1

Zajęcia 13

• Powtórzenie najważniejszych treści

wykładów:

• Analiza zachowania
• Warunkowanie klasyczne
• Warunkowanie sprawcze
• Zwiększanie częstości zachowania
• Zmniejszanie częstości zachowania
• Kontrola bodźcowa: generalizacja i różnicowanie
• Wzmacnianie sporadyczne i rozkłady wzmacniania
• Dokonywanie wyboru: prawo dopasowania
• Impulsywnośd i dyskontowanie
• Proces dyskontowania

Analiza zachowania

• Dziedzina psychologii, w której bada się związki

między zachowaniem (zmienna zależna), a
środowiskiem (zmienna niezależna)

• Badanie zależności A-B-C
• Trzy działy AZ:

• Eksperymentalna analiza zachowania
• Stosowana analiza zachowania
• Konceptualna (teoretyczna) analiza zachowania

• Filozofia nauki w ramach AZ – radykalny

behawioryzm Skinnera

Radykalny behawioryzm

• Zainteresowanie zachowaniem pojedynczych osób, a nie grup i

ich uśrednionych wyników

• Zainteresowanie dotyczy opisu, wyjaśniania i przewidywania

zachowania – teorie pozostają na poziomie zachowania

• Jednopodmiotowe schematy eksperymentalne (np. ABAB)
• Graficzna analiza danych
• Nie psychologia S-R
• Człowiek to nie maszyna: myśli, czuje, działa, ale wszystko to są

zachowania, przejawy aktywności organizmu, dane do analiz,
a nie zmienne wyjasniające

• Wszystkie zachowania podlegają prawom; wszystkie

kontrolowane są przez środowisko (ABC)

2

Warunkowanie klasyczne

• Rola adaptacyjna: przewidywanie jednych zdarzeo na

podstawie występowanie innych zdarzeo i wcześniejsze
przygotowanie się

• Odruchy bezwarunkowe – szeroka klasa, od wydzielania śliny,

przez emocje (strach), po aktywnośd układu
immunologicznego

• Schemat:

Warunkowanie klasyczne -niezbędne

warunki

• Stycznośd w czasie (Pawłow)
• Zależnośd (kontyngencja) (Recsorla)
• Wartośd informacyjna (Kamin, Rescorla,

Wagner)

– Efekt zacieniania
– Efekt blokowania

Równanie Rescorli-Wagnera

•

V

n

= K ( - V

n-1

)

• Zmiana siły związku jest proporcjonalna do różnicy między

maksymalną siłą związku, a siłą związku występującą w
poprzedniej próbie. Wraz ze wzrostem siły związku (V) z
próby na próbę, wartośd ( -V

n-1

) będzie coraz mniejsza, a

wraz z nią zmniejszad się będzie przyrost siły związku, czyli

V

n

• Alternatywna interpretacja (Mazur, 2006): model jest

matematycznym zobrazowaniem koncepcji zaskoczenia –
uczenie zajdzie jedynie, gdy obiekt zostaje zaskoczony, tzn.
gdy to co się dzieje jest różne od tego, czego oczekiwał (bo
już znał/doświadczył)

3

WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE

(SPRAWCZE)

• Znaczenie przystosowawcze:

– uczenie się, o możliwości wywoływania zmian

w środowisku i dostosowywanie zachowania
do tych zmian, czyli efektów (konsekwencji)

• Schemat A B C
• Kształtowanie zachowania metodą

kolejnych przybliżeo

• Szczególna rola konsekwencji

Typy konsekwencji zachowania

Zwiększanie częstości zachowania

– Operacje ustanawiające
– Wzmacnianie pozytywne
– Wzmacnianie negatywne

• Ucieczka
• Unikanie

– Ewolucja definicji wzmocnienia

• Prawo efektu Thorndikea
• Definicja funkcjonalna Skinnera
• Teoria redukcji potrzeby i popędu Clarka Hulla
• Koncepcja trans-sytuacyjności Paula Meehla
• Teoria/zasady Premacka
• Teorie nierównowagi/deprywacji reakcji

4

Teoria (zasada) Premacka

• Wg Premacka zasadne jest charakteryzowanie

wzmacniania, jako zależności między dwoma
zachowaniami (reakcjami), a nie reakcją i bodźcem

