1

Dr inż. Agnieszka Becla

Zwarty konspekt problemowo-tematyczny

do tematu:

WZROST – ROZWÓJ GOSPODARCZY

Podstawowe kategorie i problemy wzrostu gospodarczego

W teorii ekonomii, szczególnie w teorii wzrostu (rozwoju) gospodarczego

spotkać można co najmniej dwa stanowiska w stosunku do interpretacji pojęć
“wzrostu gospodarczego” i “rozwoju gospodarczego”. Pierwsze z nich, mające
znacznie dłuższe tradycje, wyraźnie rozdziela obie kategorie, stosując często
w tym celu pojęcia “wzrostu gospodarczego” i “rozwoju społeczno-
ekonomicznego”. Rozróżnienie to ma podkreślić szerszą pojemność
informacyjną i treściową pojęcia rozwoju. Drugie natomiast, upowszechnione
w literaturze angielskiej traktuje często pojęcie “growth” i “development” jako
synonimy opisujące ten sam proces gospodarczy polegający na powiększaniu
podstawowych wskaźników makroekonomicznych, takich jak produkt krajowy
(narodowy) brutto, dochód narodowy itp.

Podział na ilościowe i jakościowo-strukturalne cechy rozwoju

gospodarczego ma bardzo istotne znaczenie. Pozwala bowiem na rozróżnienie
rozwoju ekstensywnego i intensywnego. Pierwszy charakteryzuje się
ilościowym wzrostem produkcji bez zmian jakościowych (co wręcz utożsamia
go ze wzrostem gospodarczym), drugi łączy oba aspekty – ilościowy
i jakościowo-strukturalny. Podział na cechy ilościowe i jakościowo-strukturalne
nie jest łatwy obrachunkowo. Jest jednak użyteczny w kształtowaniu bieżącej
i długookresowej polityki ekonomicznej.

Czynniki wzrostu gospodarczego w ujęciu tradycyjnych teorii

wzrostu/rozwoju

Prezentacja neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego wiąże się z określeniem
mechanizmu ekonomicznego, dynamiki, sił napędowych gospodarki opisywanej
przez daną teorię. Gospodarka może rozwijać się z trzech przyczyn. Po
pierwsze, wskutek występowania oszczędności z bieżących dochodów, tak że
wzrasta zasób kapitałowych środków produkcji. Po drugie, wskutek postępu
technicznego. Po trzecie, produkcja może wzrastać wraz ze wzrostem ludności
w wieku produkcyjnym. Występuje tu zmodyfikowana klasyczna lista trzech
podstawowych czynników wzrostu, sformułowana już przez J.B.Saya. J.Meade
tworząc swój neoklasyczny model przyjął następujące założenia:
- gospodarka jest zamknięta, co oznacza brak wymiany zagranicznej;
- brak jest aktywnego udziału państwa w życiu gospodarczym;

2

- istnieje doskonała konkurencja;
- ceny są równe kosztom marginalnym, wynagrodzenie czynników produkcji

jest natomiast równe ich produktom marginalnym;

- istnieje doskonała podzielność czynników produkcji;
- brak jest korzyści zewnętrznych;
- postęp techniczny ma charakter egzogeniczny.
W zdecydowanej większości modeli neoklasycznych zakłada się również stan
pełnego zatrudnienia czynników produkcji. Jest to konsekwencja działania
doskonałej konkurencji, prawa Saya oraz wynagrodzenia czynników produkcji
według ich krańcowej produkcyjności. Dalsze założenia metodologiczne
znajdują swoje odzwierciedlenie w koncepcji funkcji produkcji używanej
w ekonomii neoklasycznej. Neoklasyczna interpretacja funkcji produkcji
oznacza przede wszystkim, że funkcja ta powinna wyrażać fundamentalne
zasady tej ekonomii – prawo malejących przychodów, prawo malejącej
krańcowej stopy substytucji czy marginalne zasady podziału. Konkretna
analityczna forma opisu powyższych zasad zależy oczywiście od formalnej
postaci badanej funkcji produkcji. Ogólnie funkcja produkcji powinna spełniać
własności: f’> 0 oraz f’’ < 0. Oznacza to, że przyrosty krańcowe produktu
względem dowolnego czynnika produkcji (f’> 0) są dodatnie w całym, badanym
przedziale zmienności funkcji oraz przyrosty te (f’’ < 0) są malejące, co oznacza
działanie prawa malejących przychodów.

