ZACHOWANIA ZDROWOTNE DZIECI I MŁODZIEŻY

Wykład nawiązuje do treści książki:

Juczyński Z., Chodkiewicz J. (2003). Motywy podejmowania zachowań ryzykownych i ocena

ich konsekwencji w opinii młodzieży szkolnej Łodzi. Acta Universitatis Lodziensis,
Folia Psychologica, 7, 3-15.

Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie (ss. 299). Warszawa:

Wydawnictwo Difin.

Pojęcie i rodzaje zachowań zdrowotnych

Zachowania zdrowotne określane są w bardzo różnorodny sposób, a mianowicie jako: nawyki

zdrowotne, praktyki zdrowotne, działania zdrowotne, zachowania prozdrowotne, pozytywne

zachowania zdrowotne, zachowania sprzyjające zdrowiu, zachowania promocyjne,

zachowania w zdrowiu, prozdrowotny styl życia. Ten brak w miarę jednolitego rozumienia

tego pojęcia jest m. in. wynikiem zainteresowań różnych dyscyplin naukowych, tak

medycznych, jak i społecznych, z których każda posiada i stosuje swój własny warsztat

pojęciowy.

Szeroki przegląd definicji zachowań zdrowotnych przedstawił Puchalski (1990a).

Zdaniem autora zachowania zdrowotne to „wybrane przez obserwatora lub (i) podmiot

działania zachowania (czy typy zachowań), które na gruncie pewnego systemu wiedzy

pozostają w istotnym, określonym w przyjętej opcji związku ze zdrowiem, ujmowanym

w znaczeniu ustalonym w tym systemie wiedzy” (s. 56). Sęk (2000a) proponuje nieco prostsze,

a zarazem bardziej psychologiczne ujęcie zachowań zdrowotnych, traktując je jako

„reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają – na gruncie

wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania – w istotnym, wzajemnym związku

ze zdrowiem” (s. 538).

Gochman,

redaktor

najbardziej

obszernego,

jak

dotychczas,

podręcznika

poświęconego zachowaniom zdrowotnym, do obszaru zachowań zdrowotnych zalicza „takie

osobiste atrybuty, jak przekonania, oczekiwania, motywy, spostrzeżenia i inne elementy

poznawcze, właściwości osobowościowe, włączając stany i cechy uczuciowe emocjonalne,

wzorce jawnego zachowania, działania i nawyki, które wiążą się z utrzymywaniem,

odzyskiwaniem i polepszaniem zdrowia” (Gochman, 1982, s. 169). Jest to podejście bardzo

szerokie, wychodzące poza sferę jawnych zachowań, lecz – co ma niebagatelne znaczenie w

2

działaniach promujących zdrowie i w modyfikacji zachowań – uwzględniające wpływ na

nasze zdrowie przekonań i oczekiwań, schematów myślowych i emocji.

Heszen i Sęk w podręczniku Psychologia zdrowia (2007) proponują, zamiast terminu

„zachowania zdrowotne” pojęcie „zachowań związanych ze zdrowiem”. Zachowania te

można, zdaniem autorek, klasyfikować biorąc pod uwagę różne kryteria, tj.:

§ funkcję zachowania wobec zdrowia (korzystna lub niekorzystna);

§ poziom organizacji behawioralnej (nawyk lub czynność);

§ poziom świadomości i cel zachowania;

§ poziom zdrowia, w stosunku do którego się zachowanie podejmuje;

§ zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej;

§ treść zachowania, sferę życia i aktywności.

Biorąc pod uwagę kryterium funkcji, zachowania zdrowotne można rozpatrywać ze

względu na korzystne bądź niekorzystne skutki dla zdrowia i wyróżnić dwie klasy, tj.

zachowania prozdrowotne i antyzdrowotne (Sęk, 2000a, Dolińska-Zygmunt, 2001a, Heszen,

Sęk, 2007). Te pierwsze służą zdrowiu, jego promowaniu i pozwalają zapobiegać chorobom.

Drugie z kolei wywierają negatywny wpływ na zdrowie, mogą je uszkadzać, niszczyć i

sprzyjać rozwojowi chorób. Ten rodzaj zachowań nazywany jest także zachowaniami

ryzykownymi i wymaga szczególnej troski w odniesieniu do dzieci i młodzieży. Wyniki

badań dotyczących niektórych zachowań tego typu przedstawiono w książce pt. Zachowania

ryzykowne dzieci i młodzieży pod redakcją N. Ogińskiej-Bulik (2006e).

Uwzględniając kryteria poziomu organizacji behawioralnej oraz świadomości i celu

zachowania, wyróżnić można zachowania zdrowotne nawykowe, stabilne wzory zachowań

prozdrowotnych i antyzdrowotnych oraz celowe czynności zdrowotne. Nawyki zdrowotne są

wynikiem procesów socjalizacyjnych i wpływów kulturowych. Obejmują m. in. takie

zachowania, jak mycie się czy mycie owoców i warzyw, sprzątanie mieszkania, a także

nawyki związane z aktywnym wypoczynkiem. Zachowania celowe (intencjonalne) mają

najczęściej charakter prozdrowotny i są podejmowane przede wszystkim w wyniku rozwoju,

przyjmowania nowych ról i zadań (np. urodzenie dziecka) oraz pojawienia się choroby lub jej

ryzyka. Są to zachowania świadome, ponieważ to od poziomu świadomości zależy

kształtowanie zdrowotnych wzorców zachowań (Heszen, Sęk, 2007).

Sytuacja zdrowotna, czyli poziom zdrowia lub też nasilenie choroby, to kolejne

kryterium podziału zachowań zdrowotnych, które pozwala na wyróżnienie zachowań

w sytuacji zdrowia (promocyjne, profilaktyczne) i zachowań w sytuacji choroby

(poszukiwanie pomocy, opieki lekarskiej, zachowania podejmowane na rzecz powrotu do

3

zdrowia, samoleczenie). Z kolei, uwzględniając pełnione role społeczne można wyróżnić

rodzicielskie zachowania zdrowotne związane z prozdrowotną lub antyzdrowotną opieką nad

dziećmi oraz zdrowotne zachowania medyczne podejmowane przez przedstawicieli

zatrudnionych w instytucjach opieki zdrowotnej.

