I

WONA

B

ARTOSZEWICZ

Autoportret partii politycznych
na podstawie sloganów wyborczych
uz˙ytych w kampanii przed wyborami
do Sejmu i Senatu RP w 1991 r.

Celem niniejszej pracy było ustalenie za pomoca˛ semantyczno-formalnej analizy
sloganów wyborczych, jak poszczególne ugrupowania polityczne tworza˛ swój
autoportret na potrzeby kampanii wyborczej. Zbadano 86 haseł róz˙nych partii
umieszczonych w materiałach propagandowych (informatory, plakaty, ogłosze-
nia prasowe). Najwie˛ksza˛ cze˛s´c´ zebranego materiału (44) tworza˛ slogany Unii
Demokratycznej (UD). W porównaniu z tym liczba haseł uz˙ytych przez jej prze-
ciwników politycznych, które udało nam sie˛ odszukac´, jest skromniejsza i wyno-
si: 7 – Porozumienie Centrum (PC), 8 – Kongres Liberalno-Demokratyczny
(KLD), 6 – Ruch Chrzes´cijan´sko-Społeczny „Przymierze” (Przymierze), 6 –
Ruch „Ponad Podziałami” (PP), 4 – Wyborcza Akcja Katolicka (WAK), 4 – So-
jusz Lewicy Demokratycznej (SLD), 2 – Spółdzielcy (Sp), 2 – Polska Partia
Przyjaciół Piwa (PPPP), 2 – Porozumienie Ludowe (PL), 1 – Solidarnos´c´, 1 –
Kongres Rzeczpospolitej Samorza˛dnej (KRS), 1 – Solidarnos´c´ Pracy (SP), 1 –
Stronnictwo Demokratyczne (SD), 1 – Unia Polityki Realnej (UPR). Wszystkie
slogany zbierane były podczas kampanii wyborczej prowadzonej we Wrocławiu.
Przy ograniczonej liczbie doste˛pnych nam materiałów nie zawsze było moz˙liwe
dokładne ustalenie taktyki propagandowej kaz˙dego z wymienionych ugrupowan´.

Zebrane slogany dały sie˛ uporza˛dkowac´ w 6 wyraz´nych grup tematycznych.

Grupa 1. Mamy program polityczny
Przez program polityczny rozumiemy ogólnie opisany rodzaj działan´ polity-

cznych, których efekty moz˙na be˛dzie obserwowac´ w bliz˙ej nie okres´lonej przy-
szłos´ci. W tym sensie kompletny program polityczny prezentuje UD. Znaleziono
23 slogany tego rodzaju, np.:

Jak dokonac´ przełomu w budownictwie mieszkaniowym? Naszych kandyda-

tów pytaj o odpowiedz´.

Jak dac´ szanse˛ przedsie˛biorstwom pan´stwowym? Naszych kandydatów pytaj

o odpowiedz´.

Jak chronic´ biednych, słabszych, pokrzywdzonych? Naszych kandydatów py-

taj o odpowiedz´.

Jak uratowac´ s´rodowisko człowieka? Naszych kandydatów pytaj o odpo-

wiedz´.

Inne partie ograniczaja˛ sie˛ zwykle do jednego hasła, np.:
KLD: Wybieramy Polske˛ politycznie, gospodarczo silna˛ i niepodległa˛.
PC: Silna gmina, silny region, silne pan´stwo.
WAK: Wiara, wolnos´c´, własnos´c´.

Grupa 2. Głosujcie na nas!
Wszystkie hasła polityczne nakłaniaja˛ odbiorce˛/wyborce˛ do podje˛cia konkret-

nych działan´, ale nie wszystkie wyraz˙aja˛ to w sposób tak bezpos´redni, jak przed-
stawiciele tej grupy, np.:

UD: Jestem za!; Głosuj na kandydatów Unii Demokratycznej.
KLD: Warto głosowac´ na Kongres.
PC: Dzie˛kujemy Pan´stwu za poparcie. Do zobaczenia przy urnach wybor-

czych.

PP: Uwierz, przyjdz´, wybierz.
A oto inne slogany wyborcze, zgodnie z intencja˛ autorów charakteryzuja˛ce

poszczególne ugrupowania lub ich przedstawicieli:

UD: Jestes´my za Polska˛!; Unia Demokratyczna to unia dla Polski.
SLD: Głosuj na lewice˛ – nie obronisz sie˛ sam.
Inny slogan SLD:
Nie głosuja˛c na lewice˛ wspierasz Plan Balcerowicza, uwaz˙amy za szczegól-

nie ciekawy, poniewaz˙ nie realizuje on typowego dla tej grupy schematu: jes´li
wybierzesz nas, spowodujemy zmiany na lepsze.