Założenia poznawcze i metodologiczne, akceptowane w neoklasycznej

teorii wzrostu determinują sposób podejmowania istoty procesu wzrostu
gospodarczego. Można wskazać trzy podstawowe cechy wzrostu ujmowane
w ekonomii neoklasycznej:
- wzrost gospodarczy to proces stopniowy i ciągły;
- wzrost gospodarczy ma charakter harmonijny i kumulatywny;
- wzrost gospodarczy jest praktycznie nieograniczony.

Analizując ogromną różnorodność modeli neoklasycznych można

dokonać pewnych ich klasyfikacji, grupując modele według określonych cech
(kryteriów). Klasyfikacja ta może opierać się na wielu, nie zawsze rozłącznych
kryteriach. Najważniejszym z nich jest sposób pojmowania kapitału. Kolejnym
znaczącym kryterium jest uwzględnianie (bądź nie) oraz sposób przedstawienia
i interpretacji postępu technicznego. Trzecim znaczącym kryterium klasyfikacji
modeli wzrostu gospodarczego jest liczba i charakter dóbr wytwarzanych przez
dany system gospodarczy. Wykorzystując powyższe kryteria można dokonać
następującej klasyfikacji neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego:
I.1. Modele z przekuwalnym kapitałem (bez postępu technicznego i z postępem
nieucieleśnionym);
I.2.

Modele

rocznikowe

(z

postępem

technicznym

ucieleśnionym

i nieucieleśnionym);
II.1. Modele jednoproduktowe (bez postepu i z postępem technicznym, zarówno
ucieleśnionym, jak i nieucieleśnionym);

3

II.2. Modele dwuproduktowe (bez postepu i z postepem technicznym, zarówno
ucieleśnionym, jak i nieucieleśnionym);
II.3. Modele wieloproduktowe;
III.1. Modele z postępem technicznym (ucieleśnionym bądź nieucieleśnionym);
III.2. Modele bez postępu technicznego.

Pierwsze próby przystosowania koncepcji J.M.Keynesa do analizy

problemów wzrostu gospodarczego podjęto pod koniec lat trzydziestych.
Zasadniczy rozwój keynesowskiej teorii wzrostu gospodarczego nastąpił jednak
dopiero po II wojnie światowej, kiedy sformułowane zostały jej podstawowe
modele: model R.Harroda i zbliżony do niego model E.Domara, a nieco później
model N.Kaldora. Keynesiści badali przy ich pomocy trzy podstawowe grupy
problemów:

- problem równowagi dynamicznej,
- kwestie długookresowych odchyleń od stanu równowagi i kreujących je

sił,

- zagadnienie wahań cyklicznych i krótkookresowych odchyleń od

równowagi.

R.Harrod wyprowadza swój model z keynesowskiej równości inwestycji

i oszczędności I=S. Otrzymanej przez niego formule można nadać dwojaką -–
trywialną i nietrywialną – interpretację. Pierwszą postać można wyprowadzić
z trzech definicyjnych równań:
1) s = I/Y, gdzie s – stopa oszczędności (udział oszczędności w dochodzie

narodowym);

2) k = I/∆Y, gdzie k – rzeczywisty krańcowy współczynnik kapitału;
3) w

Y

= ∆Y/Y, gdzie w

Y

– stopa wzrostu dochodu narodowego (produktu

społecznego).