Zachowania zdrowotne a zdrowie

Pomimo wielu badań potwierdzających doniosłość behawioralnych wyznaczników zdrowia,

wciąż pozostaje do rozstrzygnięcia szereg niejasności. Zwraca się m. in. uwagę na to, że

zachowania jednostki stanowią tylko jeden z czynników ryzyka zaburzeń w stanie zdrowia i

jedynie

w

dość

ograniczonym

zakresie

pozwalają

na

ich

przewidywanie.

Prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia czy choroby u danej osoby zależy od liczby,

charakteru i natężenia czynników behawioralnych.

Dolińska-Zygmunt (2001a) wskazuje na zjawisko interakcji zachowań, modyfikujące

ostateczne efekty zdrowotne. Ryzyko zaburzenia wzrasta w wyniku sumowania się

niekorzystnych

zachowań.

Występuje

wtedy

efekt

addytywny

wskazujący,

że

prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia rośnie proporcjonalnie do wagi poszczególnych

czynników ryzyka. Może także wystąpić efekt synergistyczny, gdy przejawianie jednego

zachowania dodatkowo wzmaga szkodliwe działanie innego zachowania. Możliwe jest także

pojawienie się efektu neutralizującego, gdy dane zachowanie redukuje negatywny efekt

zdrowotny innego zachowania, np. spożywanie dużych ilości zielonych warzyw może

neutralizować negatywny wpływ palenia na organizm.

Trudności oceny wpływu zachowań na zdrowie wiążą się także z kontekstem

czasowym. Skutki podejmowanych niekorzystnych zachowań dla zdrowia są zazwyczaj

odroczone w czasie. Trudno jest wobec tego wnioskować, czy i w jakim stopniu powstałe

zaburzenia i choroby są skutkiem zachowań przejawianych w przeszłości. Stąd też zalecana

jest ostrożność i rozwaga w interpretacji uzyskiwanych zależności, zwłaszcza, że większość

prowadzonych w tym obszarze badań ma charakter przekrojowy, co nie pozwala na

wnioskowanie o związkach przyczynowo-skutkowych. Dlatego też często używa się pojęcia

„behawioralnych czynników ryzyka” na oznaczenie jedynie prawdopodobieństwa

występowania związku między zachowaniami a zdrowiem (Dolińska-Zygmunt, 2001a).

Trudności sprawia także pomiar zachowań zdrowotnych. Badanie może się opierać na

obserwacji i rejestracji zachowań, samoobserwacji czy innym sposobie monitorowania

zachowań. Rejestracja zachowań zdrowotnych przysparza szereg trudności związanych m. in.

z wpływem obserwacji czy rejestracji zachowań na ich przebieg, wymaganym czasem trwania

4

oceny, wreszcie związkiem z aprobatą społeczną. W praktyce najczęściej wykorzystuje się

różne kwestionariusze i inwentarze, stosowane przede wszystkim na użytek badań

epidemiologicznych. W Polsce stosowany jest kwestionariusz przeznaczony do badania

młodzieży „Ty i Zdrowie”, będący polską wersją Health Behavior Questionnaire Jessora i

wsp. (Frączek, Stępień, 1991). Juczyński (2001) skonstruował prosty w zastosowaniu

Inwentarz Zachowań Zdrowotnych – IZZ, zawierający 24 stwierdzenia. Inwentarz nawiązuje

do narzędzi opracowanych przez Prohaskę i wsp. oraz Amira i jest przeznaczony do badania

osób dorosłych. Poza ogólnym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych IZZ ujmuje 4 kategorie

zachowań, tj.: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki

zdrowotne oraz pozytywne nastawienia psychiczne

1

.

W czym przejawia się związek zachowań ze zdrowiem? Jakie zachowania sprzyjają

zdrowiu, a które są dla niego niekorzystne? Zagadnienie to jest przedmiotem wielu dyscyplin

naukowych, przede wszystkim medycyny. Zachowania te najczęściej dzieli się na pro i

antyzdrowotne. W odniesieniu do tych drugich używa się także pojęcia zachowań

szkodliwych bądź ryzykownych dla zdrowia. Zalicza się do nich palenie tytoniu,

nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, niebezpieczne zachowania seksualne

i ryzykowną jazdę samochodem (Steptoe, Wardle, 2004).

Zachowania prozdrowotne rozpatrywane są najczęściej w kategorach zdrowia

fizycznego, psychicznego i społecznego. Za sprzyjające zdrowiu fizycznemu uznaje się

prawidłowe nawyki żywieniowe, uprawianie aktywności fizycznej i podejmowanie badań

profilaktycznych. Zdrowiu psychicznemu sprzyjają działania związane z umiejętnością

radzenia sobie ze stresem, emocjami, zwłaszcza negatywnymi, umiejętne wykorzystywanie

czasu wolnego. Z kolei na społeczny aspekt zdrowia pozytywnie wpływają dobre relacje z

innymi i zachowania związane z otrzymywaniem wsparcia społecznego.

Prozdrowotną funkcję niektórych zachowań wykazały długofalowe badania Alameda

County (Bellock, Breslow, 1972) wskazując, że takie regularne zachowania, jak 7-8

godzinny sen, niepalenie tytoniu, aktywność fizyczna, regularność posiłków, ograniczone

spożywanie alkoholu – sprzyjają dobremu zdrowiu. Z kolei palenie tytoniu, nadmierna

konsumpcja pokarmów czy alkoholu znacznie podwyższa ryzyko zchorowania. Pomimo tej

zgodności co do właściwości praktyk sprzyjających zdrowiu, współczynniki korelacji między

nimi, a zdrowiem są niskie (Harris, Guten, 1979).

1

Podobny inwentarz został skonstruowany dla dzieci i młodzieży (Łuczak, 2007).

5

W polskich badaniach młodzieży i studentów na pierwszym miejscu stawiano

właściwe odżywianie, unikanie zachowań uzależniających, aktywność fizyczną, a następnie

higienę psychiczną, walkę ze stresem, kontrolne badania lekarskie, higienę ciała, dbałość

o więzi społeczne i zchowania profilaktyczne (Heszen, Sęk, 2007, s. 101).

Najwięcej badań przeprowadzono w odniesieniu do sposobu odżywania się,

aktywności fizycznej, palenia tytoniu i picia alkoholu. Sposób odżywiania się niewątpliwe

wiąże się ze zdrowiem. Odpowiednia dieta może służyć zdrowiu, ale może być także

czynnikiem ryzyka chorób. Z danych WHO wynika, że nieprawidłowy sposób odżywiania

się wiąże się z 11 chorobami związanymi przede wszystkim z układem krążenia. Do

niekorzystnych zachowań należy nadmierne spożycie tłuszczu, cukru, a także białka i sodu.