Godny uwagi jest jeszcze jeden slogan UD:
Unia Demokratyczna liczy na Ciebie, na Twoja˛ ma˛dros´c´, serce, zaangaz˙owanie,

poniewaz˙ wyraz´niej niz˙ inne apeluje do uczuc´ wyborcy za pomoca˛ argumentów
pozornie racjonalnych. Kto zatem be˛dzie głosował na UD, dowiedzie swej ma˛dros´ci,
uczuciowos´ci i zaangaz˙owania. Po bliz˙szym przyjrzeniu sie˛ temu hasłu stwierdza-
my, z˙e daje sie˛ ono zinterpretowac´ takz˙e w inny sposób: kto odda głos na inne
ugrupowanie, jest głupi, pozbawiony uczuc´ i niezaangaz˙owany.

Grupa 3. Ws´ród nas znajdziesz autorytety
Przecie˛tnemu obywatelowi, nie zaangaz˙owanemu politycznie w sposób

szczególny, co moz˙na powiedziec´ o wie˛kszej cze˛s´ci społeczen´stwa, było niezwy-
kle trudno zorientowac´ sie˛ w skomplikowanym budza˛cym sie˛ polskim z˙yciu
politycznym. Programy partii politycznych oraz ich liderzy byli w r. 1991 na
ogół nie znani z wyja˛tkiem kilku przypadków. Znajduje to swój wyraz w naste˛-
puja˛cych sloganach:

92

IWONA BARTOSZEWICZ

UD: Unia Demokratyczna Tadeusza Mazowieckiego; Unia Demokratyczna to

partia Mazowieckiego, Kuronia i Frasyniuka.

KLD: Ludzie Bieleckiego.
Solidarnos´c´: Ła˛czy nas Solidarnos´c´.
Ugrupowanie polityczne daje sie˛ zidentyfikowac´ nie tylko na podstawie na-

zwisk reprezentuja˛cych je wybitnych polityków, ale takz˙e na podstawie jego
zasług. Wie˛kszos´c´ partii tego nie czyni z róz˙nych powodów. Jedne dlatego, z˙e
nie maja˛ przeszłos´ci politycznej, inne, maja˛c okres´lona˛ przeszłos´c´, wola˛ sie˛ na
nia˛ nie powoływac´. Sa˛ wreszcie i takie, które motywu historycznego nie wła˛czy-
ły do swojej taktyki propagandowej.

Grupa 4. Jestes´my wiarygodni dzie˛ki osia˛gnie˛ciom naszych kandydatów
Te˛ grupe˛ tworza˛ hasła podkres´laja˛ce wiarygodnos´c´ danej partii, np.:
UD: Z Unia˛ sie˛ uda!; Obstawiaj tylko pewne pole.
KLD: Nie bój sie˛ jutra; Wybierz sprawdzonych kandydatów; Liberałowie

umieja˛ wygrywac´. Wygraj z nami.

PC: Szanowny Wyborco! Kaz˙dy z nas cos´ w z˙yciu zrobił; moz˙esz to zobaczyc´.
Stałym elementem kaz˙dej walki politycznej jest podkres´lanie, cze˛sto nad-

mierne, własnych walorów, czego potwierdzeniem sa˛ powyz˙sze hasła wyborcze,
przy jednoczesnym pomniejszaniu zasług przeciwników. Jest to zjawisko natu-
ralne i zrozumiałe. Nie chodzi tu przeciez˙ o obiektywizm, tylko o skutecznos´c´.
Przy tzw. pozytywnej kampanii wyborczej krytyka konkuruja˛cych ugrupowan´
odbywa sie˛ w sposób zawoalowany, czego przykładem moga˛ byc´ przedstawicie-
le naste˛pnej grupy.

Grupa 5. Nasze zdanie na temat zastanej sytuacji i naszych przeciwników
Teksty pewnej cze˛s´ci plakatów UD skonstruowane sa˛ w ten sposób, z˙e obok

nazwiska kandydata znajdujemy krótki tekst maja˛cy charakter cytatu, np.:

Tadeusz Mazowiecki: ma˛drzej; Jacek Kuron´: z sercem; Olga Krzyz˙anowska:

wysłuchajmy swoich racji; Władysław Frasyniuk: nie dajmy sie˛ zwariowac´; Ro-
muald Siepsiak: rza˛dzic´ znaczy słuz˙yc´.