Z powyższych równań definicyjnych otrzymujemy:

w

Y

= s/k

W tym przypadku stopa wzrostu w

Y

jest z definicji równa ilorazowi udziału

oszczędności w dochodzie narodowym i krańcowego współczynnika kapitału.
Wszystkie te wielkości dotyczą tego samego okresu minionego (ex post). Tym
samym spełnienie ostatniego równania nie wymaga żadnych specjalnych
warunków.

Wykorzystując oryginalne oznaczenia R.Harroda możemy równanie to

zapisać w postaci:

GC = s

gdzie: G - tempo wzrostu dochodu narodowego, C – wielkość akumulacji
podzielona przez przyrost dochodu narodowego (rzeczywisty krańcowy
współczynnik kapitałowy), s – stopa oszczędności (udział oszczędności
w dochodzie narodowym). Od tej formuły R.Harrod przechodzi do interpretacji
nietrywialnej, wprowadzając gwarantowaną stopę wzrostu gospodarczego G

w

.

Oznacza ona taką stopę, która jest dostatecznie wysoka, aby wywołać sumę
wydatków

inwestycyjnych,

niezbędną

do

wchłonięcia

oszczędności

4

nagromadzonych z bieżącego dochodu. Równanie GC = s przybiera wówczas
postać:

G

w

C

r

= s

gdzie: G

w

– gwarantowana stopa wzrostu gospodarczego, C

r

– pożądany

współczynnik kapitału, s - stopa oszczędności. W równaniu tym tylko jedna
wielkość s jest dana (ex post), pozostałe to wielkości pożądane (ex ante).
Równowaga dynamiczna, która jest zapewniona przez gwarantowaną stopę
wzrostu, oznacza sytuację pełnego wykorzystania istniejących mocy
produkcyjnych i zapewnienia stałej stopy zysku dla przedsiębiorców. Zdaniem
R.Harroda, gwarantowana stopa wzrostu powinna być stała, co wynika
z założenia stałości udziału oszczędności w dochodzie narodowym (s) i stałości
współczynnika kapitałowego.

Koncepcje faktycznej i gwarantowanej stopy wzrostu gospodarczego

służą do analizy warunków jego stabilności. Zdaniem R.Harroda, stabilność
wzrostu zależy od skłonności przedsiębiorców do inwestowania. Jej wahania
wpływają na niestabilny charakter wzrostu. Niestabilność można określić
następująco: jeżeli przy stałości s faktyczna stopa wzrostu G jest większa od
gwarantowanej G

w

to wówczas faktyczny współczynnik kapitałowy C musi być

mniejszy, niż pożądany C

r

. Zbyt mały współczynnik kapitałowy oznacza zatem,

że przedsiębiorcy uznają swoje wyposażenie jako zbyt małe i zgodnie z tym
więcej inwestują. Inwestycje przewyższają oszczędności ex ante, co pogłębia
rozbieżność między G i G

w

. W przypadku odwrotnym, przedsiębiorcy

zmniejszają zamierzenia inwestycyjne w stosunku do oszczędności ex ante.
Uruchamia to mechanizm depresyjny, który pogłębia również rozbieżność
między G i G

w

. Gwarantowaną stopę wzrostu gospodarczego otaczają więc siły

odśrodkowe. Jest to cecha charakterystyczna zachodzących w gospodarce
procesów dynamicznych.

Badając kierunki rozwoju gospodarki (sekularna stagnacja lub ożywienie)

R.Harrod wprowadza pojecie naturalnej stopy wzrostu gospodarczego G

n

.

