1 

Dr inż. Agnieszka Becla 

 

Zwarty konspekt problemowo-tematyczny  

do tematu: 

WZROST – ROZWÓJ GOSPODARCZY 

 
 

Podstawowe kategorie i problemy wzrostu gospodarczego 

 
 

W teorii ekonomii, szczególnie w teorii wzrostu (rozwoju) gospodarczego 

spotkać  można  co  najmniej  dwa  stanowiska  w  stosunku  do  interpretacji  pojęć 
“wzrostu  gospodarczego”  i  “rozwoju  gospodarczego”.  Pierwsze  z  nich,  mające 
znacznie  dłuższe  tradycje,  wyraźnie  rozdziela  obie  kategorie,  stosując  często 
w tym  celu  pojęcia  “wzrostu  gospodarczego”  i  “rozwoju  społeczno-
ekonomicznego”.  Rozróżnienie  to  ma  podkreślić  szerszą  pojemność 
informacyjną  i  treściową  pojęcia  rozwoju.  Drugie  natomiast,  upowszechnione 
w literaturze  angielskiej  traktuje  często  pojęcie  “growth”  i  “development”  jako 
synonimy  opisujące  ten  sam  proces  gospodarczy  polegający  na  powiększaniu 
podstawowych  wskaźników  makroekonomicznych,  takich  jak  produkt  krajowy 
(narodowy) brutto, dochód narodowy itp. 

Podział  na  ilościowe  i  jakościowo-strukturalne  cechy  rozwoju 

gospodarczego  ma  bardzo  istotne  znaczenie.  Pozwala  bowiem  na  rozróżnienie 
rozwoju  ekstensywnego  i  intensywnego.  Pierwszy  charakteryzuje  się 
ilościowym  wzrostem  produkcji  bez  zmian  jakościowych  (co  wręcz  utożsamia 
go  ze  wzrostem  gospodarczym),  drugi  łączy  oba  aspekty  –  ilościowy 
i jakościowo-strukturalny. Podział na cechy ilościowe i jakościowo-strukturalne 
nie  jest  łatwy  obrachunkowo.  Jest  jednak  użyteczny  w  kształtowaniu  bieżącej 
i długookresowej polityki ekonomicznej. 
 

Czynniki wzrostu gospodarczego w ujęciu tradycyjnych teorii 

wzrostu/rozwoju 

 
Prezentacja neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego wiąże się z określeniem 
mechanizmu ekonomicznego, dynamiki, sił napędowych gospodarki opisywanej 
przez  daną  teorię.  Gospodarka  może  rozwijać  się  z  trzech  przyczyn.  Po 
pierwsze,  wskutek  występowania  oszczędności  z  bieżących  dochodów,  tak  że 
wzrasta  zasób  kapitałowych  środków  produkcji.  Po  drugie,  wskutek  postępu 
technicznego.  Po  trzecie,  produkcja  może  wzrastać  wraz  ze  wzrostem  ludności 
w  wieku  produkcyjnym.  Występuje  tu  zmodyfikowana  klasyczna  lista  trzech 
podstawowych czynników wzrostu, sformułowana już przez J.B.Saya. J.Meade 
tworząc swój neoklasyczny model przyjął następujące założenia: 
-  gospodarka jest zamknięta, co oznacza brak wymiany zagranicznej; 
-  brak jest aktywnego udziału państwa w życiu gospodarczym; 

 

2 

-  istnieje doskonała konkurencja; 
-  ceny  są  równe  kosztom  marginalnym,  wynagrodzenie  czynników  produkcji 

jest natomiast równe ich produktom marginalnym; 

-  istnieje doskonała podzielność czynników produkcji; 
-  brak jest korzyści zewnętrznych; 
-  postęp techniczny ma charakter egzogeniczny. 
W  zdecydowanej  większości  modeli  neoklasycznych  zakłada  się  również  stan 
pełnego  zatrudnienia  czynników  produkcji.  Jest  to  konsekwencja  działania 
doskonałej  konkurencji,  prawa  Saya  oraz  wynagrodzenia  czynników  produkcji 
według  ich  krańcowej  produkcyjności.  Dalsze  założenia  metodologiczne 
znajdują  swoje  odzwierciedlenie  w  koncepcji  funkcji  produkcji  używanej 
w ekonomii  neoklasycznej.  Neoklasyczna  interpretacja  funkcji  produkcji 
oznacza  przede  wszystkim,  że  funkcja  ta  powinna  wyrażać  fundamentalne 
zasady  tej  ekonomii  –  prawo  malejących  przychodów,  prawo  malejącej 
krańcowej  stopy  substytucji  czy  marginalne  zasady  podziału.  Konkretna 
analityczna  forma  opisu  powyższych  zasad  zależy  oczywiście  od  formalnej 
postaci  badanej  funkcji  produkcji.  Ogólnie  funkcja  produkcji  powinna  spełniać 
własności:  f’>  0  oraz  f’’  <  0.  Oznacza  to,  że  przyrosty  krańcowe  produktu 
względem dowolnego czynnika produkcji (f’> 0) są dodatnie w całym, badanym 
przedziale zmienności funkcji oraz przyrosty te (f’’ < 0) są malejące, co oznacza 
działanie prawa malejących przychodów. 
 

