zalety:

partie polityczne reprezentują różne postawy polityczne, a wyborca dysponuje realnym wybo-

rem między nimi i ma szansę wskazać partię, która rzeczywiście wyraża jego poglądy

żadna grupa wyborców nie jest pozbawiona reprezentacji politycznej

wady:

rozdrobnienie parlamentu

ostre waśnie

zaskakujące koalicje

niespodziewane ich zrywanie.

zamiast długofalowej strategii politycznej obserwuje się krótkofalową taktykę

rządy są słabe, uzależnione od chwiejnych konfiguracji politycznych, niezdolne do śmiałych
posunięć

system dwupartyjny jest wtedy, gdy tylko dwie partie mają realną szansę zdobycia władzy

w systemie dwupartyjnym w praktyce okazuje się, że rządzi na przemian raz jedna partia, raz
druga
koalicje w takich warunkach nie są tworzone

inne partie istnieją, ale mało kto na nie głosuje, wiedząc, że i tak nie mają szans odnieść sukcesu
wyborczego (przykład: USA, Wielka Brytania)

zalety:

stabilność sceny politycznej

wybory odbywają się w klarowny sposób, na zasadzie plebiscytu za jedną stroną albo drugą

skrajności są eliminowane, a o wyniku wyborów decydują wyborcy umiarkowani, skłonni do
kompromisu

wady:

skostnienie systemu partyjnego

niemożność przebicia się pewnych poglądów do opinii publicznej

rozmywanie i upodabnianie się programów obu partii, gdyż toczą oni walkę głównie o tych

samych, centrowych wyborców

o zwycięstwie przestaje decydować meritum, a zaczyna decydować marketing polityczny

system jednopartyjny to taki, w którym tylko jedna partia może sprawować władzę
powody takiej sytuacji mogą być różne

czasami legalna jest tylko jedna partia
czasami legalnych partii jest więcej, ale tylko jedna jest dopuszczana do władzy (inne pełnią rolę

listka figowego, udając system wielopartyjny)
partia rządząca z reguły dochodzi do władzy sposobami pozaprawnymi: zamach stanu, sfałszo-
wane wybory, obca interwencja, wojna domowa

systemy jednopartyjne nie są demokratyczne, choć partia rządząca z reguły głosi, że reprezentuje
wszystkich obywateli

przykłady to Polska w czasach PRL, a obecnie Chiny, Kuba, Korea Północna i Wietnam, a także
Syria

wady:

wybory są farsą, a wyborcy nie mają realnego wpływu na władzę

rządząca partia postępuje zgodnie ze swą ideologią i swoimi interesami

obywatele tracą zainteresowanie polityką i nie angażują się w sprawy wspólne

system polityczny chyli się w stronę autorytaryzmu albo totalitaryzmu

zalety:

nie ma w parlamencie zamieszania związanego z wielością opcji polityczny

nie ma nieustannych zmian na najwyższych urzędach

minister ma czas dobrze poznać swoje obowiązki i pracuje bez obawy, że wkrótce zostanie

odwołany

łatwiej o jedność narodu i odrzucenie małostkowych waśni

Państwo i polityka – repetytorium

138 z 160

władze mogą prowadzić dalekowzroczną politykę, niewyznaczaną przez potrzebę zyskania po-

klasku mas przed najbliższymi wyborami

polityka nie angażuje obywateli i mogą się oni zająć swoimi sprawami (jeśli system jest wolno-
rynkowy, to mogą się zająć np. rozwojem gospodarki)

przykład – Chiny

system dwublokowy i dwuipółpartyjny jest podobny do dwupartyjnego

czasami partii jest dużo, ale tworzą one trwałe bloki, umownie określane jako lewica i prawica
taki system bywa nazywany dwublokowym, jego elementy występują w ostatnich latach we Wło-

szech
czasami główne partie są dwie, ale istnieje trzecia, która zawiera koalicję raz z jedną wielką par-
tią, raz z drugą

taka sytuacja panowała w Niemczech do lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a rolę języczka u wagi
pomiędzy SPD i CDU-CSU odgrywała Partia Wolnych Demokratów (FDP)

w tym wypadku czasami mówi się o systemie dwuipółpartyjnym a o partii takiej jak FDP trochę
złośliwie mówi się „partia obrotowa”
w Polsce cechy takiej partii przypisuje się PSL-owi, który wchodził w bardzo różne koalicje rzą-

dowe

system partii dominującej to odmiana systemu jednopartyjnego
rozważany system teoretycznie jest wielopartyjny, ale jedna z partii jest bardzo silna, a reszta
sceny politycznej – bardzo rozdrobniona

w takiej sytuacji wybory mogą być w pełni demokratyczne, ale wygrywa je ciągle ta sama partia
tak było w Szwecji, gdzie przez ponad 40 lat nieprzerwanie rządzili socjaldemokraci, w Indiach,

gdzie długie lata na scenie politycznej dominował Kongres Narodowy, jak również w Meksyku,
gdzie przez 71 lat (do roku 2000) rządziła Partia Instytucjonalno-Rewolucyjna (z tym że nie cał-
kiem demokratycznie)

XIII.

Klasyczny trójpodział władzy

są trzy rodzaje władzy: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza

władza ustawodawcza – legislatywa
władza wykonawcza – egzekutywa
władza sądownicza – judykatywa (termin spotyka się stosunkowo rzadko)

precyzyjne rozgraniczenie kompetencji ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych uważa

się obecnie za warunek dobrego ustroju
uważa się, że jest źle, jeśli wszystkie te kompetencje są skupione w jednym ręku

władza ustawodawcza stanowi prawo (wydaje ustawy)
obecnie jest to przeważnie parlament, ale w czasach monarchii absolutnej prawo mógł jedno-

osobowo stanowić król

wykonawcza wykonuje ustawy i podejmuje bieżące decyzje

przeważnie jest to rząd złożony z premiera i ministrów, czyli gabinet
ale na przykład w USA władzę wykonawczą sprawuje prezydent, przy pomocy administracji, któ-

rą sam powołuje
w czasach monarchii elekcyjnej w Polsce władzą wykonawczą był król

władza sądownicza rozstrzyga o zgodności ustaw i czynów z prawem
na władzę sądowniczą składają się różne sądy i trybunały

czwarta władza to media i dziennikarze
mediom i dziennikarzom nadaje się taką rangę, ponieważ obecnie to oni mają największy wpływ

na opinię publiczną, dzięki czemu oddziałują na podejmowanie decyzji przez wyborców

Państwo i polityka – repetytorium

139 z 160

XIV.

Struktura parlamentów świata

parlament może być jednoizbowy lub dwuizbowy

oba rodzaje parlamentu mają swych zwolenników i przeciwników
system, w którym izba jest jedna to unikameralizm, a jeśli izby są dwie, mamy bikameralizm

parlament jednoizbowy w założeniu jest prostszy, sprawniejszy i tańszy
zwolennicy takiego parlamentu powiedzą, że nie ma powodu, by sztucznie dzielić władzę ustawo-

dawczą na dwie odrębne instytucje
jeśli parlament jest jednoizbowy, to scena polityczna jest bardziej przejrzysta, a decyzje mogą

zapadać szybciej
co więcej, parlament jednoizbowy jest tańszy

izba wyższa ma służyć rozwadze lub bronić praw regionów
skoro władza wykonawcza może być dzielona między prezydenta, premiera i ministrów, to rów-

nież władzę ustawodawczą można podzielić na izbę niższą i wyższą
wyłanianiem rządu i stanowieniem prawa zajmuje się w tym systemie głównie izba niższa
izba wyższa ma odrębne zadania

izba wyższa może chronić państwo przed pochopnymi działaniami izby niższej

po to, by wprowadzić nowe prawo, potrzeba zgody obu izb
izba wyższa z natury rzeczy obraduje nad ustawami później, a więc ma więcej czasu do namysłu
często w wyborach do izby wyższej stosuje się takie procedury, by trafiały do niej osoby o więk-

szym doświadczeniu
w przypadku Polski nieco wyższy jest cenzus wieku senatora niż posła, poza tym w wyborach do

Senatu głosuje się na konkretne osoby, a nie na listy partyjne

w niektórych krajach senatorowie (wszyscy albo niektórzy) nie są wybierani bezpośrednio, ale

pośrednio, albo są wyznaczani w specjalny sposób: z udziałem króla, premiera, prezydenta, sa-
morządu, korporacji zawodowych albo jeszcze inaczej

przykładów nie wymieniamy celowo, bo mało prawdopodobne, aby ktoś zapytał, jak się zostaje
senatorem we Francji, we Włoszech czy zwłaszcza w Irlandii

druga izba parlamentu może też służyć do tego, by ustawy nie naruszały praw regionów (np. w
państwach federacyjnych)

w takim wypadku może się składać z delegatów poszczególnych regionów czy prowincji
delegaci mogą być wybierani bezpośrednio w regionach lub delegowani przez parlamenty lokalne

w różnych państwach parlament nazywa się różnie
jest dość dużo nazw, które przewijają się w mediach

oto ważniejsze parlamenty dwuizbowe:

Polska

Sejm

Senat

Wielka Brytania

Izba Gmin

Izba Lordów

253

USA

Izba Reprezentantów (czyli

Kongres)

Senat

Niemcy

Bundestag

Bundesrat

254

Francja

Zgromadzenie Narodowe

Senat

Hiszpania

Kongres Deputowanych

Senat

255

Rosja

Duma Państwowa

Rada Federacji (Senat)

Włochy

Izba Deputowanych

Senat

253

Członkostwo w Izbie Lordów zasadniczo jest dożywotnie, a częściowo nadal jest dziedziczone, w każdym

razie nie pochodzi z wolnych wyborów.