Oznacza to taką stopę wzrostu, która przy danym przyroście ludności i postępie
technicznym zapewnia osiągnięcie pełnego zatrudnienia. Gwarantowana stopa
wzrostu gospodarczego oznaczała linię „równowagi przedsiębiorczej” i nie
wykluczała wymuszonego bezrobocia. Stopa naturalna przewiduje natomiast
pełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych, zarówno po stronie posiadanego
zasobu kapitału, jak i siły roboczej (brak bezrobocia). Rozbieżności pomiędzy
G

w

i G

n

wynikają z założenia, że suma oszczędności w warunkach motywacji

prywatnej nie musi być zgodna z faktycznymi potrzebami gospodarki.
Rozwiązanie idealne oznacza sytuację, w której społeczeństwo zamierza
oszczędzić tyle ile wymaga naturalna stopa wzrostu, a przedsiębiorcy inwestują
na poziomie umożliwiającym wchłonięcie zamierzonych (ex ante) oszczędności,
co oznacza spełnienie równości

G = G

w

= G

n

5

Ponieważ podmioty realizujące oszczędzanie i inwestowanie nie są tożsame,
w warunkach braku mechanizmu koordynującego oznacza to praktycznie
nieuchronność rozbieżności pomiędzy poszczególnymi stopami wzrostu.
Zdaniem M.Kaleckiego, gwarantowana stopa wzrostu w ujęciu R.Harroda
charakteryzuje się tym, że odchylenia od niej prowadzą gospodarkę do wahań
cyklicznych, a nie wzrostu. Stacjonarność ta wynika z nieuwzględniania
w modelu czynników mogących podtrzymać długookresowy trend gospodarczy
(np. innowacji).

Schemat 1. Relacje miedzy stopami wzrostu gospodarczego w modelu
R.Harroda

Relacja

Uwagi

G

< G

w

Gospodarka zmierza w kierunku depresji

G

< G

w

G

w

>G

n

W gospodarce istnieje tendencja do chronicznej depresji, ponieważ nadmierne
oszczędności utrudniają wejście w fazę ożywienia.

G

< G

w

G

w

< G

n

Występujący w gospodarce nadmiar siły roboczej można zlikwidować kosztem
inflacji.

G

> G

w

Gospodarka znajduje się w stanie rozwijającej się koniunktury.

G

> G

w

G

w

>G

n

Stopa wzrostu jest niezwykle wysoka, a zamierzone inwestycje przewyższają
planowane oszczędności na poziomie przekraczającym potencjalne możliwości
wzrostu. Sytuacja taka o charakterze krótkotrwałym może wystąpić, gdy gospodarka
posiada bezrobocie i silne bodźce do inwestowania.

G

> G

w

G

w

< G

n

oraz

G

n

> G

G

n

< G

G

n

= G

Sytuacja uzależniona jest od relacji miedzy G i G

n

. Każdy jednak z trzech przypadków

tej relacji oznacza możliwość kontynuowania wzrostu gospodarczego do momentu
wyczerpania rezerw siły roboczej. Po ich wyczerpaniu wzrost gospodarczy nie może
utrzymać poziomu G

n

, ponieważ brak siły roboczej i zmniejszenie faktycznej stopy

wzrostu powoduje w wyniku zasady akceleracji kurczenie się wydatków
inwestycyjnych. To natychmiast poprzez efekty mnożnikowe uruchamia mechanizm
depresyjny, kierujący gospodarkę ku załamaniu.

Podstawowe różnice miedzy modelami neoklasycznymi i keynesowskimi

w zakresie interpretacji mechanizmu funkcjonowania i wzrostu gospodarki
kapitalistycznej można sprowadzić do:
1. Modele neoklasyczne są głównie modelami podażowymi, keynesowskie

popytowymi. Oznacza to, że w modelach neoklasycznych aktualna
wielkość produkcji i stopa jej wzrostu zależą od zasobu i wydajności
podstawowych czynników produkcji (ziemi, kapitału, pracy), przy czym ta
druga determinuje wynagrodzenie i udział poszczególnych czynników
w wytwarzanym produkcie. Stopa wzrostu jest zdeterminowana głównie
technicznymi

możliwościami

substytucji

czynników

produkcji.