Założenia  poznawcze  i  metodologiczne,  akceptowane  w  neoklasycznej 

teorii  wzrostu  determinują  sposób  podejmowania  istoty  procesu  wzrostu 
gospodarczego.  Można  wskazać  trzy  podstawowe  cechy  wzrostu  ujmowane 
w ekonomii neoklasycznej: 
-  wzrost gospodarczy to proces stopniowy i ciągły; 
-  wzrost gospodarczy ma charakter harmonijny i kumulatywny; 
-  wzrost gospodarczy jest praktycznie nieograniczony. 

Analizując  ogromną  różnorodność  modeli  neoklasycznych  można 

dokonać  pewnych  ich  klasyfikacji,  grupując  modele  według  określonych  cech 
(kryteriów). Klasyfikacja ta może opierać się na wielu, nie zawsze rozłącznych 
kryteriach. Najważniejszym z nich jest sposób pojmowania kapitału. Kolejnym 
znaczącym kryterium jest uwzględnianie (bądź nie) oraz sposób przedstawienia 
i interpretacji postępu technicznego. Trzecim znaczącym kryterium klasyfikacji 
modeli wzrostu gospodarczego jest liczba i charakter dóbr wytwarzanych przez 
dany  system  gospodarczy.  Wykorzystując  powyższe  kryteria  można  dokonać 
następującej klasyfikacji neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego: 
I.1. Modele z przekuwalnym kapitałem (bez postępu technicznego i z postępem 
nieucieleśnionym); 
I.2. 

Modele 

rocznikowe 

(z 

postępem 

technicznym 

ucieleśnionym 

i nieucieleśnionym); 
II.1. Modele jednoproduktowe (bez postepu i z postępem technicznym, zarówno 
ucieleśnionym, jak i nieucieleśnionym); 

 

3 

II.2. Modele dwuproduktowe (bez postepu i z postepem technicznym, zarówno 
ucieleśnionym, jak i nieucieleśnionym); 
II.3. Modele wieloproduktowe; 
III.1. Modele z postępem technicznym (ucieleśnionym bądź nieucieleśnionym); 
III.2. Modele bez postępu technicznego. 
 

Pierwsze  próby  przystosowania  koncepcji  J.M.Keynesa  do  analizy 

problemów  wzrostu  gospodarczego  podjęto  pod  koniec  lat  trzydziestych. 
Zasadniczy rozwój keynesowskiej teorii wzrostu gospodarczego nastąpił jednak 
dopiero  po  II  wojnie  światowej,  kiedy  sformułowane  zostały  jej  podstawowe 
modele: model R.Harroda i zbliżony do niego model E.Domara, a nieco później 
model  N.Kaldora.  Keynesiści  badali  przy  ich  pomocy  trzy  podstawowe  grupy 
problemów: 

-  problem równowagi dynamicznej, 
-  kwestie  długookresowych  odchyleń  od  stanu  równowagi  i  kreujących  je 

sił, 

-  zagadnienie  wahań  cyklicznych  i  krótkookresowych  odchyleń  od 

równowagi. 

R.Harrod  wyprowadza  swój  model  z  keynesowskiej  równości  inwestycji 

i oszczędności  I=S.  Otrzymanej  przez  niego  formule  można  nadać  dwojaką  -–
trywialną  i  nietrywialną  –  interpretację.  Pierwszą  postać  można  wyprowadzić 
z trzech definicyjnych równań: 
1)  s  =  I/Y,  gdzie  s  –  stopa  oszczędności  (udział  oszczędności  w  dochodzie 

narodowym); 

2)  k = I/∆Y, gdzie k – rzeczywisty krańcowy współczynnik kapitału; 
3)  w

Y

  =  ∆Y/Y,  gdzie  w

Y

  –  stopa  wzrostu  dochodu  narodowego  (produktu 

społecznego). 

Z powyższych równań definicyjnych otrzymujemy: 

w

Y

 = s/k 

W  tym  przypadku  stopa  wzrostu  w

Y

  jest  z  definicji  równa  ilorazowi  udziału 

oszczędności  w  dochodzie  narodowym  i  krańcowego  współczynnika  kapitału. 
Wszystkie  te  wielkości  dotyczą  tego  samego  okresu  minionego  (ex  post).  Tym 
samym  spełnienie  ostatniego  równania  nie  wymaga  żadnych  specjalnych 
warunków. 
 