Wskazuje się na związek diety wysokotłuszczowej ze zwiększonym ryzykiem zachorowania

na nowotwory, a także na choroby sercowo-naczyniowe, cukrzycę, występowanie udarów.

Niekorzystne jest spożycie cukru, przede wszystkim ze względu na ryzyko zwiększenia masy

ciała. Cukier przyczynia się także do rozwoju próchnicy, może być także przyczyną trudności

w koncentracji uwagi czy nadpobudliwości psychoruchowej. Zwraca się także uwagę na

ochronną dla zdrowia rolę niektórych produktów, m. in. tych, które zawierają duże ilości

antyutleniaczy i błonnika absorbującego tłuszcz (więcej informacji na ten temat można

znaleźć m. in. w: Sheridan, Radmacher, 1998, Ogińska-Bulik, 2004b).

Korzystna dla zdrowia jest aktywność fizyczna. Zapobiega ona procesom starzenia się,

a także rozwojowi chorób, głównie sercowo-naczyniowych, nowotworowych, osteoporozy

czy udaru. Systematyczna aktywność fizyczna zabezpiecza przed spadkiem wydolności

organizmu, stymuluje układ nerwowy do uwalnianiu endorfin, wpływających pozytywnie na

odporność organizmu. Ponadto przyczynia się do obniżenia ciśnienia krwi, poziomu

cholesterolu, wzrostu wydolności serca i płuc (Sheridan, Radmacher, 1998, Puchalski,

1990b).

Bardzo niekorzystne dla zdrowia jest palenie tytoniu. Szacuje się, że tytoń jest

odpowiedzialny za ok. 400 tys. zgonów rocznie, tj. 19% wszystkich przypadków śmierci

(Sanderson, 2004). Palenie tytoniu może być być przyczyną aż 20 chorób, głównie

nowotworowych, ale także układu krążenia i pokarmowego. Udokumentowane są związki

palenia z rakiem płuc, chorobą niedokrwienną serca, przewlekłą chorobą płuc, zespołem

płucno-sercowym czy tętniakiem aorty. Negatywne skutki palenia mogą dotyczyć także osób

niepalących, a narażonych na wdychanie dymu tytoniowego (tzw. bierne palenie, palenie „z

drugiej ręki”) (Sheridan, Radmacher, 1998, Puchalski, 1990b).

6

Kolejnym zachowaniem niekorzystnym dla zdrowia jest nadużywanie alkoholu,

chociaż dane na temat jego szkodliwości nie są jednoznaczne. Alkohol spożywany

w niewielkich ilościach może pełnić funkcje ochronne dla układu krążenia. Picie nadmierne

(powyżej 40 ml dziennie) może przyczynić się do rozwoju schorzeń wątroby, chorób układu

krążenia i nowotworowych, zwłaszcza przełyku i jelita grubego. Długotrwałe picie może

prowadzić do uzależnienia, co pociąga za sobą kolejne konsekwencje, jak np. zmiany w

osobowości, procesach poznawczych, funkcjonowaniu emocjonalnym a także społecznym

(Sheridan, Radmacher, 1998, Puchalski, 1990b).

Zwraca się uwagę, że różne kategorie zachowań zdrowotnych są ze sobą na ogół

słabo powiązane. Nierzadko korelacja między praktykami zdrowotnymi jest bliska zeru, co

świadczy o wielowymiarowości czy wręcz niezależności poszczególnych nawyków

zdrowotnych (Roysamb i in., 1997; Juczyński, 2001).

Szczególnie ważne są zachowania związane ze zdrowiem przejawiane przez dzieci i

młodzież. Kształtowanie nawyków we wczesnych okresach rozwojowych rzutuje bowiem na

zdrowie w późniejszym wieku. Stąd tak ważną rolę odgrywa profilaktyka i promocja zdrowia.

Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży, realizowane

przy współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia – Health Behavior in School-aged

Children (HBSC), prowadzone także w Polsce wskazują, że przed profilaktyką i promocją

zdrowia stoją nie lada wyzwania (Woynarowska, 2007).

Zachowania ryzykowne podejmowane przez młodzież są niemal nieodłączną częścią

okresu dorastania. Właśnie w tym okresie najczęściej dochodzi do inicjacji takich zachowań,

jak palenie tytoniu, picie alkoholu czy zażywanie narkotyków. Palenie tytoniu i picie alkoholu

należą do najczęściej podejmowanych przez młodzież zachowań szkodliwych dla zdrowia.

Badania HBSC prowadzone w Polsce wskazują na palenie tytoniu przez 20,2% chłopców i

14,5% dziewcząt. Wraz z wiekiem odsetek palących zwiększa się. Ostatnie dane (Oblacińska,

Woynarowska, 2006) wskazują, że w wieku 13 lat pali 6%, w wieku 15 lat 16%, a wieku 18

lat już 25% młodzieży. Około 70% młodzieży w wieku 17-18 lat wypaliło papierosa

przynajmniej 1 raz w życiu. Jeszcze wyższe odsetki uzyskano w badaniach uczniów szkół

łódzkich (Juczyński i in., 2006).

Eksperymentowanie z papierosami z reguły wyprzedza inne zachowania ryzykowne.

Nadużywanie alkoholu, obok palenia tytoniu, jest główną przyczyną zachorowań i zgonów.

Konsumpcja alkoholu jest podłożem 9% wszystkich chorób w krajach europejskich

(Europejski Raport Zdrowia, 2002). Nadużywanie alkoholu prowadzi także do licznych

konsekwencji społecznych, takich jak wypadki drogowe, różnego rodzaju przestępstwa, z

7

zabójstwami włącznie, samobójstwa czy rozwody. Z badań HBSC w Polsce wynika, że

najczęściej wypijanym alkoholem jest piwo. 9,2% chłopców i 3,7% dziewcząt przyznaje się,

że pije je w każdym tygodniu. Odsetek pijących wzrasta wraz z wiekiem. W wieku 15 lat

przyznaje się do tego 17,6% chłopców i 6,7% dziewcząt. 2% uczniów przyznaje się do

regularnego picia wódki. Średni wiek wypicia akoholu wynosi u chłopców 11,9 lat, a u

dziewcząt 12,8 lat (Woynarowska, 2003). Wyniki HBSC z roku 2006 wskazują, że ponad

połowa młodzieży w wieku 11 lat ma już za sobą pierwsze próby picia alkoholu. Dotyczy to

55% chłopców i 50% dziewcząt. Wśród 17-18-latków zaledwie 6-10% nigdy nie próbowało

alkoholu (Mazur i in. 2007).