W modelach keynesowskich rozmiary faktycznej produkcji i faktycznej
stopy wzrostu zależą od efektywnego popytu, ten zaś determinują decyzje
przedsiębiorców. Stopa wzrostu zależy także od dynamizmu technicznego
społeczeństwa (model N.Kaldora). O ile jednak w modelach
neoklasycznych ten dynamizm przybiera często postać nieucieleśnionego
postępu technicznego (równoległe przesunięcie funkcji produkcji), o tyle
w modelach keynesowskich dynamizm techniczny jest siłą motoryczną

6

wzrostu tylko w połączeniu z chęcią przedsiębiorców do inwestowania
w kapitał.

2. W modelach neoklasycznych zakłada się na ogół stan pełnego zatrudnienia

wszystkich czynników produkcji lub przynajmniej stałej tendencji do
powrotu do takiego stanu (w przypadku odchylenia). Otrzymany produkt
jest zatem maksymalny, a jeśli założy się racjonalność postępowania
przedsiębiorców, także optymalny. W modelach keynesowskich stan
pełnego zatrudnienia czynników produkcji (zwłaszcza siły roboczej)
traktuje się jako hipotezę (np. w koncepcji naturalnej stopy wzrostu
R.Harroda). Równowaga możliwa jest także przy niepełnym wykorzystaniu
czynników

wytwórczych.

Gospodarka

tylko

przejściowo

bądź

przypadkowo osiąga tzw. naturalną stopę wzrostu, zapewniającą pełne
wykorzystanie czynników wytwórczych i stałe równomierne tempo
wzrostu. Ponieważ w obu typach modeli rozpatruje się przypadek „stałego”
bądź naturalnego wzrostu, zapewniającego ciągłą dynamiczną równowagę
gospodarki,

możliwa

jest

neoklasyczna

interpretacja

modeli

keynesowskich.

3. Różnica między modelami neoklasycznymi i keynesowskimi polega także

na tym, że w ekonomii neoklasycznej tendencja do ogólnej równowagi
dynamicznej traktowana jest nie tylko jako cecha modelowa (opisują to
warunki stabilności w każdym modelu), ale jako rzeczywista cecha
kapitalistycznego, rynkowego mechanizmu gospodarczego, o ile spełnione
jest fundamentalne założenie o doskonałej konkurencji. W modelach
keynesowskich stan ogólnej, dynamicznej równowagi (gwarantowana stopa
wzrostu) jest na ogół traktowana jako pewien stan hipotetyczny, który
gospodarka może, ale nie musi wcale osiągnąć.

4. Odmienne pojmują neoklasycy i keynesiści związek zachodzący między

oszczędnościami i inwestycjami oraz mechanizm dostosowujący obie te
wielkości.

5. Inny jest również zespół czynników (sił napędowych) wzrostu

akceptowany w obu szkołach ekonomicznych. Czołowy przedstawiciel
ekonomii neoklasycznej J.Meade uważa, że wzrost gospodarczy może
nastąpić dzięki powiększaniu zasobu środków trwałych (kapitału) i siły
roboczej w wieku produkcyjnym. Powszechnie akceptuje się również
znaczenie zasobów naturalnych. W ekonomii keynesowskiej (a zwłaszcza
postkeynesowskiej) jedynym realnym czynnikiem jest praca bieżąca
wydatkowana w gospodarce. Kapitał i czynniki naturalne to jedynie
warunki efektywnego zastosowania pracy. Postkeynesiści rezygnują
natomiast z wyodrębnienia postępu technicznego, gdyż nie można, ich
zdaniem, oddzielić wzrostu produktywności kapitału i pracy, wynikającego
z akumulacji kapitału (ucieleśniony postęp techniczny) od wzrostu,
będącego efektem nieucieleśnionego postępu technicznego.