Wykorzystując  oryginalne  oznaczenia  R.Harroda  możemy  równanie  to 

zapisać w postaci: 

GC = s 

gdzie:  G  -  tempo  wzrostu  dochodu  narodowego,  C  –  wielkość  akumulacji 
podzielona  przez  przyrost  dochodu  narodowego  (rzeczywisty  krańcowy 
współczynnik  kapitałowy),  s  –  stopa  oszczędności  (udział  oszczędności 
w dochodzie narodowym). Od tej formuły R.Harrod przechodzi do interpretacji 
nietrywialnej,  wprowadzając  gwarantowaną  stopę  wzrostu  gospodarczego  G

w

. 

Oznacza  ona  taką  stopę,  która  jest  dostatecznie  wysoka,  aby  wywołać  sumę 
wydatków 

inwestycyjnych, 

niezbędną 

do 

wchłonięcia 

oszczędności 

 

4 

nagromadzonych  z  bieżącego  dochodu.  Równanie  GC  =  s  przybiera  wówczas 
postać: 

G

w

C

r

 = s 

gdzie:  G

w

  –  gwarantowana  stopa  wzrostu  gospodarczego,  C

r

  –  pożądany 

współczynnik  kapitału,  s  -  stopa  oszczędności.  W  równaniu  tym  tylko  jedna 
wielkość  s  jest  dana  (ex  post),  pozostałe  to  wielkości  pożądane  (ex  ante). 
Równowaga  dynamiczna,  która  jest  zapewniona  przez  gwarantowaną  stopę 
wzrostu,  oznacza  sytuację  pełnego  wykorzystania  istniejących  mocy 
produkcyjnych  i  zapewnienia  stałej  stopy  zysku  dla  przedsiębiorców.  Zdaniem 
R.Harroda,  gwarantowana  stopa  wzrostu  powinna  być  stała,  co  wynika 
z założenia stałości udziału oszczędności w dochodzie narodowym (s) i stałości 
współczynnika kapitałowego.  

Koncepcje  faktycznej  i  gwarantowanej  stopy  wzrostu  gospodarczego 

służą  do  analizy  warunków  jego  stabilności.  Zdaniem  R.Harroda,  stabilność 
wzrostu  zależy  od  skłonności  przedsiębiorców  do  inwestowania.  Jej  wahania 
wpływają  na  niestabilny  charakter  wzrostu.  Niestabilność  można  określić 
następująco:  jeżeli  przy  stałości  s  faktyczna  stopa  wzrostu  G  jest  większa  od 
gwarantowanej G

w

 to wówczas faktyczny współczynnik kapitałowy C musi być 

mniejszy, niż pożądany C

r

. Zbyt mały współczynnik kapitałowy oznacza zatem, 

że  przedsiębiorcy  uznają  swoje  wyposażenie  jako  zbyt  małe  i  zgodnie  z  tym 
więcej  inwestują.  Inwestycje  przewyższają  oszczędności  ex  ante,  co  pogłębia 
rozbieżność  między  G  i  G

w

.  W  przypadku  odwrotnym,  przedsiębiorcy 

zmniejszają  zamierzenia  inwestycyjne  w  stosunku  do  oszczędności  ex  ante. 
Uruchamia  to  mechanizm  depresyjny,  który  pogłębia  również  rozbieżność 
między G i G

w

. Gwarantowaną stopę wzrostu gospodarczego otaczają więc siły 

odśrodkowe.  Jest  to  cecha  charakterystyczna  zachodzących  w  gospodarce 
procesów dynamicznych. 

Badając kierunki rozwoju gospodarki (sekularna stagnacja lub ożywienie) 

R.Harrod  wprowadza  pojecie  naturalnej  stopy  wzrostu  gospodarczego  G

n

. 

Oznacza to taką stopę wzrostu, która przy danym przyroście ludności i postępie 
technicznym  zapewnia  osiągnięcie  pełnego  zatrudnienia.  Gwarantowana  stopa 
wzrostu  gospodarczego  oznaczała  linię  „równowagi  przedsiębiorczej”  i  nie 
wykluczała  wymuszonego  bezrobocia.  Stopa  naturalna  przewiduje  natomiast 
pełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych, zarówno po stronie posiadanego 
zasobu  kapitału,  jak  i  siły  roboczej  (brak  bezrobocia).  Rozbieżności  pomiędzy 
G

w

  i  G

n

  wynikają  z  założenia,  że  suma  oszczędności  w  warunkach  motywacji 

prywatnej  nie  musi  być  zgodna  z  faktycznymi  potrzebami  gospodarki. 
Rozwiązanie  idealne  oznacza  sytuację,  w  której  społeczeństwo  zamierza 
oszczędzić tyle ile wymaga naturalna stopa wzrostu, a przedsiębiorcy inwestują 
na poziomie umożliwiającym wchłonięcie zamierzonych (ex ante) oszczędności, 
co oznacza spełnienie równości 

