1

Zajęcia 7

• Zmniejszanie częstości zachowania

– Wygaszanie
– Koncepcja pędu zachowania
– Karanie negatywne
– Karanie pozytywne
– Karanie w ujęciu Davida Premacka
– Plusy i minusy karania
– Czynniki warunkujące skutecznośd karania
– Model najmniej awersyjnych interwencji

Hierarchia procedur karzących

• Efekt - obniżenie częstości zachowania - może

byd uzyskiwany na kilka sposobów

– Operacje znoszące (np. nasycanie)
– Wygaszanie
– Kary negatywne

• Koszt reakcji
• Time-out

– Kary pozytywne

• Hiperkorekcja
• Niechciane zachowania
• Bodźce awersyjne

Operacje znoszące

• Najłagodniejsza forma przeciwdziałania

zachowaniom niepożądanym

• Zmniejszają efektywnośd konsekwencji jako

wzmocnienia

– Nasycenie wzmocnieniem zmniejsza jego

efektywnośd kształtującą i podtrzymującą
zachowanie

• Zmniejszają aktualną częstośd zachowania

– Nasycenie wzmocnieniem zmniejsza częstośd

zachowao w przeszłości wytworzonych w związku
z tym wzmocnieniem

2

0

0.5

1

1.5

2

2.5

1

3

5

7

9

11 13 15 17 19 21 23 25 27 29

L

iczb

a/

cza

s

Sesje/próby badawcze

Spontaniczne
odnowienie reakcji

Eksplozja związana z
wygaszaniem

Wygaszanie zachowania

Charakterystyka wygaszania

• Eksplozja związana z wygaszaniem (tempo, siła

reakcji)

• Negatywne reakcje emocjonalne (czasem

agresja)

• Agresja
• Zmniejsza częstośd zachowania, ale nie musi

wyeliminowad go całkowicie

• Spontaniczne odnowienie się reakcji
• Proces powolny i stopniowy

Co wpływa na wygaszanie?

• Stopieo trudności zachowania

– Szybsze gdy: zachowanie wymaga wysiłku, czasu, jest

skomplikowane/złożone, itp.)

• Obecnośd operacje ustanawiających (trudniej) i

znoszących (łatwiej)

• Alternatywne źródła wzmocnieo
• Rodzaj podtrzymującego rozkładu wzmacniania:

ciągły – szybciej)

• Wcześniejsze doświadczenia z wygaszaniem

3

Jak wygaszad skutecznie?

• Usuwad wszystkie źródła wzmocnieo

dla niepożądanego zachowania

• Wykazad konsekwencję – kontynuowad

pomimo frustracji, eksplozji i
spontanicznego odnawiania

• Wprowadzad wygaszanie w

warunkach, w których można
tolerowad frustrację i eksplozję

Wady wygaszania

• Nie nadaje się do zachowao wymagających

natychmiastowego wyeliminowania

• Nie nadaje się do zachowao, których eksplozja

jest nie do zaakceptowania

• Nie nadaje się do zachowao, które muszą byd

wyeliminowane całkowicie

• Nie nadaje się tam, gdzie nie można

wyeliminowad wszystkich źródeł wzmocnieo

– Trudno je zidentyfikowad
– Trudno je kontrolowad
– Trudno je usunąd

Przykład

skutecznego

wygaszania

4

Dlaczego czasem wygaszanie jest

nieskuteczne?

• Eksplozja związana z wygaszaniem (ang.

extinction burst)

• Efekt wzmacniania sporadycznego (ang. partial

reinforcement effect): szybsze wygaszanie po
CRF niż po wzmacnianiu sporadycznym (?)

• Duży „pęd zachowania” (ang. behavioral

momentum, John Nevin, 1992)

Pęd w praktyce

• Obiekt o dużym pędzie trudno jest zatrzymad

– Wprowadzając łatwe zadania, z dużą liczba

sukcesów/wzmocnieo, można „rozpędzid” zachowanie,
które pokona także większe wymagania

• Aby zmienid pęd, trzeba działad siłą zewnętrzną:

im większa masa, tym większa musi byd ta siła

– Każde zachowanie można opisad z punktu widzenia jego

„masy”; zachowania, które trudniej zmodyfikowad
(zmienid ich częstośd, np. trudniej je wygasid – wykazują
opornośd na zmiany) mają większą masę

– Masa zachowania wynika z liczby wzmocnieo, jakie

zostały dostarczone podczas tego zachowania

Pęd a CRF

• Jak wyjaśnid, że w przypadku pojedynczych

zachowao utrzymywanych CRF wygaszanie
szybsze, niż po wzmacnianiu sporadycznym?