7

6. Obie szkoły uznają odmienne teorie podziału dochodu narodowego.

Ekonomia

postkeynesowska

poddaje

rewizji

aspekty

mikro-

i makroekonomiczne całej neoklasycznej teorii produkcyjności krańcowej
i marginalnej teorii podziału, tworząc własną makroekonomiczną teorię
podziału. Zakwestionowano również możliwość agregacji kapitału
i możliwość jednoznacznego zdefiniowania produktu marginalnego
kapitału oraz określenia stopy zysku (na jego podstawie). Odrzucono tezę
o istnieniu odwrotnego monotonicznego związku między stopą procentową
(stopą zysku) a relacją kapitał-praca. Zdaniem postkeynesistów substytucja
między pracą a kapitałem ma bądź ograniczony, bądź skokowy charakter,
a nie ciągły, jak uważają neoklasycy. Tym samym nie można zbudować
jednoznacznie określonej, neoklasycznej „dobrze zachowującej się” funkcji
produkcji. Stawia to, według postkeynesistów, pod znakiem zapytania całą
neoklasyczną teorię wzrostu gospodarczego.

Granice wzrostu gospodarczego i bariery ekologiczne

Niezwykle istotnym problemem teorii wzrostu (rozwoju) jest, obok

zagadnienia czynników wzrostu, zagadnienie granic (barier) tego procesu.
U D.Ricardo pojawia się idea stagnacji sekularnej. Zgodnie z nią w gospodarce
obserwujemy następujący proces:

Prawo malejącej urodzajności ziemi

⇓

Pogorszenie warunków gospodarowania w rolnictwie

⇓

Wzrost cen produkcji rolniczej i renty gruntowej

⇓

Wzrost płacy roboczej

⇓

Spadek stopy zysku

⇓

Spadek akumulacji

⇓

Zahamowanie wzrostu gospodarczego

⇓

Stan stagnacji sekularnej

Jak widać z powyższej prezentacji model D.Ricardo opiera się na kilku

podstawowych założeniach:
1) w rolnictwie i sektorze wydobywczym działa prawo malejącej wydajności;
2) w gospodarce i społeczeństwie działa prawo ludnościowe T.Malthusa, które

reguluje poziom płacy roboczej, poziom zatrudnienia i absolutną wielkość

8

liczby ludności. U D.Ricardo prawo to wkomponowane jest w koncepcję
płacy naturalnej.

3) Zyski przeznaczane są na inwestycje (oszczędności są równe inwestycjom).

Oznacza to akceptacje prawa J.Saya.

Mówiąc o granicach wzrostu nie można oczywiście zapominać, że

w wielu współczesnych teoriach rozwoju uwzględniany jest postęp techniczny.
Ten czynnik produkcji, a precyzyjniej jego zasób podlega innym regułom
powiększania, w porównaniu z tradycyjnymi czynnikami wytwórczymi. O ile
rozmiary na przykład kapitału zależą w znaczącym stopniu od procesu
akumulacji i możliwości wytwórczych gospodarki (istnieją zatem pewne
przewidywalne jego granice), praca uzależniona jest w dużej mierze od
wielkości populacji (to także pozwala wyobrazić sobie jej rozmiary),
a w przypadku zasobów naturalnych skończoność fizycznego świata może być
granicą, o tyle w przypadku postępu technicznego niewiadomą jest zarówno
tempo czy kierunek przyszłego jego rozwoju, jak i rozmiary. Z tego między
innymi powodu, jak i ze względu na znaczenie we współczesnej gospodarce,
postęp techniczny jest traktowany często jako czynnik ułatwiający pokonanie
barier kreowanych przez inne czynniki produkcji. W teorii wzrostu
gospodarczego wyróżnia się dwie podstawowe formy postępu technicznego –
ucieleśniony i nieucieleśniony. Ucieleśniony postęp techniczny oznacza te
wszystkie innowacje, które mogą funkcjonować w praktyce tylko w postaci
nowych maszyn, urządzeń czy materiałów. Nieucieleśniony postęp techniczny
nie wymaga takiego warunku. Występuje zatem przede wszystkim w postaci
postępu organizacyjnego.