G = G

w

 = G

n

 

 

5 

Ponieważ  podmioty  realizujące  oszczędzanie  i  inwestowanie  nie  są  tożsame, 
w warunkach  braku  mechanizmu  koordynującego  oznacza  to  praktycznie 
nieuchronność  rozbieżności  pomiędzy  poszczególnymi  stopami  wzrostu. 
Zdaniem  M.Kaleckiego,  gwarantowana  stopa  wzrostu  w  ujęciu  R.Harroda 
charakteryzuje  się  tym,  że  odchylenia  od  niej  prowadzą  gospodarkę  do  wahań 
cyklicznych,  a  nie  wzrostu.  Stacjonarność  ta  wynika  z  nieuwzględniania 
w modelu czynników mogących podtrzymać długookresowy trend gospodarczy 
(np. innowacji). 
 
Schemat  1.  Relacje  miedzy  stopami  wzrostu  gospodarczego  w  modelu 
R.Harroda 

Relacja 

Uwagi 

G 

< G

w 

Gospodarka zmierza w kierunku depresji 

G 

< G

w

 

G

w

 

>G

n 

W  gospodarce  istnieje  tendencja  do  chronicznej  depresji,  ponieważ  nadmierne 
oszczędności utrudniają wejście w fazę ożywienia. 

G 

< G

w

 

G

w

 

< G

n

 

Występujący  w  gospodarce  nadmiar  siły  roboczej  można  zlikwidować  kosztem 
inflacji. 

G 

> G

w 

Gospodarka znajduje się w stanie rozwijającej się koniunktury. 

G 

> G

w

 

G

w

 

>G

n

 

Stopa  wzrostu  jest  niezwykle  wysoka,  a  zamierzone  inwestycje  przewyższają 
planowane  oszczędności  na  poziomie  przekraczającym  potencjalne  możliwości 
wzrostu.  Sytuacja  taka  o  charakterze  krótkotrwałym  może  wystąpić,  gdy  gospodarka 
posiada bezrobocie i silne bodźce do inwestowania. 

G 

> G

w

 

G

w

 

< G

n

 

oraz  

G

n

 

> G 

G

n

 

< G 

G

n

 = G 

Sytuacja uzależniona jest od relacji miedzy G i G

n

. Każdy jednak z trzech przypadków 

tej  relacji  oznacza  możliwość  kontynuowania  wzrostu  gospodarczego  do  momentu 
wyczerpania rezerw  siły  roboczej. Po  ich wyczerpaniu wzrost gospodarczy  nie  może 
utrzymać  poziomu  G

n

,  ponieważ  brak  siły  roboczej  i  zmniejszenie  faktycznej  stopy 

wzrostu  powoduje  w  wyniku  zasady  akceleracji  kurczenie  się  wydatków 
inwestycyjnych.  To  natychmiast  poprzez  efekty  mnożnikowe  uruchamia  mechanizm 
depresyjny, kierujący gospodarkę ku załamaniu. 

 
 

Podstawowe różnice miedzy modelami neoklasycznymi i keynesowskimi 

w  zakresie  interpretacji  mechanizmu  funkcjonowania  i  wzrostu  gospodarki 
kapitalistycznej można sprowadzić do: 
1.  Modele  neoklasyczne  są  głównie  modelami  podażowymi,  keynesowskie 

popytowymi.  Oznacza  to,  że  w  modelach  neoklasycznych  aktualna 
wielkość  produkcji  i  stopa  jej  wzrostu  zależą  od  zasobu  i  wydajności 
podstawowych czynników produkcji (ziemi, kapitału, pracy), przy czym ta 
druga  determinuje  wynagrodzenie  i  udział  poszczególnych  czynników 
w wytwarzanym  produkcie.  Stopa  wzrostu  jest  zdeterminowana  głównie 
technicznymi 

możliwościami 

substytucji 

czynników 

produkcji. 