Problemem współczesnej młodzieży jest także zażywanie narkotyków. W Polsce od

lat 90. obserwuje się wzrost odsetka młodzieży sięgającej po te środki. Zwiększyła się też

podaż narkotyków, a co za tym idzie ich dostępność. Pojawiają się także nowe substancje

i nowe formy ich zażywania. Najbardziej rozpowszechnionym środkiem są przetwory

konopii. Młodzież coraz częściej sięga także po heroinę, amfetaminę i ecstazy (Juczyński,

2002b). Badania Ogińskiej-Bulik (2006f), prowadzone na studentach łódzkich uczelni

wskazują, że do aktualnego zażywania przyznaje się 17,6% ogółu badanych. Jednocześnie 1/3

z nich, podejmując studia, ma już za sobą doświadczenia z zażywaniem narkotyków.

Stosunkowo niewielki odsetek (3,5%) spośród badanych rozpoczyna inicjację narkotykową w

szkole wyższej. Z badań HBSC prowadzonych w Polsce wynika, że 23,5% chłopców i 13,4%

dziewczynek w wieku 15 lat używało co najmniej jednej substancji psychoaktywnej w okresie

ostatnich 12 miesięcy. Najczęściej zażywaną substancją była marihuana lub haszysz. 4%

badanych przyznało się do zażywania amfetaminy, 3,6% do przyjmowania środków

wziewnych i 3,3% do zażywania leków w celu odurzania się (Woynarowska, 2003).

Niekorzystne dla zdrowia mogą być także inne zachowania, takie jak objadanie się i

stosowanie restrykcji dietetycznych, skutkujące wzrostem masy ciała, nadmierne oglądanie

telewizji czy zbytnie angażowanie się w internet. Z badań HBSC wynika, że ponad połowa

badanych dziewcząt i 1/3 chłopców nie akceptuje swojego wyglądu. Prawie 20% dziewcząt i

9% chłopców przyznaje się do stosowania diet odchudzających. Problem nadwagi dotyczy

już ok. 16% adolescentów (szersze informacje na temat nadmiernego jedzenia w różnych

grupach wiekowych można znaleźć w książce Ogińskiej-Bulik, 2004b).

Z badań HBSC wynika, że prawie co trzeci nastolatek (29,3%) przeznacza na

oglądanie telewizji 4 godziny dziennie. 31,7% uczniów w czasie wolnym korzysta

z komputera 2 godziny dziennie, a 8,1% przeznacza na to aż 4 godziny lub więcej

(Woynarowska, 2003). Podobne dane uzyskano w badaniach Ogińskiej Bulik (2006d).

8

Średnia ilość godzin spędzanych tygodniowo w internecie wahała się od 7 w grupie 11-

latków, do blisko 10 w grupie 15-latków. Wraz z wiekiem wzrastało także zaangażowanie w

internet, a odsetek zagrożonych uzależnieniem wahał się od 2,3% wśród 11-latków, do 20,5%

w grupie 16-latków.

Uwarunkowania zachowań zdrowotnych

Pomimo dość bogatego dorobku badań w zakresie związków zachowania ze zdrowiem,

potwierdzającego znaczenie behawioralnych wyznaczników zdrowia, wiele wniosków budzi

wątpliwości czy wręcz kontrowersje. Oczywiście, zdrowie jest zależne nie tylko od zachowań

zdrowotnych, zaś wpływ danego zachowania na zdrowie zależy od jego rodzaju, natężenia

czy częstotliwości. Nawyki zdrowotne, zarówno prozdrowotne, jak i antyzdrowotne

podlegają kształceniu od najwcześniejszych lat w toku socjalizacji i uczenia się. Ważną rolę

odgrywa, najpierw środowisko rodzinne, potem szkolne i rówieśnicze. Na nawyki

żywieniowe wpływa tradycja i zwyczaje rodzinne, zaś na kształtowanie się nawyków

dotyczących uprawiania sportu i aktywnego wypoczynku silnie oddziałuje szkoła.

Z kolei zachowania ukierunkowane na określone cele zdrowotne zależą od osobistych

decyzji poszczególnych osób. W zależności od zainteresowań przedstawicieli różnych

dyscyplin intencjonalne zachowania zdrowotne rozważane są na różnych płaszczyznach. Z

psychologicznego punktu widzenia ważne są ich podmiotowe uwarunkowania zmierzające do

zrozumienia, wyjaśnienia i przewidywania. Interesujące są zwłaszcza koncepcje dotyczące

zmiany dotychczasowych i wprowadzanie nowych zachowań zdrowotnych.

Heszen-Klemens (1979) podzieliła zmienne warunkujące zachowania zdrowotne na 5

kategorii, a mianowicie na:

1. podmiotowe ustabilizowane,

2. podmiotowe dynamiczne,

3. zewnętrzne ustabilizowane,

4. zewnętrzne dynamiczne oraz

5. pośrednio warunkujące zachowania zdrowotne.

Do zmiennych podmiotowych ustabilizowanych autorka zaliczyła ogólną orientację

medyczną, obejmującą postawę wobec systemu opieki zdrowotnej, style radzenia sobie

z sytuacją trudną, ogólne właściwości osobowościowe, ocenę własnego zdrowia i jego

wartościowanie. Zmienne podmiotowe dynamiczne wynikają z percepcji choroby (istniejącej

lub zagrażającej), jej właściwości i towarzyszących emocji. Uwarunkowania zewnętrzne

związane są z wpływami otoczenia społecznego, które w sposób bezpośredni lub pośredni

9

wpływają i kształtują poglądy i zachowania zdrowotne ludzi. Wreszcie do zmiennych

pośrednio

warunkujących

zachowania

zdrowotne

można

zaliczyć

zmienne

socjodemograficzne, dotychczasowe doświadczenia związane z chorobami i aktualne

obciążenia czynnikami ryzyka.