Problem ograniczeń wzrostu we współczesnych teoriach można

przedstawić wykorzystując kategorię barier ekologicznych. Mogą one
przyjmować postać:

- ograniczoności podstawowych zasobów naturalnych i nośników energii

niezbędnych do kontynuacji procesu wzrostu gospodarczego;

- ograniczoności podstawowych komponentów środowiska przyrodniczego,

współdecydujących

o

jego

łącznej

jakości

(np.

powietrza

atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych, przestrzeni
geograficznej czy fauny i flory);

- ograniczoności asymilacyjnej pojemności środowiska przyrodniczego.

Nowoczesne teorie wzrostu (rozwoju) gospodarczego. Socjologiczne teorie

rozwoju. Koncepcja Sustainable Development (ekorozwoju).

Większość socjologiczno-ekonomicznych teorii rozwoju podkreśla

następujący schemat zależności. Zmiany w psychice ludzkiej prowadzą do
powstania nowych instytucji, które wywierają wpływ na sferę ekonomiczną,
pobudzając lub hamując wzrost gospodarczy. Z kolei wzrost gospodarczy ma
wpływ na zmiany w strukturze społecznej i wynikającą z niej instytucjonalizację

9

społeczeństwa. Dochodzą do tego, wyeksponowane w niektórych modelach,
związki ze środowiskiem przyrodniczym. Widać to zwłaszcza na przykładzie
koncepcji K.E.Bouldinga. Zgodnie z nią świat składa się z pięciu wielkich
układów: atmosfery, litosfery, hydrosfery, biosfery i socjosfery, które na siebie
oddziaływują.

Ekonomię interesuje szczególnie socjosfera. Tworzą ją: gospodarka

(ekonosfera), infosfera czyli sfera informacji i polityka. Precyzując ogólne
prawidłowości dynamiki systemów społecznych K.E.Boulding wskazuje na
pewne

analogie

procesów

zachodzących

w

żywym

organizmie

i w społeczeństwie. O wzroście organizmu decyduje genotyp (kod genetyczny).
Podobnie jest z organizacjami społecznymi. Takim genotypem społecznym jest
struktura informacyjna, biorąca swój początek w umyśle założycieli organizacji.
Podstawowymi elementami genotypu społecznego są stosunki oparte na groźbie,
integracji i wymianie. O dynamice systemu społecznego decyduje infosfera,
a także polityka. Dynamika nie oznacza braku stabilności. W każdym systemie
społecznym, wchodzącym w skład socjosfery, prężność działania zależy
w znacznym stopniu od jego fizycznego otoczenia i środowiska przyrodniczego.
Socjosfera egzystuje i rozwija się dzięki dopływowi energii i materii
z otoczenia, jednocześnie sama emituje duże ilości zanieczyszczeń. To bardzo
istotny aspekt, mogący mieć wpływ na trwanie wzrostu gospodarczego.
K.E.Boulding mniej rygorystycznie niż twórcy raportów dla Klubu Rzymskiego
traktuje zagadnienie wyczerpywalności zasobów naturalnych. Uważa, że
wyczerpywanie się np. pewnych źródeł energii jest silnym bodźcem do szukania
nowych źródeł.

Schemat 2. Totalny system światowy według. K.E.Bouldinga

Wierzy również w możliwość ograniczenia środowiska przyrodniczego,
zwłaszcza dzięki rozwojowi nauki i techniki. Nie oznacza to, że nie istnieją

Atmosfera

Polityka

Infosfera Socjosfera

Ekonosfera

Litosfera

Hydrosfera

Biosfera

10

ujemne zjawiska, które ograniczają tempo wzrostu gospodarczego. Cała jednak
wizja rozwoju systemu społecznego prezentowana przez K.E.Bouldinga jest
znacznie bardziej optymistyczna, niż wnioski płynące z modeli gospodarki
światowej, wypracowane w ramach modelowania globalnego.