• Różne zachowania mają różne prawdopodobieostwo

wystąpienia

• Prawdopodobieostwo reakcji może byd różne w różnych

sytuacjach i kontekstach (relatywnośd wzmocnieo)

• Zachowania bardziej prawdopodobne będą wzmacniały

(nasilały) zachowania mniej prawdopodobne, o ile bez
nich nie będą możliwe

Teoria deprywacji reakcji

Zmniejszanie częstości zachowania

• Operacje znoszące (nasycanie)
• Wygaszanie (problem eksplozji)
• Karanie pozytywne (hiperkorekcja, prezentacja

bodźców awersyjnych)

• Karanie negatywne (koszt reakcji, time-out)
• Karanie w ujęciu Davida Premacka
• Model najmniej awersyjnych interwencji

5

Karanie w ujęciu Premacka

• Jeśli człowiek lub zwierzę wykonuje bardziej

prawdopodobne reakcje (robi to, co lubi) i w
konsekwencji musi angażowad się w mniej
prawdopodobne reakcje (robid to, na co nie
ma ochoty), to spowoduje to zmniejszenie
częstości angażowania się w ulubioną
czynnośd

Model najmniej awersyjnych interwencji

• Model najmniej restrykcyjnej terapii zakłada, że terapeuta pracujący np. z

osobami niepełnosprawnymi używa tylko tych procedur, które są konieczne
i

wystarczające do wyeliminowania zachowań niepożądanych.

• Terapeuta może zastosować procedurę bardziej restrykcyjną tylko

wówczas, gdy sam udokumentował nieskuteczność procedury mniej
restrykcyjnej, lub gdy dane z literatury fachowej wykazują, że w podobnych
przypadkach procedura mniej restrykcyjna była nieskuteczna.

• Techniki eliminowania zachowań niepożądanych można uszeregować od

najmniej do najbardziej restrykcyjnych (awersyjnych), np.:

• Nasycanie
• Wygaszanie
• Time-out bez wykluczenia
• Hiperkorekcja
• Time-out z wykluczeniem
• Unieruchomienie
• Stosowanie bodźców awersyjnych (ale nie bodźce bólowe i krzyk!)

Bodźcowa kontrola zachowania

• Bodźce kontrolujące: różnicujące i

wygaszeniowe

• Różnicowanie symultaniczne i sukcesywne
• Łaocuchy reakcji (homogeniczne i

heterogeniczne)

• Wzmocnienia pierwotne i wzmocnienia

wtórne

• Kontrast behawioralny (pozytywny i

negatywny)

6

Bodźce kontrolujące

• Bodziec, który kontroluje zachowanie, czyli tak

zwany bodziec kontrolujący (ang. controlling
stimulus, S) zmienia prawdopodobieostwo
wystąpienia reakcji instrumentalnej, co oznacza,
że częstośd występowania reakcji sprawczej w
obecności tego bodźca jest większa lub mniejsza
niż w przypadku braku bodźca kontrolującego w
środowisku.

• Wyróżnia się dwa typy bodźców kontrolujących:

• bodźce różnicujące, S

D

• bodźce wygaszeniowe, S

Kontrast behawioralny

• Zjawisko występujące w badaniach z wykorzystaniem

wielokrotnych rozkładów wzmocnieo

• Pozytywny kontrast behawioralny polega na wzroście

częstości reakcji w niezmienionych warunkach i
spadku częstości reakcji w zmienionej części
wielokrotnego rozkładu wzmocnieo

• Negatywny kontrast behawioralny oznacza spadek

częstości reakcji w niezmienionej części i wzrost
częstości reakcji w zmienionej części wielokrotnego
rozkładu wzmocnieo

Sekwencje zachowania

• Łaocuchy homogeniczne – zachowania mają tę

samą formę, każdy bodziec dyskryminacyjny jest
warunkowym wzmocnieniem dla poprzedzającej
reakcji

• Łaocuchy heterogeniczne – kolejne zachowania

mają różną formę

• Kolejne bodźce różnicujące pełnią także funkcję

wzmocnieo warunkowych

• Uczenie łaocuchów zachowao przebiega

najszybciej w wersji „od kooca”

7

Rozkłady wzmacniania

• Rozkłady wzmacniania to zasady

precyzujące warunki, które musi spełnid
zachowanie by pojawiło się po nim
wzmocnienie lub kara