Przytoczone tu hasła moga˛ byc´ uznane za przykład ukrytej krytyki polityki

prowadzonej przez strone˛ przeciwna˛. A oto inne slogany tego rodzaju:

PC: Z˙eby było normalnie.
PP: Goły polityk nie ma wyobraz´ni.
WAK: My nie obiecujemy, my realizujemy.
PPPP: Trzeba wypic´ to piwo.
PL: Dos´c´ eksperymentów na narodzie.
W tej sytuacji nie dziwi fakt, z˙e nie znajdziemy tutaj ani jednego hasła Kon-

gresu Liberalno-Demokratycznego, be˛da˛cego w owym czasie u władzy.

Grupa 6. Akt wyborczy
Ws´ród haseł wyborczych trzech ugrupowan´, UD, PC i SLD, znalazły sie˛

i takie, które w sposób konkretny pokazuja˛, jak moz˙na je wybrac´. Oto jeden
typowy przykład:

Autoportret partii politycznych

93

PC: Postaw znak x przy nazwiskach naszych dwóch kandydatów.
Uwaz˙amy, z˙e mamy tu do czynienia ze specjalna˛ fomra˛ sloganu wyborczego,

poniewaz˙ mowa tu nie o wybieraniu w ogóle, ale o oddawaniu głosu na konkret-
nego kandydata. Równoczes´nie zaliczone do tej grupy hasła przez swoja˛ praktyczna˛
wymowe˛ róz˙nia˛ sie˛ wyraz´nie od przedstawicieli wczes´niej omówionych grup.

Wypowiedzi polityczne, a do nich nalez˙a˛ slogany wyborcze, maja˛ charakter

wyraz´nie retoryczny, dlatego dla wzmocnienia efektu stosowane sa˛ czasami pew-
ne figury retoryczne

1

:

1) chiazm:
KLD: Liberałowie umieja˛ wygrywac´. Wygraj z nami;
2) powtórzenie:
PC: Silna gmina, silny region, silne pan´stwo;
3) paralelizm syntaktyczny:
SP: Oni maja˛ władze˛, a my mamy Solidarnos´c´ Pracy,
PP: Uwierz, przyjdz´, wybierz,
KLD: Jest czas Liberałów, czas decyzji, czas gry o przyszłos´c´;
4) parafraza frazeologizmów:
SD: Nie obiecujemy gruszek na wierzbie, lecz własny wkład w odbudowe˛

Polski niepodległej;

PPPP: Trzeba wypic´ to piwo.
5) tryb rozkazuja˛cy.
Szczególnie cze˛sto stosowany jest tryb rozkazuja˛cy 2. osoby lp, za pomoca˛

którego da˛z˙y sie˛ do zlikwidowania dystansu mie˛dzy autorami a odbiorcami slo-
ganów. Dzie˛ki takim formom, jak wybierz!, nie bój sie˛!, wie˛z´ powstaja˛ca mie˛dzy
obiema wzajemnie nie znaja˛cymi sie˛ stronami nabiera osobistego charakteru, np.:

KLD: Wybierz sprawdzonych kandydatów; Nie bój sie˛ jutra.
W innym wypadku zastosowano tryb rozkazuja˛cy 1. osoby lm sugeruja˛c peł-

na˛ identyfikacje˛ adresata z nadawca˛:

UD: Nie dajmy sie˛ zwariowac´.
Równiez˙ stosuja˛c tryb oznajmuja˛cy orzeczenia w 1. osobie lm osia˛gamy po-

dobny efekt:

Solidarnos´c´: Ła˛czy nas Solidarnos´c´.
SP: Oni maja˛ władze˛, a my mamy Solidarnos´c´ Pracy.
A oto slogan, w którym oba tryby znalazły zastosowanie:

1

Przedstawiono tu wybór figur retoryczno-stylistycznych kieruja˛c sie˛ cechami zebranego

materiału. Korzystano przy tym z naste˛puja˛cych publikacji: J. B r a l c z y k, Strategie w je˛zyku
propagandy politycznej (o polskiej propagandzie partyjno-pan´stwowej w latach 1982–88), [w:]
Je˛zyk a kultura, t. 4, red. J. Bartmin´ski, Z. Grzegorczykowa, Wrocław 1991; W. F l e i s c h e r,
G. M i c h e l, Stilistik der deutschen Gegenwartssprache, Leipzig 1979; E. K l i n, H. K o c h,
Übungsbuch zur deutschen Stilistik, Warszawa 1979; H. L a n s b e r g, Handbuch der literari-
schen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, München 1971; E. M i o d o n´-
s k a - B r o o k e s, A. K u l a w i k, M. T a t a r a, Zarys poetyki, Warszawa 1978; J. Z i o-
m e k, Retoryka opisowa, Wrocław 1990.