Osobowość a zachowania sprzyjające zdrowiu

Wśród właściwości osobowości związanych ze zdrowiem wymienia się przede wszystkim

przekonania i oczekiwania jednostki. Z zachowaniami tymi korelują poczucie koherencji,

optymizm życiowy, poczucie własnej skuteczności oraz – w mniejszym stopniu – wewnętrzne

umiejscowienie kontroli zdrowia i samoocena, której niski poziom sprzyja podejmowaniu

zachowań ryzykownych. Związek poczucia koherencji z zachowaniami zdrowotnymi

wykazano m. in. w badaniach przeprowadzonych przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi na

grupie młodych matek. Dostarczyły one danych wskazujących, że matki, które

charakteryzowały się wyższym poczuciem koherencji przejawiały bardziej prozdrowotny styl

życia (Makowska, Makowiec-Dąbrowska, 1993). Także Szołdra (za: Sęk, 2001a) potwierdził

występowanie związku poczucia koherencji z deklarowaną tendencją do zachowań

prozdrowotnych, takich jak zdrowa dieta, aktywność ruchowa, zachowania profilaktyczne i

relaksacyjne.

Larsson i in. (za: Pasikowski, 2000), analizując dane uzyskane od 5 tys. respondentów

wykazał istnienie pozytywnej zależności między poczuciem koherencji a zachowaniami

zdrowotnymi, subiektywną oceną zdrowia i jakością życia. Podobnie Langius i Bjorvell (za:

Pasikowski, 2000) stwierdzili występowanie wyższej oceny zdrowia u osób z silnym

poczuciem koherencji. Badania Pasikowskiego (2000) wykazały, że poczucie koherencji było

związane pozytywnie z subiektywną oceną zdrowia, jednakże uzyskane zależności nie były

znaczące, a najsłabiej korelowało poczucie zrozumiałości.

Optymizm wpływa pozytywnie na zdrowie człowieka, zarówno fizyczne, jak

i psychiczne. Jest również ważnym czynnikiem profilaktyki zdrowotnej, bowiem motywuje

ludzi do zachowań prozdrowotnych. Pozytywny związek optymizmu z zachowaniami

zdrowotnymi zanotowano w grupie studentów i dotyczył on aż 16 zachowań (Steptoe i in.,

1994). W badaniach Juczyńskiego (1997), obejmujących 496 osób dorosłych w wieku od 30

do 50 lat (średnia wieku 41,2), stwierdzono pozytywną (choć niezbyt silną) korelację

dyspozycyjnego optymizmu z zachowaniami zdrowotnymi. Istotnie wyższy poziom

optymizmu ujawniały te osoby, które deklarowały większą częstotliwość zachowań

prozdrowotnych.

10

Badania prowadzone w

Finlandii, dotyczące

nawyków dbania o zęby

i przeprowadzone na grupie 8700 młodych ludzi w wieku 31 lat wykazały, że optymiści –

w porównaniu z pesymistami – podejmowali więcej takich zachowań (Ylostalo i in., 2003).

Ponadto wykazano, że aktywne radzenie ze stresem sprzyjało zachowaniom prozdrowotnym i

było mediatorem między optymizmem, a tymi zachowaniami.

Związek optymizmu z zachowaniami jedzeniowymi ujawniono w badaniach

Ogińskiej-Bulik (2004b). W badaniach tych, obejmujących zarówno grupę młodzieży, jak

i osób dorosłych stwierdzono, że osoby o optymistycznym nastawieniu do życia odżywiają

się bardziej racjonalnie i unikają niekorzystnych zachowań związanych z jedzeniem, takich

jak przejadanie się czy stosowanie restrykcji dietetycznych. Ponadto ujawniono ujemny

związek optymizmu ze wskaźnikiem masy ciała, co wskazuje, że im wyższy jego poziom tym

mniejsza masa ciała, przede wszystkim u kobiet.

Optymizm przyczynia się także do zdrowszego starzenia się. W badaniach

prowadzonych w Wielkiej Brytanii wykazano, że optymizm sprzyja zachowaniom

prozdrowotnym ludzi w podeszłym wieku (60-80 lat) i łączy się z niepaleniem,

umiarkowanym spożyciem alkoholu i aktywnością fizyczną (Steptoe i in., 2006).

Z zachowaniamni zdrowotnymi bardzo ściśle wiąże się poczucie własnej

skuteczności. W badaniach osób dorosłych przeprowadzonych przez Juczyńskiego (1997)

związek ten okazał się silniejszy w odniesieniu do poczucia własnej skuteczności, niż

dyspozycyjnego optymizmu. Schwarzer (1997) podkreśla, że wpływ własnej skuteczności na

zachowania zdrowotne przekracza wpływ jakiejkolwiek innej pojedynczej zmiennej. Im

silniejsze jest to poczucie, tym wyższe cele stawiają sobie ludzie i tym silniejsze jest ich

zaangażowanie w zamierzone zachowanie, nawet w obliczu pojawiających się przeszkód

i ryzyka porażki.

Prozdrowotny wpływ poczucia własnej skuteczności wyraża się także we wzroście

mobilizacji układu immunologicznego. W badaniach nad skutecznością terapii wykazano, że

podwyższenie się poczucia własnej skuteczności wiązało się ze wzrostem limfocytów typu T

(Wiendefeld, za: Oleś, 2003). Z kolei w grupie osób chorujących na artretyzm niska

skuteczność była związana ze wzrostem liczby limfocytów, które hamują wytwarzanie

w organizmie przeciwciał (O’Leary, za: Rodin, Salovey, 1997).

Potwierdzeniem roli przekonań i oczekiwań jako wyznaczników zachowań

zdrowotnych są badania przeprowadzone na grupie młodych dorosłych przez M. Ziarko

(2006). Poczucie koherencji okazało się czynnikiem powiązanym, zarówno z intencją

11

podjęcia zachowania zdrowotnego, jak i z deklarowanymi zachowaniami zdrowotnymi.

Najważniejszą rolę, szczególnie dla formowania się intencji, pełniło poczucie sensowności.

Istotną, choć zdecydowanie słabszą rolę w przewidywaniu, zarówno zamiaru, jak i zachowań

zdrowotnych pełniło także wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia. Wykazano także

znaczenie innych, pozapodmiotowych czynników na kształtowanie intencji i rzeczywistych

zachowań zdrowotnych, a przede wszystkim wpływu społecznego, zwłaszcza ze strony

mediów i autorytetów.