254

Połowę członków Bundestagu wybiera się wyborach proporcjonalnych, a połowę – w wyborach większo-

ściowych, natomiast członków Bundesratu delegują parlamenty krajów związkowych (landów); jest to wy-
raz tego, że Niemcy są państwem federalnym).

255

Łącznie są to Kortezy Generalne.

Państwo i polityka – repetytorium

140 z 160

Szwajcaria

Rada Narodowa

Rada Kantonów

256

Czechy

Izba Poselska

Senat

Japonia

Izba Reprezentantów

Izba Radców

257

oto ważniejsze parlamenty jednoizbowe:

Litwa

Sejm (Seimas)

Łotwa

można użyć nazwy Sejm albo parlament

Dania

Folketing

Szwecja

Riksdag

Norwegia

Storting

Finlandia

Eduskunta

Islandia

Althing

258

Izrael

Kneset

Słowacja

Rada Narodowa

Ukraina

Rada Najwyższa (taką samą nazwę nosił

parlament ZSRR)

Białoruś

Zgromadzenie Narodowe

Chiny

Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawi-

cieli Ludowych

259

Mongolia

Wielki Churał Państwowy

260

jeśli się nie wie, ile jest izb parlamentu, to się zgaduje

w krajach małych lub o tradycjach bardziej socjalistycznych parlament raczej będzie jednoizbowy
w krajach średnich i dużych, a zwłaszcza będących federacjami – najprawdopodobniej dwuizbo-
wy

XV.

Monarchie i republiki

głowa państwa jest jedna

głowa państwa jest potrzebna
to głowa państwa reprezentuje państwo w najważniejszych momentach i podpisuje najważniejsze
akty prawne

z reguły głowa państwa to pojedyncza osoba

głową państwa może być monarcha albo prezydent
głowa państwa musi być jedna
są dwie zasadnicze możliwości: albo monarchia – albo republika

monarchia oznacza, że głową państwa jest dożywotni monarcha

tytuł monarchy nie ma znaczenia: król, książę, cesarz, sułtan
ważne, że jest to tytuł dożywotni – długość „kadencji” króla nie jest z góry określona
zakres władzy też nie ma znaczenia

monarcha nie musi rządzić
wystarczy, że jest i panuje

republika oznacza, że głową państwa jest osoba wybierana na kilkuletnią kadencję, prze-
ważnie prezydent

jeśli jakiś kraj jest monarchią, to nie ma w nim prezydenta

256

Łącznie: Zgromadzenie Związkowe, czyli Zgromadzenie Federalne.

257

Razem: Kokkai.

258

Warto o nim pamiętać, bo jest starszy niż inne parlamenty świata, zbiera się od roku 930, a więc od

ponad 1000 lat.

259

Jak przystało na ludny kraj, liczy ono około 3000 deputowanych; wszystkich proponuje partia komuni-

styczna – system jednopartyjny.

260

Warto pamiętać, bo nazwa jest piękna i charakterystyczna.

Państwo i polityka – repetytorium

141 z 160

w Szwecji, Norwegii, Danii, Belgii, Holandii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii są królowie lub królowe i

nie ma tam prezydentów

jeśli jedna osoba pozostaje na stanowisku prezydenta przez kilkadziesiąt lat, czyli w praktyce
dożywotnio, ale nie ogłosiła się królem i formalnie co kilka lat jest na nowo wybierana na swe
stanowisko, to cały czas mówimy o republice

w Europie jest 7 królestw i kilka księstw; kilka ważnych monarchii leży poza Europą

w Europie monarchiami, w których panuje król, są Wielka Brytania, Belgia, Holandia, trzy kra-
je skandynawskie – Szwecja, Dania i Norwegia – oraz Hiszpania

w Luksemburgu monarchą jest wielki książę, a w Monako i Liechtensteinie panują książęta
aby było trudniej zapamiętać, inne mikroskopijne państwo, San Marino, to nie monarchia, ale

najstarsza republika na świecie

w Watykanie monarchą jest papież

Andora – formalnie panuje tam dwóch współksiążąt: jednym jest każdorazowy prezydent Francji,

a drugim aktualny biskup hiszpańskiej diecezji Urgell

poza Europą najbardziej znane królestwa to Maroko, Jordania, Arabia Saudyjska i Tajlandia

Japonia to jedyne istniejące cesarstwo
na tym kończy się lista obowiązkowa

sułtan Brunei, sułtan Omanu, siedmiu emiratów Emiratów Arabskich, emiraci Kuwejtu i Kataru,
król Bahrajnu, królowie Kambodży, Bhutanu, wysp Tonga, wysp Samoa, afrykańscy królowie

Lesoto i Suazi

pewna liczba osób w innych krajach afrykańskich zachowała tytuł królewski i pałace, ale nie za-
chowała rzeczywistej władzy
sułtani i królem Malezji

261

ze skrajnie formalnego punktu widzenia Kanada, Australia czy Papua-Nowa Gwinea także są

królestwami
monarcha brytyjski pozostaje bowiem oficjalną głową państwa w kilkunastu krajach dawnej
Wspólnoty Brytyjskiej

jest w nich przyjmowany z odpowiednimi honorami i tytułami, lecz w praktyce nie ma prawie nic
do powiedzenia w sprawach żadnego z tych krajów

państwo demokratyczne może być zarówno monarchią, jak i republiką
słowo „demokracja” oznacza że władzę sprawuje ogół obywateli, a słowa „monarchia” albo „repu-

blika” informują tylko o tym, kto jest głową państwa
demokracja nie wyklucza monarchii, a fakt, że jakieś państwo jest republiką, nie zawsze ozna-

cza, że jest ono demokratyczne

w monarchii absolutnej władca ma dużo do powiedzenia, a w monarchii konstytucyjnej

(albo parlamentarnej) – niewiele
monarchia absolutna to taka, w której monarcha ma bardzo szeroki zakres władzy

to on stanowi prawo, decyduje o bieżących sprawach i jest najwyższym sędzią
to on sprawuje najwyższą władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

261

Malezja, ustrój polityczny – Zgodnie z konstytucją z 1957 (ostatnio modyfikowaną na 1996) Malezja jest

federacyjną monarchią konstytucyjną. Głową państwa jest król, wybierany na 5 lat przez Zgromadzenie
Władców (sułtanów). Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego parlamentu, złożonego z Senatu o ka-
dencji 3-letniej (70 członków, w tym 40 mianowanych przez króla i 30 wybieranych przez legislatury sta-
nowe) i Izby Reprezentantów o kadencji 5-letniej (193 członków z wyborów powszechnych). Władzę wyko-
nawczą sprawuje rząd, w którym premiera wyznacza król. Stany posiadają autonomię wewnętrzną, konsty-
tucje, 1-izbowe parlamenty i organy władzy wykonawczej.

Państwo i polityka – repetytorium

142 z 160

monarchia konstytucyjna (parlamentarna) jest natomiast wtedy, gdy władzę monarchy określa

(ogranicza) konstytucja, a faktyczną władzę w państwie sprawuje parlament
dobre przykłady to dzisiejsza Szwecja, Norwegia, Dania, Belgia, Holandia czy Hiszpania

konstytucja może dla monarchy przewidywać tylko rolę symboliczną
tak jest na przykład w Szwecji, gdzie partie polityczne pilnują, by władca nie wypowiadał się na
jakikolwiek temat uznawany za polityczny

jednak w niektórych krajach monarcha ma istotne uprawnienia polityczne (np. w Jordanii i Ma-
roku)

Wielka Brytania to kłopotliwy przykład, bo jest krajem bez konstytucji
Wielka Brytania to niewątpliwie monarchia parlamentarna, bo przecież parlament brytyjski ma

więcej do powiedzenia niż monarcha
ale trudno powiedzieć, że jest to monarchia konstytucyjna – Wielka Brytania nie ma konstytucji

rozumianej jako spisany, jednorazowo przyjęty, pojedynczy akt prawny
niektórzy twierdzą, że Wielka Brytania w ogóle nie ma konstytucji. Inni powiedzą, że ma, ale że
składają się na nią akty prawodawcze parlamentu wydawane od XIII wieku, a nadto orzeczenia

sądowe oraz niepisane, ale pilnie przestrzegane zwyczaje konstytucyjne (np. taki, aby funkcję
premiera powierzać przewodniczącemu zwycięskiej partii)

można się długo spierać, czy jest to konstytucja, czy nie

spisanej, zwartej konstytucji nie mają także niektóre inne demokratyczne państwa, jak Nowa

Zelandia i Izrael
nie ma jej także Arabia Saudyjska, co jest o tyle zrozumiałe, że w monarchii absolutnej konstytu-

cja królowi nie jest potrzebna

XVI.