• Jest wiele różnych typów rozkładów

wzmacniania, ale podstawowe to rozkłady
proporcjonalne i interwałowe

• Rozkłady mogą wyznaczad warunki bardzo

precyzyjnie (stałe warunki) lub
probabilistycznie (zmienne warunki)

Dokonywanie wyboru

• Herrnstein, 1961 – badanie równoczesnych

rozkładów wzmacniania o zmiennych odstępach
czasowych (VI) u gołębi

• Proporcje reakcji dopasowały się do proporcji

otrzymanych wzmocnieo

• Odkryto prawo dopasowania

8

Prawo dopasowania (Herrnstein, 1961)

Ogólne prawo dopasowania

(generalised matching law, Baum 1974)

• r

A

/r

B

=b(R

A

/R

B

)

S

Stosunek częstości dwóch reakcji zrównuje się ze

stosunkiem dwóch częstości otrzymywanych
wzmocnieo przy uwzględnieniu preferencji jednej z
reakcji (b) i stopnia rozróżnialności wzmocnieo (s)

• Poddopasowanie (undermatching) – s<1
• Naddopasowanie (overmatching) – s>1
• Skłonnośd (bias) – b 1

Poddopasowanie i naddopasowanie

9

Impulsywnośd i samokontrola z

behawioralnego punktu widzenia

• W ramach nauk behawioralnych samokontrola definiowana jest:

– (w przypadku NAGRÓD) - wybór nagrody większej, bardziej

odroczonej, zamiast nagrody mniejszej, lecz szybciej dostępnej

– (W przypadku KAR) - wybór kary mniejszej, szybciej

występującej, zamiast kary większej, lecz pojawiającej się
później

• Impulsywnośd to:

– (w przypadku NAGRÓD) - wybór nagrody mniejszej,

natychmiastowej, zamiast nagrody większej, ale odroczonej

– (W przypadku KAR) - wybór kary większej, odroczonej, zamiast

kary mniejszej, ale natychmiastowej

• Samokontrola to nie cecha, którą się ma lub nie (albo o różnym

natężeniu), ale zachowanie wynikające z interakcji organizmu i
środowiska (z naciskiem na środowisko)

Impulsywnośd i samokontrola

• Impulsywnośd i samokontrola jako zachowania

zależne od cech środowiska: każdy czasem wykazuje
samokontrolę, a czasem impulsywnośd

• Odwracanie się preferencji
• Wstępne zobowiązanie
• Prawo dopasowania i proces dyskontowania, jako

mechanizmy wyjaśniające zmiany preferencji i
wstępne zobowiązanie

Zmiany wartości wzmocnieo: zasada

hiperbolicznego dyskontowania jako mechanizm

impulsywności

• Czynniki wpływające na zmiany subiektywnej

wartości wzmocnieo

– Odroczenie
– Niepewnośd
– Dzielenie się społeczne
– Wysiłek

• Efekt wielkości i odwrócony efekt wielkości
• Badania nad dyskontowaniem zysków i strat
• Zastosowanie paradygmatu dyskontowania w

behawioralnych modelach uzależnieo

10

Dyskontowanie odroczonych nagród

Odroczenie

W

ar

to

ść

n

ag

ro

dy

A

B

X

T

2

T

1

V=A/(1+kD)

Inne rodzaje dyskontowania

• Ryzyko/prawdopodobieostwo

• Dyskontowanie związane z niepewnością

(probabilistic discounting)

• Dzielenie się z grupą

• Dyskontowanie społeczne

(social discounting)

• Ponoszenie wysiłku

• Dyskontowanie związane z wysiłkiem

(effort discounting)

V=A/(1+h )

V=A/(1+sN)

V=A/(1+lE)

Efekt wielkości i odwrócony efekt

wielkości

11

Dyskontowanie a uzależnienia

Na koniec

• Psychologia behawioralna i behawioryzm nie

umarły, jak sądzą (mają nadzieję) niektórzy

• Badania trwają, teorie się rozwijają
• Dzisiejszy behawioryzm to nie behawioryzm

Watsona, a nawet coraz mniej Skinnera

• Bezsprzeczna skutecznośd praktyczna!

(szczególnie w takich obszarach, jak autyzm i
inne zaburzenia rozwoju i zachowania,
psychologia organizacji, edukacja)