Przekonania i oczekiwania są także wyznacznikami zachowań zdrowotnych u dzieci i

młodzieży. Interesujące badania na ten temat przeprowadziła J. Łuczak (2007). W badaniach

obejmujących 4 grupy wiekowe (12, 14, 16 i 18 lat) wykorzystano Inwentarz Zachowań

Zdrowotnych Juczyńskiego (2001). Opócz pomiaru przekonań dokonano także oceny

sposobów radzenia sobie ze stresem. Predyktorem zachowań zdrowotnych we wszystkich

grupach wiekowych okazało się poczucie własnej wartości i skuteczności. Wewnętrzne

umiejscowienie kontroli pełniło rolę predykcyjną dla zachowań zdrowotnych u 12, 13 i 16

latków, natomiast aktywne radzenie sobie ze stresem u 14, 16 i 18-latków.

Osobowość a zachowania niekorzystne dla zdrowia

Zachowaniom niekorzystnym dla zdrowia, określanych także mianem ryzykownych, takim

jak palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, czy sięganie po środki narkotyczne może sprzyjać

wiele właściwości osobowości. Nakken (1996) wśród nich wymienia niedojrzałość

emocjonalną, niską odporność na stres, nadmierną zależność od innych, trudności w

wyrażaniu uczuć, wysoki poziom niepokoju, zwłaszcza w relacjach z innymi, poczucie

izolacji, a także niską samoocenę.

Spośród wymiarów osobowości składających się na model Wielkiej Piątki, za

sprzyjające podejmowaniu zachowań ryzykownych uznaje się przede wszystkim

neurotyczność oraz ekstra/introwersję, chociaż wyniki badań w tym zakresie nie są

jednoznaczne. Niektórzy badacze podkreślają rolę afektu negatywnego, co wskazywałoby na

rolę neurotyczności i introwersji. Inni wskazują na afekt pozytywny i potrzebę poszukiwania

doznań, co wiąże zachowania ryzykowne z ekstrawersją.

Cierpiałkowska (2005, 2006), odwołując się do modeli psychopatologii dzieci

i młodzieży, wskazuje na trzy grupy czynników osobowościowych sprzyjających używaniu (i

nadużywaniu) substancji psychoaktywnych. Do pierwszej grupy należą czynniki

osobowościowe związane z temperamentem, tj. neurotyczność, impulsywność oraz

ekstrawersja. Dla pojawienia się zachowań związanych z piciem lub braniem środka istotne są

12

z jednej strony – wysoki neurotyzm, niski poziom ugodowości oraz wysoki poziom lęku, z

drugiej zaś – wysoka impulsywność, towarzyskość, poszukiwanie wrażeń, a także

agresywność i psychotyczność.

Drugim czynnikiem sprzyjającym sięganiu po środki psychoaktywne są deficyty

poznawcze, m. in. niski poziom inteligencji ogólnej, obniżony poziom rozwoju funkcji

werbalnych i niewerbalnych, zaburzenia percepcji przestrzennej, mało elastyczne podejście

do rozwiązywania problemów. Wreszcie trzecim czynnikiem są oczekiwania wobec skutków

picia/brania, które zmieniają się w cyklu życia od negatywnych – związanych

z nieprzyjemnymi skutkami picia w okresie wcześniejszym, do pozytywnych – związanych z

oczekiwaniem redukcji napięcia i polepszenia funkcjonowania poznawczego i społecznego w

okresie późniejszym.

Na znaczenie podobnych właściwości osobowości dla podejmowania zachowań

ryzykownych zwraca uwagę Poprawa (2006). Wskazuje, że angażowaniu się w picie alkoholu

sprzyjają właściwości osobowości, głównie o charakterze temperamentalnym, takie jak

impulsywność/rozhamowanie emocjonalne, ekstrawersja i negatywna emocjonalność/

neurotyczność oraz cechy struktur motywacyjnych, ściśle powiązane z regulacją

funkcjonowania emocjonalnego, takie jak poczucie własnej wartości, deficyt poczucia

kontroli i własnej skuteczności oraz sensu życia.

Rola neurotyczności, dużego nasilenia lęku, niepewności i niskiej samooceny jest

podkreślana szczególnie w uzależnieniu od alkoholu (Mellibruda, 1998, 1999). Cechy te

sprzyjają także paleniu tytoniu (Cekiera, Zatoński, 2001) i sięganiu po środki narkotyczne

(Cekiera, 1985, Ogińska-Bulik, 2006g). Także inni badacze (Zawadzki i in., 1998, Vollrath,

Torgersen, 2002) wskazują, że neurotycy, w porównaniu z osobami stabilnymi emocjonalnie,

częściej angażują się w zachowania niekorzystne dla zdrowia.

W badaniach własnych zanotowano także związek osobowości typu D, obejmującej

skłonność do doświadczania różnych negatywnych emocji i tendencję do powstrzymywania

się od ich ujawniania, z zachowaniami niekorzystnymi dla zdrowia. W badaniach osób

uzależnionych od alkoholu wykazano, że osoby uzależnione, charakteryzują się wyższym

nasileniem negatywnych emocji i większym zahamowaniem społecznym, niż osoby z grupy

normalizacyjnej.

W

badaniach studentów, prowadzonych pod kątem

zażywania

środków

narkotycznych, nasilenie negatywnej emocjonalności i hamowania społecznego różnicowało

grupę zażywających od niezażywających. W innych badaniach wykazano, że negatywna

emocjonalność koreluje ze wskaźnikiem zachowań jedzeniowych, obejmujących nawykowe i

13

emocjonalne przejadanie się oraz stosowanie restrykcji dietetycznych. Im wyższe nasilenie

negatywnych emocji tym gorsze są te zachowania, przejawiające się przede wszystkim w

większej skłonności do emocjonalnego przejadania się. Kolejne badania, przeprowadzone na

grupie 220 dorosłych kobiet wskazały na związek wymiarów składających się na osobowość

typu D z tendencją do niekontrolowanych zakupów (dane niepublikowane).

Ponadto osobowość typu D sprzyja nadmiernemu angażowaniu się w Internet.

Badania przeprowadzone na grupie młodzieży dostarczyły danych wskazujących na

pozytywny związek między negatywną emocjonalnością a liczbą godzin poświęcanych na

przebywanie w wirtualnej rzeczywistości, a obydwa wymiary typu D okazały się

predyktorami zaangażowania w internet (Ogińska-Bulik, 2006d).

Na rolę osobowości i temperamentu jako czynników sprzyjających zachowaniom

ryzykownym zwraca uwagę Hornowska (2006). Autorka, odwołując się do modelu

osobowości Cloningera wskazuje, że osoby podejmujące zachowania ryzykowne kierują się

przede wszystkim dużą potrzebą stymulacji, poszukiwania nowości i doznań. Cechy te mogą

być predyktorami uzależnienia. Jednocześnie badania Autorki, jak i innych badaczy wskazują

na występowanie różnej konfiguracji cech w zależności od rodzaju uzależnienia.