System rządów

system rządów to relacje między władzami w państwie, a zwłaszcza między władzą ustawo-

dawczą i wykonawczą

system rządów może być prezydencki, parlamentarny lub gabinetowy
faktyczna władza w demokracji może leżeć w rękach różnych instytucji
najczęściej przewaga jest po stronie parlamentu, prezydenta lub rządu, dlatego trzy wymienione

systemy są podstawą, a inne można rozważać jako ich odmiany lub przypadki pośrednie

system prezydencki jest wtedy, gdy władzę wykonawczą niepodzielnie sprawuje prezydent

SYSTEM PREZYDENCKI (USA)



prezydent



prezydent

rząd (admini-

stracja)

wyborcy



parlament

dobry przykład to Stany Zjednoczone
prezydent USA jest głową państwa, a zarazem ma szerokie uprawnienia wykonawcze
rządu jako osobnego organu kolegialnego ani osobnego stanowiska premiera w ogóle tam nie ma

prezydent powołuje ministrów (z tytułem sekretarza stanu), lecz na czele administracji stoi on
sam

Państwo i polityka – repetytorium

143 z 160

ministrowie są tylko pomocnikami prezydenta i może ich odwołać, kiedy zechce (parlament nie

ma w tej sprawie nic do powiedzenia, albo prawie nic)
akty podpisywane przez prezydenta nie wymagają niczyjej kontrasygnaty

262

co ważne, prezydenta wyłania się w wyborach powszechnych, jest więc on reprezentantem naro-
du na równi z parlamentem i jest politycznie niezależny od parlamentu

może rządzić nawet wtedy, gdy jego zwolennicy nie mają większości w parlamencie
pomijając zupełnie wyjątkowe sytuacje, nie może być przez parlament odwołany

rozdział władzy wykonawczej i ustawodawczej jest skrupulatnie przestrzegany
parlament nie ogranicza kompetencji wykonawczych prezydenta, a prezydent nie ma inicjatywy
ustawodawczej

tylko w sytuacjach nadzwyczajnych (np. wojna) prezydent może wydawać dekrety (rozporządze-
nia z mocą ustawy)

ma wprawdzie prawo weta w stosunku do ustaw parlamentu, ale weto może zostać przez parla-
ment odrzucone

Stany Zjednoczone to przykład powszechnie znany, ale na wszelki wypadek warto wiedzieć, że
bardzo wiele państw Ameryki Łacińskiej ma podobny system polityczny – Meksyk, Brazylia i

Argentyna
państwa te uzyskały niepodległość niedługo po Stanach Zjednoczonych i chętnie się wzorowały
na ich ustroju

zamiast prezydenta może być ciało kolegialne (wieloosobowe)

członkowie ciała kolegialnego pełniącego funkcję głowy państwa są równoprawni
jedna z nich z reguły pełni (rotacyjnie) urząd przewodniczącego tego ciała, ale nie otrzymuje w
związku z tym większych kompetencji

tak jest obecnie w Bośni i Hercegowinie, gdzie funkcję głowy państwa sprawuje trzyosobowe pre-
zydium (po jednej osobie reprezentującej Chorwatów, Serbów i bośniackich muzułmanów)

podobnie było w czasach PRL, kiedy nie było prezydenta, lecz kolegialna Rada Państwa z prze-
wodniczącym na czele

w systemie półprezydenckim uprawnienia prezydenta są duże, ale istnieje osobne stanowi-
sko premiera

SYSTEM PÓŁPREZYDENCKI (FRANCJA)



prezydent



premier

rząd

wyborcy



parlament



prezydent w systemie półprezydenckim jest wybierany bezpośrednio przez naród

jego kompetencje są mniejsze niż w systemie prezydenckim, ale nadal bardzo duże
są ukształtowane tak, iż odgrywa on istotną i aktywną rolę w życiu politycznym
istnieje odrębne stanowisko premiera, ale prezydent ma realny wpływ na skład i prace rządu

nie jest to jednak wpływ nieograniczony: pewne uprawnienia w tym zakresie ma parlament

dobry przykład systemu półprezydenckiego to Francja
prezydent powołuje premiera i (na jego wniosek) innych członków rządu

262

kontrasygnata – złożenie swego podpisu na akcie prawnym podpisanym już przez kogoś, wymagane do

uzyskania przez ten akt prawomocności.

Państwo i polityka – repetytorium

144 z 160

musi się jednak do pewnego stopnia liczyć z układem sił w parlamencie (parlament może premie-

rowi udzielić wotum nieufności, a prezydent może w pewnych sytuacjach rozwiązać parlament)
jeśli prezydent i parlament mają zbieżne poglądy, współpraca wszystkich ośrodków jest harmo-

nijna
jeśli parlament wywodzi się z innego ugrupowania niż prezydent, sytuacja się komplikuje
używa się wtedy pojęcia „kohabitacja

263

” (z francuskiego cohabitation, czyli „współzamieszkiwa-

nie”)
w takiej sytuacji kosztem pozycji parlamentu i prezydenta umacnia się pozycja premiera (gdzie

dwóch się bije…)

inny dobry przykład systemu półprezydenckiego to Rosja

prezydenta wybiera naród w wyborach powszechnych
istnieje osobne stanowisko premiera i parlament musi wybór premiera zatwierdzić

jednak kandydata zgłasza prezydent i de facto

264

to on decyduje o obsadzie tego stanowiska

jeśli parlament kilka razy odrzuci zgłoszonego kandydata, prezydent ma prawo parlament roz-
wiązać i rozpisać nowe wybory

inny przykład: parlament Rosji ma prawo przedstawić rządowi wotum nieufności, ale nie oznacza
to upadku rządu
swobodę decyzji ma w tym zakresie prezydent

jeśli nazwa systemu jest dwuczłonowa, pierwszy człon jest ważniejszy

w systemie parlamentarno-gabinetowym większą władzę ma parlament, a w systemie gabineto-
wo-parlamentarnym większą władzę ma rząd

w systemie parlamentarno-gabinetowym silną pozycję ma parlament i rząd, a akty prezy-
denta wymagają kontrasygnaty premiera

SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY (POLSKA)



prezydent



premier

rząd

wyborcy



parlament (Sejm)



dobry przykład takiego systemu to dzisiejsza Polska

władza wykonawcza jest skupiona w rękach premiera, a nie prezydenta
Sejm w Polsce nie tylko wydaje ustawy, może także obalić rząd i może odrzucić weto prezydenta

pozycja prezydenta, nawet jeśli został wybrany w wyborach powszechnych i nie odpowiada poli-
tycznie przed parlamentem, jest raczej słaba

nie może w dowolnym momencie powołać ani odwołać rządu albo ministra, rozwiązać parlamen-
tu ani wydać ustawy

formalnie rząd jest powoływany przez prezydenta, ale prezydent musi się liczyć z układem sił w
parlamencie

członków rządu prezydent powołuje na wniosek premiera
na obsadę tych stanowisk prezydent nie ma większego wpływu

funkcje wykonawcze skupione są w ręku premiera i rządu
rząd odpowiada przed parlamentem i jeśli nie ma w nim większości, na ogół kończy się to jego
upadkiem

263

kohabitacja – współrządzenie organów władzy reprezentujących odmienne opcje polityczne.

264

de facto – [wym. de fakto] faktycznie; w rzeczywistości.

Państwo i polityka – repetytorium

145 z 160

ponieważ przyjmuje się, że władza wykonawcza odpowiada politycznie przed parlamentem, ist-
nieje instytucja kontrasygnaty

akt prawny, który podpisuje głowa państwa, dodatkowo musi zostać podpisany także przez pre-
miera albo odpowiedniego ministra, inaczej nie będzie ważny
ponieważ przyjmuje się, iż głowa państwa nie może być pociągnięta do odpowiedzialności poli-

tycznej przed parlamentem, dzięki pomysłowi kontrasygnaty parlament ma wobec kogo wycią-
gnąć konsekwencje – wobec tego, kto kontrasygnował wadliwy akt

w systemie parlamentarno-komitetowym władzę ma parlament, a rząd to tylko komitet,
który wykonuje jego zalecenia

SYSTEM PARLAMENTARNO-KOMITETOWY (SZWAJCARIA)

wyborcy



parlament



przewodniczący

rząd

dobry przykład to Szwajcaria
w takim systemie pozycja parlamentu jest zdecydowanie najsilniejsza

uznaje się, że tylko parlament reprezentuje lud i dlatego zamiast trójpodziału władzy podkreśla-
na jest zasada jedności władzy
parlament ma kompetencje nie tylko ustawodawcze, ale także wykonawcze

to on powołuje rząd (Radę Związkową, czyli Radę Federalną), przeważnie spośród posłów; w tym
sensie rząd jest tylko komitetem parlamentu