W modelach  keynesowskich  rozmiary  faktycznej  produkcji  i  faktycznej 
stopy  wzrostu  zależą  od  efektywnego  popytu,  ten  zaś  determinują  decyzje 
przedsiębiorców.  Stopa  wzrostu  zależy  także  od  dynamizmu  technicznego 
społeczeństwa  (model  N.Kaldora).  O  ile  jednak  w  modelach 
neoklasycznych  ten  dynamizm  przybiera  często  postać  nieucieleśnionego 
postępu  technicznego  (równoległe  przesunięcie  funkcji  produkcji),  o  tyle 
w modelach  keynesowskich  dynamizm  techniczny  jest  siłą  motoryczną 

 

6 

wzrostu  tylko  w  połączeniu  z  chęcią  przedsiębiorców  do  inwestowania 
w kapitał. 

2.  W modelach neoklasycznych zakłada się na ogół stan pełnego zatrudnienia 

wszystkich  czynników  produkcji  lub  przynajmniej  stałej  tendencji  do 
powrotu  do  takiego  stanu  (w  przypadku  odchylenia).  Otrzymany  produkt 
jest  zatem  maksymalny,  a  jeśli  założy  się  racjonalność  postępowania 
przedsiębiorców,  także  optymalny.  W  modelach  keynesowskich  stan 
pełnego  zatrudnienia  czynników  produkcji  (zwłaszcza  siły  roboczej) 
traktuje  się  jako  hipotezę  (np.  w  koncepcji  naturalnej  stopy  wzrostu 
R.Harroda). Równowaga możliwa jest także przy niepełnym wykorzystaniu 
czynników 

wytwórczych. 

Gospodarka 

tylko 

przejściowo 

bądź 

przypadkowo  osiąga  tzw.  naturalną  stopę  wzrostu,  zapewniającą  pełne 
wykorzystanie  czynników  wytwórczych  i  stałe  równomierne  tempo 
wzrostu. Ponieważ w obu typach modeli rozpatruje się przypadek „stałego” 
bądź  naturalnego  wzrostu,  zapewniającego  ciągłą  dynamiczną  równowagę 
gospodarki, 

możliwa 

jest 

neoklasyczna 

interpretacja 

modeli 

keynesowskich.  

3.  Różnica między modelami neoklasycznymi i keynesowskimi polega także 

na  tym,  że  w  ekonomii  neoklasycznej  tendencja  do  ogólnej  równowagi 
dynamicznej  traktowana  jest  nie  tylko  jako  cecha  modelowa  (opisują  to 
warunki  stabilności  w  każdym  modelu),  ale  jako  rzeczywista  cecha 
kapitalistycznego, rynkowego mechanizmu gospodarczego, o ile spełnione 
jest  fundamentalne  założenie  o  doskonałej  konkurencji.  W  modelach 
keynesowskich stan ogólnej, dynamicznej równowagi (gwarantowana stopa 
wzrostu)  jest  na  ogół  traktowana  jako  pewien  stan  hipotetyczny,  który 
gospodarka może, ale nie musi wcale osiągnąć. 

4.  Odmienne  pojmują  neoklasycy  i  keynesiści  związek  zachodzący  między 

oszczędnościami  i  inwestycjami  oraz  mechanizm  dostosowujący  obie  te 
wielkości. 

5.  Inny  jest  również  zespół  czynników  (sił  napędowych)  wzrostu 

akceptowany  w  obu  szkołach  ekonomicznych.  Czołowy  przedstawiciel 
ekonomii  neoklasycznej  J.Meade  uważa,  że  wzrost  gospodarczy  może 
nastąpić  dzięki  powiększaniu  zasobu  środków  trwałych  (kapitału)  i  siły 
roboczej  w  wieku  produkcyjnym.  Powszechnie  akceptuje  się  również 
znaczenie  zasobów  naturalnych.  W  ekonomii  keynesowskiej  (a  zwłaszcza 
postkeynesowskiej)  jedynym  realnym  czynnikiem  jest  praca  bieżąca 
wydatkowana  w  gospodarce.  Kapitał  i  czynniki  naturalne  to  jedynie 
warunki  efektywnego  zastosowania  pracy.  Postkeynesiści  rezygnują 
natomiast  z  wyodrębnienia  postępu  technicznego,  gdyż  nie  można,  ich 
zdaniem, oddzielić wzrostu produktywności kapitału i pracy, wynikającego 
z  akumulacji  kapitału  (ucieleśniony  postęp  techniczny)  od  wzrostu, 
będącego efektem nieucieleśnionego postępu technicznego. 