Uzależnienie od narkotyków wiąże się przede wszystkim z poszukiwaniem dodatkowych

źródeł stymulacji, a podejmowane zachowanie ma na celu utrzymanie optymalnego poziomu

pobudzenia. Świadczą o tym wyniki badań uzyskane przez Hornowską wskazujące, że osoby

zażywające środki prezentują wyższe wyniki w skalach poszukiwania nowości, obejmujących

ciekawość poznawczą, impulsywność, ekstrawagancję i nieuporządkowanie. Z kolei w

przypadku uzależnienia od internetu wskazuje się na potrzebę unikania szkody. Osoby

skłonne do tego rodzaju uzależnienia są ostrożne, bojaźliwe, napięte, lękliwe, nieśmiałe,

zahamowane, pełne wątpliwości, łatwo zniechęcające się, o pesymistycznym nastawieniu.

Należy jednak zwrócić uwagę na potrzebę rozgraniczenia cech osobowości osoby już

uzależnionej, od cech osobowości osób podatnych na uzależnienia. Wiąże się to z faktem, że

tak naprawdę nie wiadomo, czy pewne właściwości intrapsychiczne predysponują do

podejmowania zachowań ryzykownych, czy też np. długotrwałe zażywanie substancji

psychoaktywnych wpływa na kształtowanie się i zmiany w cechach osobowości.

Zachowaniom ryzykownym sprzyjają także podmiotowe deficyty poznawcze,

związane z poczuciem kontroli, własnej skuteczności, wartości, czy poczuciem kohrencji.

Na związek poczucia koherencji z nadużywaniem alkoholu wskazują m. in. wyniki badań

prowadzone w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, w których wykazano

14

znaczącą rolę poczucia koherencji jako negatywnego predyktora problemów alkoholowych

(Kosińska-Dec, 1995, Zwoliński, 1995).

Niskie poczucie własnej wartości sprzyja sięganiu po narkotyki (Cekiera, 1985),

prowadzi do objadania się (Ogińska-Bulik, 2004b), sprzyja także występowaniu nawrotów u

mężczyzn uzależnionych od alkoholu (Chodkiewicz, 2006). Zachowania ryzykowne dla

zdrowia są często podejmowane z obawy przed odrzuceniem przez grupę. Jak piszą Dodziuk

i Kapler (1999), „ofiara uzależnienia to ktoś pozbawiony zaufania do swoich możliwości

niezależnego zmagania się z życiem ... Nie wierząc we własną wartość, cofając się przed

wyzwaniami z radością godzi się na kontrolę z zewnątrz. Jest przekonany, że nie da sobie

rady sam i musi mieć oparcie, aby przetrwać” (s.52).

Wiele badań prowadzonych w obszarze zachowań ryzykownych dla zdrowia,

a zwłaszcza uzależnień, wskazuje na istotną rolę stresu i trudności w radzeniu sobie z nim.

Zwraca się uwagę przede wszystkim na rolę ucieczkowego stylu radzenia jako sprzyjającemu

uzależnieniom (Poprawa, 2006).

W literaturze prezentowane są także badania wskazujące na rolę radzenia sobie ze

stresem jako czynnika zmniejszającego nasilenie zachowań ryzykownych. Przykładem może

tu być prewencyjne i proaktywne radzenie sobie. Poprawa (2007), wykorzystując

Kwestionariusz Reakcji na Codzienne Wydarzenia (polska adaptacja Proactive Coping

Inventory), analizował związek między sposobami radzenia sobie ze stresem,

a zaangażowaniem się w picie alkoholu. W badaniach wykorzystano 4 z 7 skal wchodzących

w skład kwestionariusza. Uzyskane wyniki badań wskazały na istotne statystycznie, ujemne

(ogólnie dość słabe) korelacje prewencyjnego i refleksyjnego radzenia sobie z ogólnym

wskaźnikiem stopnia zaangażowania w picie alkoholu. Znaczenie umiejętności

prewencyjnego radzenia sobie potwierdziła przeprowadzona analiza regresji. Spośród

czterech analizowanych umiejętności radzenia sobie, jedynie prewencyjne radzenie sobie

okazało się predyktorem, pozwalającym na przewidywanie stopnia zaangażowania w picie

alkoholu. Bardziej szczegółowe analizy wykazały, że poszukując wśród sposobów radzenia

sobie ze stresem predyktorów zaangażowania w picie alkoholu należy uwzględniać płeć i

wiek badanych. Płeć męska oraz młodszy wiek okazały się zmiennymi, które – oprócz

prewencyjnego radzenia sobie – warunkują zaangażowanie w zażywanie alkoholu.

W wymienionych badaniach ze sposobami radzenia sobie ze stresem w sposób istotny

wiązały się także motywy picia. Umiejętność proaktywnego radzenia sobie korelowała

ujemnie z takimi motywami, jak konformizm, picie dla wzmocnienia i odprężenia, picie w

celu redukcji napięcia (uspokojenia się) oraz – najsilniej – z piciem w celu ucieczki od

15

problemów. Prewencyjne radzenie sobie wiązało się ujemnie z piciem w celu redukcji

napięcia. Autor, zastrzegając, że natura związków korelacyjnych nie pozwala na określenie,

czy to słabe umiejętności radzenia sobie wpływają na siłę angażowania się w zażywanie

alkoholu, czy też odwrotnie – silne angażowanie się w picie skutkuje stosowaniem słabszych

strategii radzenia sobie, przeprowadził dalsze analizy. Wskazały one, że osoby o słabych

kompetencjach w zakresie proaktywnego radzenia sobie zdecydowanie bardziej kierują się

w swoich decyzjach związanych z piciem potrzebą regulacji emocji i ucieczki od stresu, niż

osoby o słabych kompetencjach w tym zakresie. Z kolei inni autorzy (Mellibruda, 1998,

Cierpiałkowska, 2000) dowodzą, że motywacja picia związana z regulacją emocji i ucieczką

przed problemami jest jednym z najsilniejszych predyktorów ryzyka uzależnienia od

alkoholu.