Rada Związkowa ma rotacyjnego przewodniczącego, który jednak nie jest wyposażony w żadne
szczególne kompetencje
tylko w dużym uproszczeniu można o nim mówić jako o prezydencie albo premierze

to nie przypadek, że system parlamentarno-komitetowy występuje akurat w Szwajcarii

w tym kraju kompetencje rządu centralnego są niewielkie, więc powoływanie „silnego” rządu nie
ma większego sensu
ważne są też specyficzne tradycje: w czasie wyborów szwajcarskie partie rywalizują ze sobą, ale

po wyborach dzielą się wpływami i starają zgodnie współpracować
muszą się wykazać dużą pomysłowością, by w kilkuosobowej Radzie znalazła się odpowiednia

liczba przedstawicieli głównych nurtów politycznych i odpowiednia reprezentacja różnych spo-
łeczności językowych, a od niedawna – aby zachowana była równowaga liczby mężczyzn i kobiet

w systemie kanclerskim lub gabinetowo-parlamentarnym najsilniejszą pozycję ma premier,
czyli szef rządu

SYSTEM GABINETOWO-PARLAMENTARNY (NIEMCY)

parlament



kanclerz

wyborcy









prezydent

rząd

Państwo i polityka – repetytorium

146 z 160

dobrym przykładem są Niemcy
kanclerz Niemiec to najważniejsza osoba w państwie

prezydent, choć jest formalnie głową państwa, ma nieduże uprawnienia, ograniczone głównie do
kwestii reprezentowania państwa (zresztą, w Niemczech prezydenta wybiera parlament)
każdy akt prezydent musi być kontrasygnowany przez kanclerza (premiera)

kanclerz może dowolnie kształtować skład swojego rządu, a parlament może co najwyżej głoso-
wać nad wotum nieufności dla całego rządu

SYSTEM GABINETOWO-PARLAMENTARNY (WIELKA BRYTANIA)

parlament



premier

wyborcy









królowa

gabinet

sytuacja w Wielkiej Brytanii

pozycja premiera też jest bardzo silna
nie ma tam stanowiska prezydenta, bo głową państwa jest monarcha

raczej nie używa się terminu „system kanclerski”, lecz „system gabinetowo-parlamentarny”

brytyjski premier do tego stopnia przejął obowiązki głowy państwa, że może decydować o rozwią-

zaniu parlamentu, a rola monarchy jest sprowadzona do spraw ceremonialnych
skrupulanci w przypadku Wielkiej Brytanii rozróżniają gabinet, czyli najwyżej kilkunastoosobo-

wy zespół ministrów, odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, oraz dużo szerszy składem
rząd, obejmujący dziesiątki wysokich urzędników stojących na czele administracji państwowej

XVII.

Ustrój gospodarczy

stopień ingerencji państwa w gospodarkę może być różny
na ustrój gospodarczy składa się wiele elementów, ale na czoło wysuwa się udział państwa w go-

spodarce
wystarczy kilka pojęć, które ukazują sytuacje skrajne i dlatego łatwe do opisu, modelowe

jeśli dominuje własność prywatna, mówimy o kapitalizmie; jeśli własność państwowa – o
socjalizmie

kapitalizm – socjalizm

kapitalizm i socjalizm różni stosunek do własności środków produkcji

kapitalizm – ustrój gospodarczy, w którym podstawowe znaczenie ma prywatna własność środ-
ków produkcji – większością środków dysponują obywatele i niezależne podmioty gospodarcze

socjalizm – ustrój gospodarczy, w którym podstawowe znaczenie ma własność państwowa, a
większością środków dysponuje państwo i jego instytucje

dziwna rzecz: skoro obecnie w Europie państwo dysponuje mniej więcej połową środków (PKB),

to ściśle rzecz biorąc, w Europie nie panuje ani kapitalizm, ani socjalizm

Państwo i polityka – repetytorium

147 z 160

niektórzy (słusznie lub niesłusznie) unikają pojęć „kapitalizm” i „socjalizm”

dlatego musisz znać kilka innych słów, które z grubsza wyrażają to samo, tylko innymi słowami

produkcja i dystrybucja dóbr może być regulowana w różny sposób
zależnie od tego, czy potrzebne dobra jednostka wytwarza we własnym zakresie, nabywa na ryn-
ku, czy też otrzymuje od państwa, wyróżniamy trzy podstawowe modele:

gospodarka naturalna – wolnorynkowa – centralnie sterowana

w społeczeństwach na niższym etapie rozwoju funkcjonuje gospodarka naturalna
zasadnicza cecha takiego ustroju gospodarczego to brak rynku i brak działań państwa w go-

spodarce
dobra konsumpcyjne wytwarzane są w tradycyjny sposób (myślistwo, zbieractwo, rolnictwo, ho-
dowla)

dobra te powstają albo w rodzinach, albo w szerszych wspólnotach (np. wspólnota wioskowa), a
następnie dzielone są między jej członków
jeśli istnieje wymiana dóbr, to ma ona drugorzędne znaczenie, na przykład wymiany i pomocy

sąsiedzkiej
w taki sposób nadal funkcjonuje gospodarka niektórych izolowanych społeczności w Ameryce,

Afryce i Oceanii
w najuboższych państwach do niedawna cała gospodarka miała charakter gospodarki naturalnej

w systemie wolnorynkowym państwo nie ingeruje w gospodarkę
system wolnorynkowy to taki, w którym każdy może podejmować działalność gospodarczą

istnieje swoboda zawierania umów, regulacji prawnych dotyczących gospodarki jest niewiele, a
prawo zdecydowanie chroni własność prywatną
wymiana i dystrybucja odbywa się za pośrednictwem rynku

przeważnie taki właśnie system ma się na myśli, mówiąc „kapitalizm”
dobre przykłady to USA (zwłaszcza w XIX wieku, bo dziś jest trochę inaczej), a także Hongkong

skrajną postać systemu wolnorynkowego określa się mianem leseferyzmu

265

słowo to oznacza swobodę czynienia tego, co się chce (franc. laissez faire – „pozwólcie czynić”),

bez prawa pracy, ochrony konsumentów czy ustaw antymonopolowych
przeciwnicy rozwiązań tego typu używają pojęcia „dziki (wilczy) kapitalizm”

w gospodarce centralnie sterowanej państwo organizuje produkcję
gospodarka centralnie sterowana to taka, w której państwo jest najważniejszym albo jedynym

właścicielem środków produkcji
ono decyduje, co ma być produkowane, przez kogo i w jakich ilościach, a także organizuje samą

produkcję i dystrybucję towarów
do 1989 dobrym przykładem była Polska w czasach PRL, jeszcze lepszym – Związek Radziecki
do dziś jest nim na przykład Korea Północna

wiele przykładów gospodarki centralnie sterowanej to zarazem przykłady państw totalitarnych

ale nie utożsamiaj obu pojęć
totalitarne hitlerowskie Niemcy utrzymały elementy gospodarki rynkowej, a dążyły raczej do mo-
delu państwa opiekuńczego (oczywiście opiekuńczego tylko w stosunku do Niemców…)

pomiędzy systemem wolnorynkowym a gospodarką centralnie sterowaną plasuje się pań-

stwo opiekuńcze
państwo opiekuńcze to takie, które silnie ingeruje w gospodarkę, by rozwijała się ona równo-
miernie, a obywatele mieli równy dostęp do pewnych dóbr

państwo opiekuńcze ściąga wysokie podatki, ale dba o swych obywateli

265

leseferyzm – doktryna ekonomiczna, będąca przeciwieństwem merkantylizmu, sformułwana w XVIII w.

we Francji przez fizjokratów, głosząca równość obywateli wobec prawa, poszanowanie własności prywatnej,
wyzwolenie z wszelkich zależności feudalnych, swobodę jednostki w zakresie gospodarowania oraz nieinge-
rowanie państwa w sferę ekonomiczną, utożsamiana z zasadami liberalizmu gospodarczego, któremu dała
początek.

Państwo i polityka – repetytorium

148 z 160

na przykład organizuje szkolnictwo, służbę zdrowia, opiekę społeczną i gwarantuje emerytury

aby państwo mogło się tymi sprawami zająć, trzeba dużo pieniędzy, dlatego podatki muszą być
wysokie

przykładem może być większość państw europejskich, ale najczęściej wskazuje się kraje skandy-
nawskie, nazywając ów system modelem szwedzkim

sprawiedliwy rozdział dóbr można rozumieć na kilka sposobów
w różnych ideologiach i doktrynach różnie się planuje dostęp poszczególnych ludzi do dóbr mate-

rialnych i niematerialnych
trochę schematycznie można to ująć w postaci znanych powiedzeń:
1. każdemu po równo

to skrajna zasada równości, przypisywana populistom, czasami sprowadzana do tezy: „Wszyscy
mamy jednakowe żołądki”

pozornie jest łatwa w zastosowaniu, ale w praktyce pojawiają się trudności: uwzględniać tylko
dorosłych czy także małe dzieci? równo obdzielać ludzi pracowitych i obiboków? dzielić wszystko
do końca czy coś zostawić jako rezerwę albo część należną przyszłym pokoleniom?