 

7 

6.  Obie  szkoły  uznają  odmienne  teorie  podziału  dochodu  narodowego. 

Ekonomia 

postkeynesowska 

poddaje 

rewizji 

aspekty 

mikro- 

i makroekonomiczne  całej  neoklasycznej  teorii  produkcyjności  krańcowej 
i marginalnej  teorii  podziału,  tworząc  własną  makroekonomiczną  teorię 
podziału.  Zakwestionowano  również  możliwość  agregacji  kapitału 
i możliwość  jednoznacznego  zdefiniowania  produktu  marginalnego 
kapitału  oraz  określenia  stopy  zysku  (na  jego  podstawie).  Odrzucono  tezę 
o istnieniu odwrotnego monotonicznego związku między stopą procentową 
(stopą zysku) a relacją kapitał-praca. Zdaniem postkeynesistów substytucja 
między  pracą  a  kapitałem  ma  bądź  ograniczony,  bądź  skokowy  charakter, 
a nie  ciągły,  jak  uważają  neoklasycy.  Tym  samym  nie  można  zbudować 
jednoznacznie określonej, neoklasycznej „dobrze zachowującej się” funkcji 
produkcji. Stawia to, według postkeynesistów, pod znakiem zapytania całą 
neoklasyczną teorię wzrostu gospodarczego. 

 

Granice wzrostu gospodarczego i bariery ekologiczne 

 
 

Niezwykle  istotnym  problemem  teorii  wzrostu  (rozwoju)  jest,  obok 

zagadnienia  czynników  wzrostu,  zagadnienie  granic  (barier)  tego  procesu. 
U D.Ricardo pojawia się idea stagnacji sekularnej. Zgodnie z nią w gospodarce 
obserwujemy następujący proces: 
 

Prawo malejącej urodzajności ziemi 

⇓ 

Pogorszenie warunków gospodarowania w rolnictwie 

⇓ 

Wzrost cen produkcji rolniczej i renty gruntowej 

⇓ 

Wzrost płacy roboczej 

⇓ 

Spadek stopy zysku 

⇓ 

Spadek akumulacji 

⇓ 

Zahamowanie wzrostu gospodarczego 

⇓ 

Stan stagnacji sekularnej 

 
 

Jak  widać  z  powyższej  prezentacji  model  D.Ricardo  opiera  się  na  kilku 

podstawowych założeniach: 
1)  w rolnictwie i sektorze wydobywczym działa prawo malejącej wydajności; 
2)  w gospodarce i społeczeństwie działa prawo ludnościowe T.Malthusa, które 

reguluje  poziom  płacy  roboczej,  poziom  zatrudnienia  i  absolutną  wielkość 

 

8 

liczby  ludności.  U  D.Ricardo  prawo  to  wkomponowane  jest  w  koncepcję 
płacy naturalnej. 

3)  Zyski przeznaczane są na inwestycje (oszczędności są równe inwestycjom). 

Oznacza to akceptacje prawa J.Saya. 

 

Mówiąc  o  granicach  wzrostu  nie  można  oczywiście  zapominać,  że 

w wielu  współczesnych  teoriach  rozwoju  uwzględniany  jest  postęp  techniczny. 
Ten  czynnik  produkcji,  a  precyzyjniej  jego  zasób  podlega  innym  regułom 
powiększania,  w  porównaniu  z  tradycyjnymi  czynnikami  wytwórczymi.  O  ile 
rozmiary  na  przykład  kapitału  zależą  w  znaczącym  stopniu  od  procesu 
akumulacji  i  możliwości  wytwórczych  gospodarki  (istnieją  zatem  pewne 
przewidywalne  jego  granice),  praca  uzależniona  jest  w  dużej  mierze  od 
wielkości  populacji  (to  także  pozwala  wyobrazić  sobie  jej  rozmiary), 
a w przypadku  zasobów  naturalnych  skończoność  fizycznego  świata  może  być 
granicą,  o  tyle  w  przypadku  postępu  technicznego  niewiadomą  jest  zarówno 
tempo  czy  kierunek  przyszłego  jego  rozwoju,  jak  i  rozmiary.  Z  tego  między 
innymi  powodu,  jak  i  ze  względu  na  znaczenie  we  współczesnej  gospodarce, 
postęp  techniczny  jest  traktowany  często  jako  czynnik  ułatwiający  pokonanie 
barier  kreowanych  przez  inne  czynniki  produkcji.  W  teorii  wzrostu 
gospodarczego  wyróżnia  się  dwie  podstawowe  formy  postępu  technicznego  – 
ucieleśniony  i  nieucieleśniony.  Ucieleśniony  postęp  techniczny  oznacza  te 
wszystkie  innowacje,  które  mogą  funkcjonować  w  praktyce  tylko  w  postaci 
nowych  maszyn,  urządzeń  czy  materiałów.  Nieucieleśniony  postęp  techniczny 
nie  wymaga  takiego  warunku.  Występuje  zatem  przede  wszystkim  w  postaci 
postępu organizacyjnego. 
 