Na podstawie skróconej interpretacji koncepcji Sustainable Development

możemy spróbować określić kilka założeń, które powinien spełniać rozwój
społeczno-gospodarczy zgodny z prawem entropii. Taki entropijnie
zrównoważony

rozwój/wzrost

gospodarczy

powinien

między

innymi

uwzględniać, że:

1) cele gospodarowania muszą być podporządkowane konsekwencjom

działania prawa entropii, co nie oznacza zanegowania dobrobytu czy
użyteczności jako miary wzrostu/rozwoju ekonomicznego. Problem
polega raczej na rozszerzeniu tych kategorii o elementy uwzględniające
środowisko przyrodnicze.

2) świat charakteryzuje się materialną i energetyczną ograniczonością, co

oznacza z jednej strony, iż system społeczno-gospodarczy nie może być
traktowany jako układ zamknięty, z drugiej natomiast, że zarówno
strumienie niskiej entropii (surowce, energia) napływające ze środowiska
przyrodniczego, jak i strumienie odpływające z gospodarki (odpady,
zanieczyszczenia) nie mogą być nieskończone, a ich rozmiary mają ściśle
określone konsekwencje, tak dla gospodarki (np. jako koszty pozyskania),
jak

i

dla

środowiska

przyrodniczego

(jako

degradacja

jego

komponentów).

3) W działalności gospodarczej musi być przestrzegana zasada

minimalizacji entropii, która jest nie tylko wyrazem ograniczoności
zasobów niskiej entropii, ale również kryterium racjonalności działania
człowieka (racjonalność entropijno-ekologiczna).

4) każda działalność gospodarcza wywołuje zarówno lokalne, jak i globalne

konsekwencje,

co

łączy

się

z

niepodzielnością

ekosystemów

przyrodniczych.

5) działalność gospodarcza, zwłaszcza związana z eksploatacją zasobów

nieodnawialnych i emisją trudno asymilowanych przez środowisko
przyrodnicze zanieczyszczeń, ma krótko- i długookresowe konsekwencje,
co wymaga rozszerzenia horyzontu czasowego i uwzględnienia zasady
równości

międzygeneracyjnej

przy

analizowaniu

skutków

podejmowanych przedsięwzięć.

6) zasoby niskiej entropii można wykorzystać tylko jeden raz.

Możemy zatem przedstawić koncepcję rozwoju zrównoważonego entropijnie
w postaci następującego schematu.

11

Schemat 3. Koncepcja rozwoju zrównoważonego entropijnie

Rozwoj zrownowazony

entropijnie

Zasada sprawiedliwosci
miedzygeneracyjnej

Zasada nieodwracalnosci entropijnej
procesow i zjawisk

Zasada ograniczonosci

entropijno-czasowej

swiata

Zasada ograniczonosci

entropijno-przestrzennej

swiata

Zasada ograniczonej pojemnosci

asymilacyjnej srodowiska przyrodniczego

Zasada ograniczonosci

materialnej i energetycznej swiata

Zasada "patrzenia"

lokalnego i globalnego

Zasada minimalizacji
entropii i racjonalnosci

entropijno-ekologicznej

I PRAWO TERMODYNAMIKI (ZACHOWANIA MASY/ENERGII)
II PRAWO TERMODYNAMIKI (ENTROPII)

Pytania i zadania kontrolne

1. Przedstaw dwa sposoby interpretacji pojęcia wzrost gospodarczy i rozwój

ekonomiczny.

2. Wyjaśnij pojęcie dobrobytu społeczno-ekonomicznego.
3. Jak można klasyfikować neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego?
4. Przedstaw model wzrostu gospodarczego J.Meade.
5. Przedstaw model R.Harroda i wyjaśnij jego konsekwencje.
6. Przedstaw główne argumenty krytyków modelu R.Harroda.
7. Jakie są podstawowe różnice między neoklasycznymi a keynesowskimi modelami

wzrostu gospodarczego?

8. Przedstaw teorię stagnacji sekularnej D.Ricardo.
9. Wyjaśnij sposoby pojmowania barier ekologicznych.
10. Przedstaw koncepcję rozwoju społeczno-ekonomicznego K.Bouldinga.
11. Czym charakteryzuje się koncepcja wzrostu/rozwoju entropijnie zrównoważonego?