2. każdemu według jego zasług (pracy, dzieł itp.)
ta zasada, przynajmniej teoretycznie, obowiązuje w przedsiębiorstwach przy wypłacie

między premiowaniem zasług, dzieł i pracy są subtelne różnice i jak zwykle diabeł tkwi w szcze-
gółach
jak wynagrodzić kogoś, kto się napracował, ale wykonał dzieło zbędne lub kogoś, kto się nigdy

nie napracował, lecz pewnego razu dokonał bohaterskiego czynu?
3. każdemu według potrzeb

to zasada, która miała zostać spełniona w komunizmie, gdy już wszystkich dóbr będzie pod do-
statkiem
ale warto zauważyć, że jest to także zasada chrześcijańskiego miłosierdzia

problem jest tylko jeden: jak odróżniać prawdziwe potrzeby od zachcianek
inaczej: kto i na jakiej podstawie ma rozstrzygać o tym, jakie potrzeby należy zaspokoić w pierw-

szej kolejności?
4. każdemu według jego pozycji społecznej
to zasada typowa dla społeczeństwa arystokratycznego, a także dla reżimów totalitarnych (przy-

wileje dla członków partii)
jest prosta w stosowaniu, ale trudno ją dziś uznać za sprawiedliwą

5. każdemu równość szans
to zasada bliska liberałom, zwłaszcza tym o bardziej prawicowych poglądach
nie należy wszystkiego rozdzielać, lecz zorganizować rodzaj wyścigu

szansę mają być równe, a że jedni w wyścigu zwyciężą, a inni przegrają, to już trudno

takie koncepcje ujawniają się nie tylko w polityce, ale i w sytuacjach codziennych w różnych
grupach społecznych
jakiś sposób podziału trzeba przecież zastosować w razie dramatycznego niedostatku dóbr (głód,

rozdział pomocy humanitarnej), jak i w sytuacji nadmiaru dóbr (podział łupów albo znalezionego
skarbu, np. złóż ropy naftowej)

XVIII.

Miejsce Kościoła i religii w państwie

w teokracji przywódcy religijni rządzą, w państwie wyznaniowym mają dużo do powiedze-
nia, a w cezaropapizmie wykonują polecenia

trzy wymienione pojęcia dotyczą sytuacji, w której nie ma rozdziału Kościoła (religii) od państwa,
lecz zachodzi ich ścisła współpraca, a nawet przenikanie sfery życia politycznego i religijnego

teokracja to ustrój, w którym władza świecka jest sprawowana przez przywódców religijnych

Państwo i polityka – repetytorium

149 z 160

państwem teokratycznym był na przykład Iran po obaleniu szacha

266

i rewolucji islamskiej, kiedy

władzę w państwie sprawował religijny przywódca muzułmańskich szyitów

267

, ajatollah Chome-

ini

268

państwem teokratycznym jest też Watykan: papież (przywódca religijny) sprawuje w nim także
władzę świecką

państwo wyznaniowe jest wtedy, gdy Kościół i państwo są odrębne i mają osobne władze, ale
uprzywilejowanie jednej z religii jest zapisane w prawie (np. w Konstytucji), a władza świecka

stara się wcielać w życie zalecenia tej religii
formy uprzywilejowania mogą być różne
prawo cywilne (zwłaszcza rodzinne) jest kształtowane zgodnie z nakazami religii

pewne stanowiska zastrzeżone dla wyznawców określonej religii
czasami istnieje uprzywilejowany Kościół państwowy: słuchany, wspierany, a nawet finansowany

przez państwo
w skrajnym wypadku państwo może zakazywać wyznawania czy propagowania innych religii

w Europie elementy państwa wyznaniowego istnieją w wielu krajach
w Danii i Norwegii Kościół luterański jest wyposażony w liczne przywileje

w Grecji konstytucja zapewnia szczególną rolę prawosławiu, a na Malcie – katolicyzmowi
Arabia Saudyjska, Iran i Mauretania same się określają jako państwa wyznaniowe (muzułmań-
skie), a w większości państw arabskich prawo cywilne jest realizacją zasad prawa religijnego

religia mojżeszowa jest uprzywilejowana w Izraelu, a buddyzm – w Bhutanie, Kambodży i Tajlan-
dii

nie należy mylić państwa wyznaniowego z państwem, w którym jakieś wyznanie ma po prostu
liczebną przewagę nad innymi

wtedy może się wydawać, że jest szczególnie widoczne w życiu publicznym, ale nie oznacza to, że
otrzymało jakieś przywileje

cezaropapizm

269

to określenie sytuacji, w której państwo zdominowało Kościół (ogólniej: religię)

Kościół zajmuje się swoją misją, ale równocześnie realizuje zadania wyznaczane mu przez władzę

świecką
władca świecki decyduje o sprawach Kościoła, a niekiedy sam jest jego zwierzchnikiem

jako klasyczny przykład cezaropapizmu podaje się cesarstwo bizantyjskie, w którym cesarz
zwoływał sobory i decydował o obsadzie stanowiska patriarchy
podobna sytuacji j panowała w carskiej Rosji

266

szach – tytuł władców perskich; w XX w. w formie szachinszach [‘król królów’] tytuł władców Iranu z

dyn. Pahlawi; używany także przez królów Afganistanu oraz muzułm. panujących w księstwach środkowej
i południowej Azji (m.in. w Indiach); w formie padyszach (pad-e szah ‘pan królów’) tytuł sułtanów tur. z
dyn. Osmanów; tytuł dawnych władców Iranu, używany także przez władców niektórych państw muzuł-
mańskiego Wschodu; także monarcha noszący ten tytuł.

267

szyici – w islamie ogólna nazwa określająca muzułmanów należących do różnych, licznych ugrupowań

szyizmu; powstali w opozycji do sunnitów.

268

rewolucja muzułmańska w Iranie (1979) – Ajatollah Chomeini proklamuje Islamską Republikę Iranu -

pierwsze państwo teokratyczne w 2. poł. XX w. ZSRR napada na Afganistan ku oburzeniu świata islamu.
Te 2 zdarzenia powodują, że w świecie muzułmańskim rośnie popularność fundamentalizmu.

269

cezaropapizm – doktryna polityczna głosząca zwierzchność władzy państwowej nad władzą kościelną,

uznająca ją za uprawnioną do ingerencji w sprawy wiary i organizacji Kościoła. cezaropapizm przejawiał
się od czasu edyktu mediolańskiego, a jego szczytem był okres panowania cesarza Justyniana I Wielkiego,
który ingerował w sprawy administracji kościelnej, wydawał edykty dogmatyczne i przepisy liturgiczne,
zwoływał synody, zatwierdzał ich postanowienia; ta postać cezaropapizmu utrwaliła się na Wschodzie
wskutek schizmy wschodniej; na Zachodzie cezaropapizm występował w okresie rządów Karola Wielkiego;
za panowania cesarzy saskich był powodem konfliktu cesarstwa z papiestwem (spór o inwestyturę), który
zakończył się uniezależnieniem Kościoła od władzy cesarskiej (wormacki konkordat); w okresie później-
szym cezaropapizm przejawiał się w zasadzie zwierzchności władz świeckich nad Kościołem (cezaropapizm
protestancki), był jednym z elementów królewskiego absolutyzmu we Francji (od czasu Filipa IV Pięknego,
potem gallikanizmu) i absolutyzmu oświeconego na terenie monarchii habsburskiej (józefinizm); ostatnią
próbą realizacji cezaropapizmu na gruncie europejskim był Kulturkampf rządu O. Bismarcka.

Państwo i polityka – repetytorium

150 z 160

o cezaropapizmie można też mówić w odniesieniu do Anglii, gdzie monarcha (a nie jakiś arcybi-

skup) jest najwyższym zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego i mianuje biskupów na wniosek
premiera

rozdział Kościoła od państwa polega na tym, że pozostają one odrębnie organizacyjnie i
samodzielne w zakresie swych kompetencji

teoretycznie definicja wszystko wyjaśnia, zwłaszcza jeśli się doda, że w takich warunkach żadne
wyznanie nie może być uprzywilejowane przez prawo

w praktyce istnieje kilka różnych modeli rozdziału Kościoła od państwa

model amerykański to model pełnej separacji państwa i Kościoła

Stany Zjednoczone od początku były krajem wielowyznaniowym i od początku dbały o to, by nie
dopuścić do przenoszenia różnic religijnych na płaszczyznę polityczną

każdy związek wyznaniowy może w USA działać
nikomu nie można zakazać głoszenia jego religii i uważa się za oczywiste, że każdy (także urzęd-
nik państwowy) chętnie się przyznaje do swojej religii

pierwsza poprawka do konstytucji gwarantuje jedynie to, że w USA żadne wyznanie nie może być
uprzywilejowane i nie można ustanowić religii państwowej

w szkole państwowej nie można uczyć zasad żadnej religii, ale bez przeszkód można zakładać
szkoły wyznaniowe

model francuski to model pełnej laickości państwa
model ten zaczął się kształtować w tym samym mniej więcej czasie co model amerykański, to jest

u schyłku XVIII wieku, a obecną postać przybrał w początku XX wieku
w tym modelu, nazywanym niekiedy modelem wrogiego współżycia, państwo stara się wyrugować
religię z całej sfery publicznej

zezwala na działalność religijną, ale tylko w wyznaczonych miejscach, a budynki kościelne są
własnością państwa

publiczne deklaracje przynależności religijnej są niemile widziane – stąd spór o prawo do nosze-
nia muzułmańskich chust przez dziewczęta w szkołach publicznych

rozwiązania prawne podobne do tego modelu były oficjalnie przyjęte w Związku Radzieckim, ale
w odróżnieniu od Francji praktyką w ZSRR było brutalne prześladowanie wszystkich religii (a nie