Problem  ograniczeń  wzrostu  we  współczesnych  teoriach  można 

przedstawić  wykorzystując  kategorię  barier  ekologicznych.  Mogą  one 
przyjmować postać: 

-  ograniczoności  podstawowych  zasobów  naturalnych  i  nośników  energii 

niezbędnych do kontynuacji procesu wzrostu gospodarczego; 

-  ograniczoności podstawowych komponentów środowiska przyrodniczego, 

współdecydujących 

o 

jego 

łącznej 

jakości 

(np. 

powietrza 

atmosferycznego,  wód  powierzchniowych  i  podziemnych,  przestrzeni 
geograficznej czy fauny i flory); 

-  ograniczoności asymilacyjnej pojemności środowiska przyrodniczego. 

 

Nowoczesne teorie wzrostu (rozwoju) gospodarczego. Socjologiczne teorie 

rozwoju. Koncepcja Sustainable Development (ekorozwoju). 

 
 

Większość  socjologiczno-ekonomicznych  teorii  rozwoju  podkreśla 

następujący  schemat  zależności.  Zmiany  w  psychice  ludzkiej  prowadzą  do 
powstania  nowych  instytucji,  które  wywierają  wpływ  na  sferę  ekonomiczną, 
pobudzając  lub  hamując  wzrost  gospodarczy.  Z  kolei  wzrost  gospodarczy  ma 
wpływ na zmiany w strukturze społecznej i wynikającą z niej instytucjonalizację 

 

9 

społeczeństwa.  Dochodzą  do  tego,  wyeksponowane  w  niektórych  modelach, 
związki  ze  środowiskiem  przyrodniczym.  Widać  to  zwłaszcza  na  przykładzie 
koncepcji  K.E.Bouldinga.  Zgodnie  z  nią  świat  składa  się  z  pięciu  wielkich 
układów: atmosfery, litosfery, hydrosfery, biosfery i socjosfery, które na siebie 
oddziaływują. 
 

Ekonomię  interesuje  szczególnie  socjosfera.  Tworzą  ją:  gospodarka 

(ekonosfera),  infosfera  czyli  sfera  informacji  i  polityka.  Precyzując  ogólne 
prawidłowości  dynamiki  systemów  społecznych  K.E.Boulding  wskazuje  na 
pewne 

analogie 

procesów 

zachodzących 

w 

żywym 

organizmie 

i w społeczeństwie. O wzroście organizmu decyduje genotyp (kod genetyczny). 
Podobnie jest z organizacjami społecznymi. Takim genotypem społecznym jest 
struktura informacyjna, biorąca swój początek w umyśle założycieli organizacji. 
Podstawowymi elementami genotypu społecznego są stosunki oparte na groźbie, 
integracji  i  wymianie.  O  dynamice  systemu  społecznego  decyduje  infosfera, 
a także polityka. Dynamika nie oznacza  braku stabilności. W każdym systemie 
społecznym,  wchodzącym  w  skład  socjosfery,  prężność  działania  zależy 
w znacznym stopniu od jego fizycznego otoczenia i środowiska przyrodniczego. 
Socjosfera  egzystuje  i  rozwija  się  dzięki  dopływowi  energii  i  materii 
z otoczenia,  jednocześnie  sama  emituje  duże  ilości  zanieczyszczeń.  To  bardzo 
istotny  aspekt,  mogący  mieć  wpływ  na  trwanie  wzrostu  gospodarczego. 
K.E.Boulding mniej rygorystycznie niż twórcy raportów dla Klubu Rzymskiego 
traktuje  zagadnienie  wyczerpywalności  zasobów  naturalnych.  Uważa,  że 
wyczerpywanie się np. pewnych źródeł energii jest silnym bodźcem do szukania 
nowych źródeł. 
 
Schemat 2. Totalny system światowy według. K.E.Bouldinga 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Wierzy  również  w  możliwość  ograniczenia  środowiska  przyrodniczego, 
zwłaszcza  dzięki  rozwojowi  nauki  i  techniki.  Nie  oznacza  to,  że  nie  istnieją 

        Atmosfera 

 

Polityka 

Infosfera      Socjosfera 

                                      
Ekonosfera 

    Litosfera 

   Hydrosfera 

 

Biosfera 

 

10 

ujemne zjawiska, które ograniczają tempo wzrostu gospodarczego. Cała jednak 
wizja  rozwoju  systemu  społecznego  prezentowana  przez  K.E.Bouldinga  jest 
znacznie  bardziej  optymistyczna,  niż  wnioski  płynące  z  modeli  gospodarki 
światowej, wypracowane w ramach modelowania globalnego. 
 