94

IWONA BARTOSZEWICZ

SLD: Głosuj na lewice˛ – nie obronisz sie˛ sam.
Godnym uwagi przykładem jest naste˛pne hasło maja˛ce forme˛ równowaz˙nika

zdania, nosza˛cego wyraz´ne cechy semantyczne trybu rozkazuja˛cego:

PPPP: Bubel do Sejmu!
I wreszcie slogan, w którym znaczenie imperatywne zre˛cznie ukryto pod ele-

gancka˛ forma˛ podzie˛kowania:

PC: Dzie˛kujemy Pan´stwu za poparcie

2

.

Zadaniem wszelkich działan´ propagandowych jest stworzenie pozytywnego

obrazu danego ugrupowania w celu pozyskania moz˙liwie szerokiego kre˛gu zwo-
lenników. Oczywis´cie taki obraz w szczegółach moz˙e nie byc´ wyczerpuja˛cy
i szczery, a powstaje jedynie doraz´nie, jako element pomagaja˛cy danej partii
w osia˛gnie˛ciu pewnego celu politycznego, którym jest np. zwycie˛stwo w wybo-
rach. Spróbujmy zatem na podstawie zebranego materiału zrekonstruowac´ auto-
portrety niektórych ugrupowan´, które przysta˛piły do wyborów w 1991 r. Obraz
ten jest w pewnej cze˛s´ci niepełny, poniewaz˙ nie udało nam sie˛ dotrzec´ do wszy-
stkich haseł wyborczych.

Unia Demokratyczna: niezawodna, ma kompletny polityczno-gospodarczo-

społeczny program, ma trzez´wych, ma˛drych, wiarygodnych, obiektywnych, wra-
z˙liwych kandydatów, ws´ród których sa˛ liczne znane i uznane osobistos´ci, rozu-
mieja˛ce swoja˛ prace˛ jako słuz˙be˛. UD liczy na głosy ma˛drych, wraz˙liwych i zaan-
gaz˙owanych wyborców.

Kongres Liberalno-Demokratyczny: ma program polityczny, jest partia˛ Jana

Krzysztofa Bieleckiego, ma wypróbowanych, odnosza˛cych sukcesy kandydatów.

Porozumienie Centrum: ma program polityczny, ma uczciwych, odpowie-

dzialnych, kompetentnych kandydatów, jest za szeroko poje˛ta˛ normalizacja˛.

Porozumienie Ponad Podziałami: ma program gospodarczy, ma wypróbowa-

nych, odnosza˛cych sukcesy kandydatów.

Wyborcza Akcja Katolicka: ma program gospodarczo-polityczny, podkres´la

role˛ chrzes´cijan´skiego s´wiatopogla˛du, jej kandydaci sa˛ niezawodni.

Sojusz Lewicy Demokratycznej: be˛dzie bronic´ rza˛dzonych przed rza˛dza˛cymi,

jest przeciw planowi Balcerowicza.

Przymierze: ma rozbudowany polityczno-gospodarczo-społeczny program.
Spółdzielcy: walcza˛ o stworzenie warunków do rozwoju spółdzielczos´ci, kan-

dydaci maja˛ gospodarczo-społeczny program, sa˛ niezalez˙ni finansowo i politycz-
nie, bezkompromisowi i odpowiedzialni, dystansuja˛ sie˛ od rza˛dza˛cej elity.

Z powyz˙szego zestawienia wynika, z˙e nie jest moz˙liwe wyrobienie sobie

jasnego pogla˛du na moz˙liwos´ci poszczególnych ugrupowan´ opieraja˛c sie˛ tylko

2

Wszystkie opisane tutaj metody i s´rodki sa˛ powszechnie stosowane nie tylko w reklamie polity-

cznej, ale takz˙e gospodarczej. Zob. np.: W. D i e c k m a n n, Wortschatz und Wortgebrauch der poli-
tischen Werbung, Marburg 1963; L. K r a u s s, H. R ü h l, Werbung in Wirtschaft und Politik, Frank-
furt [1970]; J. M ö c k e l m a n n, S. Z a n d e r, Form und Funktion der Werbeslogans. Untersu-
chung der Sprache und werbepsychologischen Methoden in den Slogans, Göppingen [1975].