„wrogi rozdział”)

model obowiązujący w Polsce można określić jako model przyjaznego rozdziału państwa i

Kościoła
w tym modelu istnieje rozdział instytucji państwowych i kościelnych, ale państwo nie odżegnuje

się od współpracy ze związkami wyznaniowymi i przyznaje im szczególny status prawny (jednak
bez wskazywania jednej uprzywilejowanej religii)
w szkołach państwowych religia może być nauczana, jeśli życzą sobie tego uczniowie albo rodzice

to, jakie Kościoły odgrywają faktycznie większą rolę, wynika z liczby ich wiernych i z tradycji
w Polsce szczególne miejsce zajmuje Kościół katolicki, ale lokalnie jest to także Kościół prawo-

sławny
z kolei w Niemczech, Austrii czy Szwajcarii najbardziej widoczny jest Kościół katolicki i Kościoły
ewangelickie

antyklerykalizm to postawa, laicyzacja to zjawisko dotyczące osób, a sekularyzacja – prze-

kształcanie instytucji
laicyzacja, czyli inaczej zeświecczenie, to proces związany z odchodzeniem poszczególnych osób
od wiary i tradycji religijnych, a przynajmniej z rugowaniem ich z przestrzeni publicznej do pry-

watnej
laicyzacja pozwala uniknąć konfliktów na tle religijnym i poszerzyć zakres tolerancji społecznej,

ale może też prowadzić do zobojętnienia społeczeństwa na zagadnienia moralne i osłabić spo-
istość społeczną
sekularyzacja nie dotyczy osób, ale instytucji kościelnych

o sekularyzacji mówimy wtedy, gdy jakaś instytucja przestaje być własnością albo domeną Ko-
ścioła

Państwo i polityka – repetytorium

151 z 160

gdy państwo przejmowało prowadzone przez Kościół szkoły czy szpitale albo odbierało Kościołowi

nieruchomości, była to ich sekularyzacja
antyklerykalizm to postawa, która polega na występowaniu przeciwko nadmiernym (w opinii

antyklerykała) wpływom i przywilejom kleru (duchownych) lub w ogóle przeciwko jakiejkolwiek
obecności religii w sprawach publicznych
odpowiednio klerykalizm to dążenie do większego udziału duchowieństwa w życiu publicznym

(uwaga: słowo „klerykalizm” jest używane głównie przez antyklerykałów i ma nacechowanie
ujemne)

fundamentalizm to rygorystyczne trzymanie się zasad religijnych
pojęcie „fundamentalizm” bywa wiązane z różnymi religiami (fundamentalizm muzułmański,

chrześcijański, hinduski, żydowski itd.)
jest stosowane wtedy, gdy uważa się, że jakaś osoba zanadto trzyma się zasad religijnych, jest za

mało elastyczna w sprawach etycznych, nie chce iść na kompromis, jest nietolerancyjna, zaśle-
piona
niekiedy łatkę fundamentalizmu przypina się komuś w celach politycznych – sam fundamentali-

sta powie, że po prostu jest wierny zasadom swej religii

podstawowa jednostka struktury Kościoła katolickiego to diecezja
Kościół katolicki nie jest częścią państwa, ale od wieków odgrywa w Polsce taką rolę, że nie znać
z grubsza jego struktury to kompromitacja

najważniejszą osobą w diecezji jest biskup ordynariusz (inne słowo: sufragan), a najważniejszym
kościołem w diecezji jest katedra

w diecezji może też być biskup pomocniczy, może ich być kilku, ale są oni tylko pomocnikami
biskupa ordynariusza, to on ma głos decydujący
biskupów mianuje papież

w Polsce diecezji jest 27

najmniejszą jednostką administracyjną w Kościele jest parafia
w sprawach dotyczących parafii decydujące słowo ma jej proboszcz
inni księża pracujący w danej parafii są mu tylko dani do pomocy

proboszczów wyznacza biskup i jeśli zechce, może ich na przykład przenieść do innej parafii

w ramach Kościoła katolickiego istnieje kilka obrządków, w tym greckokatolicki
cechą odróżniającą Kościół katolicki od innych wyznań chrześcijańskich nie jest inne wyznanie
wiary, przywiązanie do tradycji rzymskiej (łacińskiej) ani nawet celibat księży

cechą tą jest uznawanie prymatu papieża
w historii było kilka wydarzeń, po których znaczące grupy chrześcijan weszły w unię z Rzymem

uznały zwierzchnictwo papieża i stały się częścią Kościoła katolickiego, ale zachowały wcześniej-
sze zwyczaje, jak choćby język liturgiczny
w Polsce najliczniejszą taką grupą są wyznawcy obrządku greckokatolickiego, głównie (wbrew

nazwie) osoby pochodzenia ukraińskiego (około 100 tys. osób; potocznie mówi się o obrządku
unickim, ale wielu nie lubi tego słowa)

istnieje też obrządek ormiański i (bardzo nielicznie reprezentowany) obrządek bizantyjsko-
słowiański
mają one odrębne hierarchie, podporządkowane jednak papieżowi

właśnie z powodu istnienia różnych obrządków nie wystarczy podać przy nazwie parafii „katolic-
ka”, lecz precyzuje się „rzymskokatolicka”

zwłaszcza że istnieją też parafie polsko-katolickie i starokatolickie, nieuznające władzy papieża

tytuł prymasa Polski to tytuł honorowy związany z archidiecezją gnieźnieńską

tytuł prymasa istnieje od kilku wieków (wcale nie od chrztu Polski!)
wiąże się z dużym autorytetem, ale nie ze szczególną władzą

jeśli ktoś mówi: „prymas powinien nakazać biskupowi, żeby…”, to znaczy, że nie ma elementar-
nej orientacji w tych sprawach
w ciągu wieków Polska miała wielu wybitnych prymasów

w XX wieku taką postacią był Stefan Wyszyński nazwany Prymasem Tysiąclecia
dla komunistów był na tyle niewygodny, że w latach 1953–1956 został przez nich uwięziony

po kardynale Wyszyńskim tytuł prymasa otrzymał Józef Glemp (w 1981 roku)

Państwo i polityka – repetytorium

152 z 160

w niektórych repetytoriach znajdziesz informację, że prymasem od roku 2004 jest Józef Michalik
uważaj! Józef Michalik, arcybiskup przemyski, jest od 2004 roku przewodniczącym Konferencji

Biskupów Polskich, ale nie przejął tytułu prymasa
następnym prymasem po Józefie Glempie będzie każdorazowy arcybiskup gnieźnieński

wiadomości dodatkowe
metropolie

270

składają się przeważnie z jednej archidiecezji i kilku diecezji

na czele stoi metropolita, który zarazem nosi tytuł arcybiskupa
w Polsce jest kilkanaście metropolii

kardynał to osoba, która ma prawo wyboru papieża
nie każdy arcybiskup jest kardynałem i teoretycznie kardynał nie musi być nawet biskupem

(choć zwykle jest)
kardynała można poznać po czerwonym stroju
„Biskup senior” to nie jest wyższy stopień biskupa, ale mniej więcej tyle co „biskup emerytowany”

(już nie zarządza diecezją)

oficjalna tytulatura kościelna może być skomplikowana; pełny tytuł może na przykład brzmieć
jak następuje „Jego Eminencja Józef Kardynał Glemp, Prymas Polski, Arcybiskup Metropolita
Warszawski”

trzeba wiedzieć, jaka jest kolejność tytułów, gdzie imię i gdzie nazwisko
lepiej samodzielnie nie wymyślać, kogo się tytułuje eminencją, kogo ekscelencją, a kogo świąto-

bliwością

stosunki między państwem a Kościołem w Polsce reguluje konkordat z 1993 roku

konkordat to z formalnego punktu widzenia umowa międzynarodowa między dwoma państwa-
mi: Rzecząpospolitą Polską i Stolicą Apostolską (nie używa się w tym kontekście nazwy „pań-

stwo watykańskie”)
jak każda umowa tego typu, ma rangę ustawy
konkordat precyzuje zasady działania Kościoła katolickiego w państwie

z punktu widzenia Kościoła najważniejsze jest zagwarantowanie swobody religijnej i swobody
działania instytucji kościelnych

środkiem do tego jest uznanie autonomii Kościoła w sprawach obsady stanowisk w Kościele
(łącznie z zasadą mianowania biskupów przez papieża), prawa do swobodnego kształtowania
granic diecezji czy parafii, uznanie osobowości prawnej Kościoła i różnych jego instytucji (tam,

gdzie przewiduje ją prawo kanoniczne) oraz prawa do działania Kościoła w wojsku, więzieniach,
szpitalach, szkołach

osobne przepisy pozwalają uznać małżeństwa zawarte zgodnie z prawem kanonicznym za rów-
noważne (pod względem skutków cywilnych) małżeństwom zawartym w Urzędzie Stanu Cywilne-
go

przepisy wymieniają dni (jak Boże Narodzenie i Wielkanoc), które mają pozostać dniami wolnymi
od pracy

gwarantuje się możliwość wydawania kościelnej prasy, tworzenia rozgłośni radiowych, kwesto-
wania (zbiórki pieniędzy)
konkordat z punktu widzenia ładu społecznego jest o tyle istotny, że jasno formułuje uzgodnione

kwestie, a dzięki temu przestają one być przedmiotem doraźnych rozgrywek politycznych
poza tym – po jego podpisaniu – staje się punktem wyjścia do uregulowania na podobnych zasa-

dach (chociaż już w trybie zwykłych ustaw) zasad działania innych Kościołów i związków wy-
znaniowych

mogłoby się wydawać, że konkordat to zbyteczna forma gwarantowania praw Kościoła
należy jednak pamiętać, że jednym z pierwszych posunięć władz komunistycznych było ogłosze-

nie w roku 1945, że konkordat Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską z 1925 roku został zerwany
(z winy Watykanu, oczywiście…)
dzięki temu władze mogły postępować w sposób dowolny, a Kościół katolicki w czasach PRL nie

miał nawet osobowości prawnej!