Na  podstawie  skróconej  interpretacji  koncepcji  Sustainable  Development 

możemy  spróbować  określić  kilka  założeń,  które  powinien  spełniać  rozwój 
społeczno-gospodarczy  zgodny  z  prawem  entropii.  Taki  entropijnie 
zrównoważony 

rozwój/wzrost 

gospodarczy 

powinien 

między 

innymi 

uwzględniać, że: 

1)  cele  gospodarowania  muszą  być  podporządkowane  konsekwencjom 

działania  prawa  entropii,  co  nie  oznacza  zanegowania  dobrobytu  czy 
użyteczności  jako  miary  wzrostu/rozwoju  ekonomicznego.  Problem 
polega  raczej  na  rozszerzeniu  tych  kategorii  o  elementy  uwzględniające 
środowisko przyrodnicze. 

2)  świat  charakteryzuje  się  materialną  i  energetyczną  ograniczonością,  co 

oznacza  z  jednej  strony,  iż  system  społeczno-gospodarczy  nie  może  być 
traktowany  jako  układ  zamknięty,  z  drugiej  natomiast,  że  zarówno 
strumienie niskiej entropii (surowce, energia) napływające ze środowiska 
przyrodniczego,  jak  i  strumienie  odpływające  z  gospodarki  (odpady, 
zanieczyszczenia) nie mogą być nieskończone, a ich rozmiary mają ściśle 
określone konsekwencje, tak dla gospodarki (np. jako koszty pozyskania), 
jak 

i 

dla 

środowiska 

przyrodniczego 

(jako 

degradacja 

jego 

komponentów). 

3)  W  działalności  gospodarczej  musi  być  przestrzegana  zasada 

minimalizacji  entropii,  która  jest  nie  tylko  wyrazem  ograniczoności 
zasobów  niskiej  entropii,  ale  również  kryterium  racjonalności  działania 
człowieka (racjonalność entropijno-ekologiczna). 

4)  każda działalność gospodarcza wywołuje zarówno lokalne, jak i globalne 

konsekwencje, 

co 

łączy 

się 

z 

niepodzielnością 

ekosystemów 

przyrodniczych. 

5)  działalność  gospodarcza,  zwłaszcza  związana  z  eksploatacją  zasobów 

nieodnawialnych  i  emisją  trudno  asymilowanych  przez  środowisko 
przyrodnicze zanieczyszczeń, ma krótko- i długookresowe konsekwencje, 
co  wymaga  rozszerzenia  horyzontu  czasowego  i  uwzględnienia  zasady 
równości 

międzygeneracyjnej 

przy 

analizowaniu 

skutków 

podejmowanych przedsięwzięć. 

6)  zasoby niskiej entropii można wykorzystać tylko jeden raz. 

Możemy  zatem  przedstawić  koncepcję  rozwoju  zrównoważonego  entropijnie 
w postaci następującego schematu. 
 

 

11 

Schemat 3. Koncepcja rozwoju zrównoważonego entropijnie 

       Rozwoj zrownowazony

       entropijnie

Zasada sprawiedliwosci
   miedzygeneracyjnej

Zasada nieodwracalnosci entropijnej
            procesow i zjawisk

Zasada ograniczonosci

      entropijno-czasowej

      swiata

Zasada ograniczonosci

   entropijno-przestrzennej

        swiata

Zasada ograniczonej pojemnosci

asymilacyjnej srodowiska przyrodniczego

      Zasada ograniczonosci

   materialnej i energetycznej swiata

Zasada "patrzenia"

   lokalnego i globalnego

Zasada minimalizacji
entropii i racjonalnosci

  entropijno-ekologicznej

I  PRAWO  TERMODYNAMIKI  (ZACHOWANIA  MASY/ENERGII)
                  II  PRAWO  TERMODYNAMIKI  (ENTROPII)

 
 
Pytania i zadania kontrolne 
 

1.  Przedstaw  dwa  sposoby  interpretacji  pojęcia  wzrost  gospodarczy  i  rozwój 

ekonomiczny. 

2.  Wyjaśnij pojęcie dobrobytu społeczno-ekonomicznego. 
3.  Jak można klasyfikować neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego? 
4.  Przedstaw model wzrostu gospodarczego J.Meade. 
5.  Przedstaw model R.Harroda i wyjaśnij jego konsekwencje. 
6.  Przedstaw główne argumenty krytyków modelu R.Harroda. 
7.  Jakie  są  podstawowe  różnice  między  neoklasycznymi  a  keynesowskimi  modelami 

wzrostu gospodarczego? 

8.  Przedstaw teorię stagnacji sekularnej D.Ricardo. 
9.  Wyjaśnij sposoby pojmowania barier ekologicznych. 
10. Przedstaw koncepcję rozwoju społeczno-ekonomicznego K.Bouldinga. 
11. Czym charakteryzuje się koncepcja wzrostu/rozwoju entropijnie zrównoważonego?