• Zdaniem Nevina: ponieważ

różnicowanie

warunków ze wzmacnianiem i z wygaszaniem
zachodzi szybciej przy CRF

– łatwiej odróżnid warunki częstego, stałego

wzmacniania i braku wzmacniania, niż
sporadycznego wzmacniania i braku wzmacniania

– problem nie jest jednoznacznie rozstrzygnięty

5

Kary negatywne

• Koszt reakcji
• Time-out

Koszt reakcji

• Jako konsekwencja niepożądanego zachowania

odbierane jest posiadane wzmocnienie

• Skutecznośd stosowana zwiększona gdy:

– Występują rezerwy posiadanych wzmocnieo

• jest z czego ujmowad przez jakiś czas
• Odebranie wszystkich wzmocnieo sprawia, że tracą wartośd

– Wzmocnienia dostarczane były przez pewien czas

(utrwalone znaczenie wzmocnienia)

– Odebranie wzmocnienia jest natychmiastową

konsekwencją niepożądanego zachowania

Time-out

• Procedura ukierunkowana na uzyskiwanie

wzmocnieo w przyszłości

• Czasowe uniemożliwienie dostępu do źródeł

wzmocnieo

– Time-out z wykluczeniem – czasowe

odseparowanie od środowiska dostarczającego
wzmocnieo

– Time-out bez wykluczenia – czasowe pozbawienie

możliwości uzyskiwania wzmocnieo

6

Skuteczny time-out

• Usuwanie wszystkich wzmocnieo dla

zachowania niepożądanego

• Miejsce wykluczenia musi byd pozbawione

źródeł wzmocnieo

• Procedura musi byd względnie krótkotrwała

(raczej nie dłużej niż 5 minut)

• Środowisko, z którego następuje wykluczenie

musi zawierad wzmocnienia

• Time-out musi byd stosowany konsekwentnie

Kary pozytywne

• Hiperkorekcja –

wielokrotne naprawienie
szkód wynikłych z
zachowania

• Angażowanie w

niechciane zachowania
(zasada Premacka)

• Prezentacja

nieprzyjemnych
(awersyjnych) bodźców

Hiperkorekcja

• W konsekwencji zachowania niepożądanego

konieczne jest zaangażowanie się w
energochłonną czynnośd, która więcej niż
tylko naprawia szkody wynikłe z zachowania
niepożądanego

– „Graficiarz” złapany „na gorącym uczynku” myje

ścianę pomazaną przez siebie i wiele innych
brudnych ścian

7

Karanie poprzez koniecznośd

angażowania się w niechciane

aktywności – perspektywa Premacka

• Druga z zasad Premacka mówi, że jeśli

człowiek lub zwierzę wykonuje bardziej
prawdopodobne reakcje (robi to, co lubi) i w
konsekwencji musi angażowad się w mniej
prawdopodobne reakcje (robid to, na co nie
ma ochoty), spowoduje to zmniejszenie
częstości angażowania się w ulubioną
czynnośd

Opis badania Premacka

• Obiekt badao: cztery (4) samice szczurów rasy

Sprague-Dawley, w wieku około 120 dni na
początku badania. Szczury miały swobodny
dostęp do pokarmu i 23 godzinne warunki
deprywacji wodnej.

• Aparatura: w badaniu wykorzystano specjalnie

zmodyfikowane koło aktywności.

8

Procedura

• Badanie składało się z trzech faz. Pierwsza faza to pomiar

podstawowy preferencji picia lub biegania. Druga faza to warunki
narzuconej zależności między piciem i bieganiem (reakcja picia
zmusza zwierzę do biegania). Trzecia faza to powrót do warunków
podstawowych

• W pierwszej i trzeciej fazie szczury były zamykane w kołach

aktywności na 15-minutowe sesje badawcze. Pojnik był dostępny
przez cały czas, a naciśnięcie dźwigni (FR 5) uruchamiało silniczek
obracający koło na 5 sekund

• W drugiej fazie wycofywano dźwignię i bieganie uzależniano od

określonej liczby liźnięd pojnika. Po wykonaniu zaprogramowanej
liczby liźnięd silnik włączał się na 5 sekund i szczur zmuszony był
biegad

Wyniki

Karanie pozytywne przez

prezentację bodźców karzących

• Bodziec karzący definiowany jest poprzez

swoje konsekwencje dla zachowania

• Jeśli redukuje zachowanie po którym się pojawia jest

bodźcem karzącym

• Jeśli nie redukuje (czasem nasila) – nie jest bodźcem

karzącym

• Karanie nie jest definiowane przez fizyczną

charakterystykę bodźca

• Dla różnych osób różne bodźce mają

właściwości karzące (zasada ta dotyczy także
bodźców wzmacniających)

9

Przykłady pierwotnych bodźców karzących

W jakich sytuacjach stosowane

bywają bodźce karzące?