270

metropolia – diecezja lub kilka diecezji, których zwierzchnikiem jest metropolita.

Państwo i polityka – repetytorium

153 z 160

nowy konkordat został wynegocjowany i podpisany za rządów Hanny Suchockiej, w roku 1993

potem do władzy doszło SdRP i jego ratyfikacja i wejście w życie nastąpiły dopiero po kolejnej
zmianie rządu, w 1998 roku

konkordat ten obowiązuje do dziś

XIX.

Zagrożenia współczesnej demokracji

zagrożenia demokracji:

populizm

demagogia

alienacja elit

niska frekwencja

demokracja fasadowa

anarchizacja życia

tyrania większości

korupcja

niska kultura polityczna

populizm to głoszenie chwytliwych haseł adresowanych do zwykłych ludzi
mówi się o partiach populistycznych, ale populizm to nie jest ideologia
populista nie ma stałych poglądów

głosi to, co ludzie chcą usłyszeć i co w danej chwili może zyskać poklask wyborców
głosi, że stoi po stronie „zwykłych ludzi”

przedstawia się jako „swój człowiek”, co podkreśla strojem i zachowaniem
publicznie okazuje lekceważenie elitom, ekspertom i intelektualistom („mędrkom”)
charakterystyczne dla populizmu jest dzielenie społeczeństwa na dobrych i złych i szukanie ko-

złów ofiarnych
populista bez wahania głosi poglądy ewidentnie szkodliwe lub wzajemnie sprzeczne, jeśli tylko

okażą się dla niego korzystne
gdy znajdzie się u władzy, nie podejmuje żadnych decyzji, które mogłyby być niepopularne
kieruje się raczej sondażami niż racją stanu

demagogia to sprytne sterowanie opinią publiczną

„demagogia” i „populizm” to pojęcia, które czasami trudno od siebie odróżnić
istnieje jednak pewna różnica znaczeniowa
populista raczej dopasowuje się do opinii publicznej, demagog raczej nią steruje (manipuluje)

typowe chwyty demagogiczne to przekręcanie faktów, zmyślanie statystyk, atakowanie i ośmie-
szanie przeciwnika

demagog w dyskusji nie szuka prawdy, tylko zwycięstwa
poza tym demagog chętnie składa obietnice
nie ogląda się na to, jakie mogą być skutki wprowadzenia jego pomysłów w życie – na ogół wcale

nie zamierza ich realizować
jego zapowiedzi to obiecanki cacanki, gruszki na wierzbie i kiełbasa wyborcza

demagog zna lud i wie, jak szybko zapomina o obietnicach i jak łatwo wybacza kłamstwa

alienacja elit polega na ich oderwaniu od wyborców

jeśli system demokratyczny pozwala liderom partyjnym kontrolować życie polityczne, to nie mu-
szą się oni skupiać na realizowaniu potrzeb wyborców

wyborcy i tak będą musieli wybrać któreś z istniejących ugrupowań
partyjni liderzy są spokojni, że jak nie teraz, to w następnych wyborach znajdą się u władzy i
będą mogli z tego czerpać profity

Państwo i polityka – repetytorium

154 z 160

wyalienowane (wyobcowane) elity mają zazwyczaj skłonność do lekceważenia zwykłych wybor-

ców, a także do pouczania ludzi, co dla nich dobre, i decydowania za nich – jest i postawa zwana
paternalizmem

271

alienacja elit łatwo prowadzi do wytworzenia demokracji fasadowej

272

alienacji elit sprzyjają pewne cechy ordynacji wyborczych, takie jak głosowanie na listy wyborcze
układane przez liderów partyjnych (a nie na osoby) czy finansowanie największych partii z bu-

dżetu, co utrudnia zakładanie nowych partii i stabilizuje istniejący układ sił
alienacji elit sprzyja bierność wyborców

dużą rolę odgrywa też postawa mediów i rzetelność dziennikarzy
cóż, mediom odpowiada sprowadzanie wyborów do „konkursu piękności” dwu głównych kandy-
datów – to przyciąga przed telewizory więcej widzów niż dyskusje merytoryczne

niska frekwencja wyborcza podważa prawomocność wyborów

władza w systemie demokratycznym głosi, że reprezentuje ogół, a przynajmniej większość obywa-
teli
problem pojawia się wtedy, gdy w demokratycznych procedurach bierze udział tylko nieduża

część wyborców
im mniejsza frekwencja wyborcza, tym słabsza legitymacja władzy, słabsze poparcie dla niej i

większe zagrożenie, że ci, którzy nie głosowali, mogą dać posłuch populistycznym hasłom

w demokracji fasadowej istnieją instytucje demokratyczne, ale naród nie ma realnego

wpływu na władzę
istnieje parlament, ale nie ma znaczenia, kto wygrał wybory

istnieją partie polityczne, ale te, które się liczą, realizują jednakową politykę, a założenie nowej
partii jest bardzo trudne
istnieją wolne media, ale te najbardziej wpływowe promują jedną opcję światopoglądową i poli-

tyczną
najważniejsze decyzje podejmowane są w wąskim gronie, a następnie drogą manipulacji narzu-

cane są społeczeństwu
społeczeństwo ogarnia apatia, więc tym łatwiej można nim manipulować

demokracja fasadowa może być narzucona i sterowana przez władzę, a może być niejako natu-
ralna

dzieje się tak wtedy, gdy społeczeństwo godzi się z tym, że o sprawach państwowych decydują
elity
tak jest w krajach, w których demokracja raczkuje

271

paternalizm – ogół stosunków opartych na zasadach zbliżonych do zasad rządzących życiem rodziny

272

autorytaryzm – (łac. auctoritas ‘powaga’, ‘wpływ’) system rządów powstałych w opozycji do rządów de-

mokratycznych z powodu ich niedowładu. Potocznie zw. „rządami mocnej ręki”; wprowadzenie rządów au-
torytarnych odbywa się z reguły przez zamach stanu; przejmujący władzę dyktator na ogół opiera się na
armii, aparacie biurokratycznym lub specjalnie wykreowanym ruchu społ.; autorytaryzm jest systemem
bardziej pragmatycznym niż ideol.; większą rolę odgrywa w nim władza wykonawcza niż ustawodawcza;
władza wykonawcza podejmuje decyzje, ograniczenie zaś władzy parlamentu polega na tym, że nie może on
pozostawać w opozycji do władzy wykonawczej; autorytaryzm nie likwiduje instytucji demokr.: pozostawia
je pod warunkiem, że będą bezwolne, dotyczy to parlamentu, ale także samorządu; wiele spraw ekon.
(swobody gosp.), społ., rel., kult. jest pozostawionych aktywności indywidualnej; władza autorytarna kon-
centruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. To oni podejmują decyzje, co ma miejsce z
lekceważeniem podstaw prawnych lub ich pomijaniem. Dla pozorów demokracji (demokracja fasadowa)
decyzje zatwierdzane są przez bezwolny lub zdominowany stronnictwem prorządowym parlament. Przy-
wódca posiada szereg osobistych prerogatyw, które dają mu realny wpływ na politykę państwa. Uwidacz-
nia się to w rządzeniu wykonywanym za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy
jest często rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one
władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do
totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się tylko do jawnych przeciwników sys-
temu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy
represjonowaniu aktywniejszych krytyków przywódcy autorytarnego i jego rządów (np. proces brzeski).