Autoportret partii politycznych

95

na hasłach wyborczych, które przeciez˙ sa˛ najbardziej doste˛pne

3

. Przyjrzyjmy sie˛

jeszcze raz przedstawionym tu autoportretom.

Wszystkie partie zapewniaja˛, z˙e maja˛ program gospodarczy, polityczny ba˛dz´

społeczny, ze sloganów nie dowiemy sie˛ jednak niczego bardziej konkretnego.
W charakterystykach kandydatów cze˛s´ci ugrupowan´ (UD, PC, WAK) znajdzie-
my odwołania do tradycyjnych i powszechnie dota˛d uznawanych cnót, jak ma˛-
dros´c´, wraz˙liwos´c´, odpowiedzialnos´c´, kompetencja, chrzes´cijan´ski s´wiatopogla˛d.
W innych wypadkach (KLD, PP, Spółdzielcy) pojawia sie˛ motyw sukcesu, raczej
nie lokowany w tradycyjnym, tzn. funkcjonuja˛cym do czasu przełomu politycz-
nego w Polsce w 1989 r. zestawie cech pozytywnych. Dla porównania, w kam-
paniach wyborczych prowadzonych w bardziej od nas rozwinie˛tych gospodarczo
krajach włas´nie sukces obok pracowitos´ci i zapobiegliwos´ci stanowi przewodni
element charakterystyki dobrego polityka.

Swoja˛ opozycyjnos´c´ wobec be˛da˛cych u władzy od 1989 r. grup maja˛cych

solidarnos´ciowy rodowód podkres´liły dwa ugrupowania: SLD i Spółdzielcy. Od-
wołuja˛c sie˛ do podzielanego przez pewna˛ cze˛s´c´ społeczen´stwa przekonania, z˙e
nowe elity władzy w niczym nie sa˛ lepsze od starych, a w niektórych wypadkach
nawet gorsze, liczyły wyraz´nie na głosy wyborców z róz˙nych powodów niezado-
wolonych z tego, co sie˛ od dwóch lat działo w kraju.

Nie wiadomo, jaki wpływ na preferencje wyborcze wywarła propaganda wy-

borcza. Nie sa˛ nam znane publikacje, które podejmowałyby ten temat. Szczegól-
nie ciekawe wydaje sie˛ znalezienie odpowiedzi na pytanie o funkcje˛ sloganów
wyborczych: czy znane sa˛ przypadki, w których pod ich wpływem doszło do
zmiany przekonan´ politycznych, czy tez˙ raczej słuz˙a˛ one do utwierdzania zwo-
lenników danego ugrupowania w ich pogla˛dach

4

.

Dla przypomnienia: w dwa lata po antykomunistycznym przełomie w Polsce,

27 X 1991, w wyborach wzie˛ło udział jedynie około 43% osób uprawnionych.
Dotychczasowy faworyt, UD, zdobył 12,32% głosów, tylko troche˛ wie˛cej niz˙
SLD, który z 11,99% głosów stał sie˛ włas´ciwym zwycie˛zca˛. Na inne ugrupowa-
nia oddało swój głos znacznie mniej wyborców: WAK – 8,74%, PC – 8,71%,
KLD – 7,49%, Solidarnos´c´ – 5,05%, PPPP – 3,27%, SP – 2,06%

5

. Nalez˙ałoby

sie˛ zastanowic´, jakie czynniki obok kampanii wyborczej i w jakim stopniu
ukształtowały taki wynik. Ale to juz˙ jest zagadnienie z pogranicza je˛zykoznaw-
stwa, socjologii i socjotechniki.

3

Aby otrzymac´ pełny obraz kampanii wyborczej, nalez˙ałoby zbadac´ wszystkie jej elementy,

tzn. materiały propagandowe i audycje wyborcze, nie tylko z je˛zykoznawczego punktu widzenia.
W takich wypadkach istotna˛ role˛ odgrywa np. obraz towarzysza˛cy hasłu lub audycji, otoczenie,
w jakim znajduje sie˛ tekst wyborczy, wyraz´nie lub w intencji zwia˛zane z tematem wyborów pub-
likacje w zaangaz˙owanej politycznie prasie itp.

4

Por. G. M ü l l e r, Das Wahlplakat. Pragmatische Untersuchungen zur Sprache in der Po-

litik am Beispiel von Wahlplakaten aus der Weimarer Republik und der Bundesrepublik, Tübingen
1979, s. 37–38.

5

Niniejsze dane przytaczamy za „Monitorem Polskim” 1991, nr 41, poz. 288.

96

IWONA BARTOSZEWICZ