• Gdy wymagane jest natychmiastowe

zatrzymanie zachowania

– Zachowania autoagresywne, agresja wobec

innych, zachowania niebezpieczne/ryzykowne

• Gdy wymagane jest całkowite wyeliminowanie

zachowania

• Gdy nie można wyeliminowad wzmocnieo

pozytywnych podtrzymujących zachowanie
niepożądane

Korzyści z procedur karzących

• Przynoszą natychmiastowe i szybkie zahamowanie

zachowania

• Często przynoszą długotrwałe, a nawet stałe skutki
• Niwelują efekty wzmacniające konsekwencje, gdy

nie ma możliwości ich usunięcia

• Czasem generują pozytywne skutki uboczne

• Generalizacja na inne zachowania niepożądane
• Generalizacja na inne sytuacje
• Generalizacja na inne osoby (przykład)

10

Wady i ograniczenia dla stosowania kar

• Karanie może wywołać

silne reakcje emocjonalne

• Karana osoba może stać się agresywna.

Agresja

może być

reaktywna

(atak na kogokolwiek lub

cokolwiek w pobliżu) lub

sprawcza

(atak na

osobę

karzącą, aby przerwać karanie)

• Może wystąpić

negatywne modelowanie

. Karząc

ponosimy ryzyko, że uczymy, jak karać innych i że

należy karać innych

• Karany może próbować

uciekać lub unikać

karzących

sytuacji lub ludzi.

– Jest to poważny problem, ponieważ ograniczane są w ten

sposób okazje do nawiązania pozytywnych interakcji i

odbiera szansę na uzyskiwanie wzmocnień pozytywnych po

pożądanych zachowaniach

Właściwe stosowanie karania:

charakterystyka konsekwencji

• Konsekwencje karzące powinny byd możliwie

jak najsilniejsze i zastosowane od razy z
maksymalną dopuszczalną siłą

• Konsekwencje karzące muszą byd

prezentowane jak najczęściej, konsekwentnie

• Konsekwencje karzące muszą pojawiad się

natychmiast po, w trakcie, a czasem nawet
przed zachowaniem niepożądanym

• Należy unikad długotrwałego eksponowania

na konsekwencje karzące

Właściwe stosowanie karania:

charakterystyka procedur

• Zawsze musi im towarzyszyd wzmacnianie

alternatywnych zachowao pożądanych

• Nigdy nie może im towarzyszyd dostarczanie

wzmocnieo

• Należy starad się redukowad wzmocnienia

płynące z zachowania niepożądanego

• Nie należy straszyd lub grozid lecz od razu

wprowadzad daną procedurę karzącą

11

Właściwe stosowanie karania:

charakterystyka procedur

• Karanie powinno dotyczyd konkretnych,

niewielkich jednostek zachowania

• W wypadku łaocuchów reakcji karanie

wprowadzane powinno byd jak najwcześniej

• Jeśli to możliwe karaniu powinno towarzyszyd

zwerbalizowanie precyzyjnie określonych
reguł, zasad (konkretne zachowania i
konkretne konsekwencje)

• Karany musi wiedzied (łączyd) karę z

adekwatnym zachowaniem

Właściwe stosowanie karania:

charakterystyka procedur

• Karaniu nie mogą towarzyszyd emocje

– Mogą byd wzmocnieniem dla karanego
– Mogą prowadzid do błędów

• Kara powinna byd jak najsilniejsza, ale

dopasowana do rodzaju/skali zachowania
niepożądanego

• Wprowadzenie warunkowych bodźców

awersyjnych (np. słowa „nie”), może pozwolid
na szybkie zredukowanie, a następnie
wycofanie procedur karzących

Skuteczniejsze

kary silniejsze

12

Skuteczniejsze

kary

natychmiastowe

Skuteczniejsze kary każdorazowe

Skuteczniejsze kary wraz z

alternatywami

13

Kary skuteczniejsze, gdy motywacja

słabsza

Model najmniej awersyjnych

interwencji

• Techniki eliminowania zachowań niepożądanych

można uszeregować od najmniej do najbardziej
restrykcyjnych (awersyjnych), np.:

• Nasycanie
• Wygaszanie
• Time-out bez wykluczenia
• Hiperkorekcja
• Time-out z wykluczeniem
• Unieruchomienie
• Stosowanie bodźców awersyjnych (ale nie bodźce

bólowe i krzyk!)

Model najmniej awersyjnych

interwencji

• Model najmniej restrykcyjnej terapii zakłada, że

terapeuta pracujący np. z osobami z
niepełnosprawnością używa tylko tych procedur,
które są konieczne i wystarczające do
wyeliminowania zachowań niepożądanych

• Terapeuta może zastosować procedurę bardziej

restrykcyjną tylko wówczas, gdy:

– sam udokumentował nieskuteczność procedury mniej

restrykcyjnej, lub

– gdy dane z literatury fachowej wykazują, że w podobnych

przypadkach procedura mniej restrykcyjna była
nieskuteczna