Państwo i polityka – repetytorium

155 z 160

elity liczą na to, że ich kraj będzie uchodzić za kraj demokratyczny i faktycznie kiedyś może ta-

kim się stanie
natomiast obywatele mają skłonność popierać każdą aktualną władzę, nie wierząc, że mogą coś

zmienić albo bojąc się głosować inaczej, niż zalecają osoby będące u władzy

także w demokracjach dojrzałych za demokratyczną fasadą mogą się kryć rządy oligarchiczne

jeśli obywatele uważają, że sprawy toczą się całkiem dobrze, mogą przestać brać udział w wybo-
rach albo głosować zgodnie z przyzwyczajeniem

taka sytuacja sprzyja utrwalaniu się wpływów wąskich i cały czas tych samych elit władzy

tyrania większości może zniszczyć fundamenty demokracji

pojęcia „tyrania większości” (albo dyktatura większości) używa się wtedy, gdy jakieś prawa zosta-
ły przyjęte w demokratyczny sposób i większość społeczeństwa je popiera, ale w ewidentny spo-

sób krzywdzą one mniejszość
w tym kontekście zawsze przychodzi na myśl dojście Hitlera do władzy po zwycięstwie w demo-
kratycznych wyborach w 1933 roku

idea praw człowieka i ich zapisywanie w konstytucjach i umowach międzynarodowych jest wła-
śnie formą bronienia się przed ewentualną tyranią większości

anarchizacja życia to inne zagrożenie demokracji
niedostatek demokracji może prowadzić do rządów autorytarnych, a nawet totalitarnych

inne zagrożenie może przynieść nadmiar demokracji

demokracja może się przeradzać w anarchię, kiedy prawa obywatelskie zaczynają przeważać nad
obowiązkami
wtedy, gdy ochrona mniejszości przeradza się w tyranię mniejszości nad większością (tak było z

liberum veto w Polsce)
także wtedy, gdy władza jest za słabą, by sprzeciwić się interesom wpływowych grup społecz-

nych, które mogą jedna po drugiej żądać dla siebie szczególnych przywilejów (płacowych, emery-
talnych, podatkowych, prawnych)
jeśli władza toleruje nielegalne demonstracje dezorganizujące życie miast, strajki paraliżujące

gospodarkę albo wybryki partyjnych bojówek, następnym krokiem mogą być starcia uliczne albo
zamach stanu

anarchizacji sprzyja system polityczny uniemożliwiający stworzenie trwałej koalicji rządowej i
silnego rządu

w Polsce mówi się o tym w kontekście tak zwanej sejmokracji

273

, gdy Sejm jest ma rozległe

uprawnienia, a przy tym jest politycznie rozbity, a żadne ugrupowanie nie może samodzielnie

rządzić i niej chce ponosić za nic odpowiedzialności, ale może skutecznie w rządzeniu przeszka-
dzać

anarchizacji sprzyja zła sytuacja gospodarcza (np. wysokie bezrobocie i desperacja różnych grup
społecznych) oraz niska kultura polityczna w społeczeństwie

anarchizacja jest także stanem typowym dla stanu tuż po wojnie lub katastrofie, wtedy kiedy
istnieje nawyk stosowania przemocy i skłonność i do pospiesznego działania na własną rękę, bez
liczenia na organy państwa

korupcja oznacza wszelkie nadużycie władzy w celu uzyskania korzyści

korupcja to pojęcie bardzo szerokie
łatwiej to zapamiętasz, tłumacząc łacińskie corruptio na „zepsucie”
wtedy będzie jasne, że korupcja nie ogranicza się do łapownictwa

przekupstwo jest wtedy, gdy ktoś proponuje i wręcza urzędnikowi (czy innemu decydentowi

274

)

korzyść (majątkową lub inną), czyli łapówkę, a wszystko po to, by uzyskać korzystną dla siebie

273

sejmokracja – (pot.) nadmierny wpływ sejmu na rządzenie państwem.

274

decydent – osoba uprawniona do podejmowania decyzji w jakichś sprawach z racji zajmowanego sta-

nowiska.

Państwo i polityka – repetytorium

156 z 160

decyzję albo w inny sposób wpłynąć na działanie urzędu (np. przyspieszyć procedurę, uzyskać

informację)
łapówka niekoniecznie musi mieć formę pieniężną

formą łapówki może o zaoferowanie możliwości kupna mieszkania za śmiesznie niską cenę albo
zaproszenie na bal z udziałem lokalnej śmietanki towarzyskiej – wówczas będzie to korzyść oso-
bista, nie majątkowa

jeśli decydent sam domaga się łapówki i uzależnia od niej wydanie korzystnej decyzji, nie mówi-
my o przekupstwie, ale o wymuszeniu

defraudacja

275

to sprzeniewierzenie pieniędzy, które komuś powierzono

zwykle jest to rozkradzenie lub lekkomyślne wydanie funduszy publicznych

kumoterstwo

276

to popieranie osób należących do jakiejś grupy społecznej albo osób znajomych

osoby te mogą utworzyć mniej lub bardziej formalną klikę, która będzie się wzajemnie wspierać i
tworzyć w urzędzie, gminie czy gdzie indziej „państwo w państwie” (to charakterystyczna cecha
kliki!)

nepotyzm

277

to takie kumoterstwo, które dotyczy krewnych

mafijne stosunki są wtedy, gdy świat zorganizowanej przestępczości uzyskał wpływ na sprawy
publiczne, na przykład gdy gangsterzy decydują o tym, kto będzie kandydatem na wójta w wybo-

rach samorządowych albo jak będą sformułowane warunki najbliższego przetargu na remont
drogi

nie myl korupcji z lobbingiem
lobbing

278

to działanie różnych grup interesów (np. grup przemysłowców, różnych stowarzyszeń)

na rzecz podjęcia przez władze określonych decyzji, na przykład przyjęcia pożądanych ustaw
działania te często polegają na dostarczaniu odpowiednich informacji i argumentów, nierzadko w

drodze osobistych kontaktów z przedstawicielami władzy
lobbing może być legalny albo nielegalny (np. korupcja)

w jednych krajach korupcja prawie nie istnieje, w innych jest powszechna
ze wszystkich badań wynika, że korupcja prawie nie istnieje w krajach nordyckich (Dania, Islan-

dia, Szwecja, Norwegia, Finlandia)
znakomicie wypada również Nowa Zelandia, a nieźle – Szwajcaria i Australia
jak jest w niektórych krajach afrykańskich i azjatyckich, lepiej nie mówić

każdy tam wie, że kontakt z urzędnikiem, policjantem albo żołnierzem to zawsze wydatek

w Polsce jest tak sobie
nie jest na tyle źle, by bez łapówki niczego nie dało się załatwić
większość ludzi załatwia swoje sprawy uczciwie

ale z korupcją spotkał się prawie każdy, afer korupcyjnych jest niemało, a niektóre dotyczą kwe-
stii bardzo poważnych

badaniem stanu korupcji, jak zapewne pamiętasz, zajmuje się organizacja pozarządowa Trans-
parency International

korupcja szkodzi gospodarce, mentalności i wizerunkowi kraju
korupcja szkodzi gospodarce

wypacza zdrową konkurencję, na przykład wtedy, gdy przetarg wygrywa się dzięki korupcji, a nie
dzięki złożeniu najlepszej oferty, albo gdy zamiast najlepszego fachowca zatrudnia się na pań-
stwowej posadzie syna kolegi

275

defraudacja – przywłaszczenie powierzonych pieniędzy lub majątku; sprzeniewierzenie.

276

kumoterstwo – wzajemne popieranie się ludzi związanych pokrewieństwem, zażyłością, przynależno-

ścią do określonej grupy.

277

nepotyzm – faworyzowanie krewnych i przyjaciół przy rozdawaniu godności lub wysokich stanowisk

przez osoby wpływowe.

278

lobbing – wywieranie wpływu na organy władzy państwowej środkami ekonomicznymi i politycznymi w

interesie określonych grup politycznych, gospodarczych lub społecznych.

Państwo i polityka – repetytorium

157 z 160

korupcja szkodzi mentalności

279

zamiast starać się spełniać postawione warunki, uczyć się, pracować albo zwyczajnie czekać na

swoją kolej, ludzie szukają sposobu załatwienia sobie tego czy owego przez skorumpowanie
urzędnika, policjanta, lekarza („lewe” zwolnienia czy renty)
takie zmiany w mentalności obniżają kapitał społeczny, a skutki mogą przechodzić z pokolenia

na pokolenie

korupcja szkodzi wizerunkowi kraju
uczciwy inwestor będzie unikał kraj w którym wpływu na decyzje nie mają czynniki merytorycz-
ne, ale widzimisię urzędnika lub odpowiednio wysoka łapówka

niska kultura polityczna obywateli to zagrożenie demokracji

jeśli kultura polityczna jest niska, wszystkie wymienione niedomogi demokracji mogą wystąpić
łącznie
jeśli kultura polityczna jest niska, obywatele nie znają reguł polityki

nie rozumieją procesów gospodarczych
nie są w stanie zrozumieć znaczenia niepopularnych decyzji

jeśli nie grozi im natychmiastowa kara, nie przestrzegają prawa
chętniej niż do przepisów odwołują się do korupcji
nic ich nie obchodzą sprawy, które nie dotykają ich bezpośrednio

mało kto kwapi się do urn wyborczych, a jeśli głosuje, to kieruje się prezencją kandydata albo
daje się nabrać na puste obietnice

elity polityczne są wyalienowane: manipulują resztą społeczeństwa lub ją pouczają

w takim społeczeństwie posłuch zyskują populiści i ugrupowania skrajne, wskazujące kozły

ofiarne i uproszczone rozwiązania
państwo traktowane jest roszczeniowo (jak dojna krowa), ale zarazem obywatele czują się wobec

niego bezradni, osamotnieni
wypatrują przywódcy, który ich obroni, zaprowadzi ład i porządek, ukróci zło, ukarze aferzystów
między bogatymi i biednymi powstaje przepaść, a konflikty gromadzą się pod powierzchnią życia

politycznego, stwarzając groźbę niekontrolowanego wybuchu