W innych badaniach prowadzonych przez Poprawę (2007) wykazano, że wysokie

umiejętności w zakresie proaktywnego radzenia sobie mogą chronić młodzież pijącą alkohol

przed uzależnieniem się, a niskie sprzyjają podwyższonemu ryzyku uzależnienia. Jak

podkreśla autor, ochronną rolę pełni przede wszystkim umiejętność refleksyjnego radzenia

sobie, natomiast umiejętność strategicznego planowania wydaje się mieć ograniczone

znaczenie.

Zmiana zachowań zdrowotnych

W literaturze opisano kilka modeli wyjaśniających kształtowanie się celowych zachowań

zdrowotnych oraz ich modyfikowanie. Można wśród nich wyróżnić dwa nurty. Pierwsze

koncepcje, tworzone w latach 70. ubiegłego wieku, odwoływały się do dorobku psychologii

poznawczej, a zwłaszcza do teorii podejmowania decyzji (np. model przekonań zdrowotnych

Rosenstocka i Beckera). W latach późniejszych uzupełniono je podejściem społeczno-

poznawczym, w którym pierwszorzędną rolę przypisywano przekonaniam i oczekiwaniom

(np. model planowanego zachowania, model motywacji do ochrony, procesualny model

zachowań zdrowotnych). Szczegółowy opis różnych modeli można znaleźć w polskich

publikacjach (por. Dolińska-Zygmunt, 2001a, Ziarko, 2006; Heszen, Sęk, 2007).

Egzemplifikacją wspomnianych modeli może być model kompetencyjny (Juczyński, 2001),

opisany w rozdz. 7.

Proces kształtowania się nowych zachowań i modyfikacja dotychczasowych wiążą się

z dwoma podstawowymi procesami, a

mianowicie procesem

motywacyjnym –

przygotowującym do wprowadzenia zmiany i kończącym się sformułowaniem zamiaru

(intencji) oraz procesem działania – związanym z wdrożeniem zaplanowanego zamiaru i jego

16

utrwalaniem. Na przebieg tych procesów wpływa szereg czynników tkwiących zarówno

w podmiocie, jak i w jego otoczeniu. Szczególne znaczenie przypisuje się czynnikom

poznawczym, dotyczącym przekonań na temat zdrowia i jego uwarunkowań oraz

przekonaniom o możliwym wpływie na stan zdrowia i jego zmiany.

Uważa się, że osoby charakteryzujące się wewnętrznym umiejscowieniem kontroli

zdrowia, tzn. przypisujące głównie sobie odpowiedzialność za zdrowie, są bardziej skłonne

do angażowana się w działania promujące zdrowie, takie jak podejmowanie aktywności

fizycznej, ograniczanie palenia tytoniu i picia alkoholu, kontrolowanie wagi, zapobieganie

zakażeniu HIV itp. Osoby przejawiające dominację wewnętrznej kontroli są bardziej

autonomiczne w podejmowaniu decyzji i mają poczucie większej odpowiedzialności za swoje

zdrowie (Allison, 1991, Norman, Bennett, 1996).

Wewnętrzne poczucie kontroli jest związane z dążeniem do poprawy i utrzymania

zdrowia. Zależność ta dotyczy bardziej ogólnej postawy, niż przewidywania konkretnego

zachowania, dla którego bardziej sprzyjające może być niejednoznaczne umiejscowienie

kontroli. Łatwiej wtedy, dla przykładu, zrealizować zalecaną przez lekarza zmianę swojego

zachowania (diety, rzucenia palenia), gdy jednocześnie przejawiane jest silne przekonanie

dotyczące wpływu innych (lekarza zalecającego dietę), jak i umiejscowienie wewnętrzne,

mobilizujące do efektywnego działania. Okazuje się jednak, że zależności te są bardziej

złożone i że ważne są również inne zmienne, takie jak poczucie własnej skuteczności czy

wartościowanie zdrowia (Weiss, Larsen, 1990; Waller, Bates, 1992).

Istotną rolę w zmianie zachowań związanych ze zdrowiem pełni także poczucie

własnej skuteczności. W badaniach pacjentów dentystycznych okazało się ono głównym

predyktorem zamiaru używania nitki dentystycznej oraz rzeczywistego jej stosowania (Beck i

Lund, za: Schwarzer, 1997). Oczekiwanie własnej skuteczności umożliwiło przewidywanie

intencji podjęcia zachowań profilaktycznych mających na celu zapobieganie konsekwencjom

raka piersi (Myerowitz i in. za: Schwarzer, 1997). Wysokie poczucie własnej skuteczności

sprzyjało także zwiększonej kontroli zachowań seksualnych poprzez używanie środków

antykoncepcyjnych (Levinson, za: Schwarzer, 1997). Podobnie, w badaniach zachowań

ryzykownych u mężczyzn-homoseksualistów wykazano pozytywną rolę poczucia własnej

skuteczności dla zwiększenia częstości stosowania prezerwatyw (McKusick i in., za:

Schwarzer, 1997). W badaniach narkomanów, poczucie własnej skuteczności pozytywnie

wiązało się z intencją używania czystych igieł oraz z rzeczywistym ich używaniem

(Paulussesn i in., za: Schwarzer, 1997). Wyniki badań wskazują, że spostrzegana własna

skuteczność może odgrywać istotną rolę w zapobieganiu AIDS.

17

Znaczna część badań dotyczących zapobiegania i zmiany zachowań szkodliwych dla

zdrowia dotyczy palenia tytoniu. Najbardziej efektywne okazały się programy, które uczą

odporności na wpływy rówieśników, rozwijają umiejętności radzenia sobie i kształtują

poczucie własnej wartości i skuteczności (Ogińska-Bulik, Juczyński, 1996). W ramach

programu zapobiegania paleniu tytoniu wśród holenderskiej młodzieży wykazano, że 64%

wariancji intencji niepalenia i rzeczywistego zachowania było wyjaśnione poczuciem własnej

skuteczności (Kok i in., za: Schwarzer, 1997). Wykazano także wpływ poczucia własnej

skuteczności na podejmowanie aktywności fizycznej (Schwarzer, Fuchs, 1996), na

kontrolowanie wagi ciała i zachowań związanych z jedzeniem, a także na proces redukcji

nadwagi (Schwarzer, 1997, Ogińska-Bulik, 2004b).

Z nowszych badań dotyczących związku między zmiennymi społeczno-poznawczymi,

a zmianami takich zachowań zdrowotnych, jak stosowanie prozdrowotnej diety,

utrzymywanie aktywności fizycznej, przeprowadzanie samobadania piersi, stosowanie pasów

bezpieczeństwa i palenie papierosów, warto przytoczyć te, które zostały przeprowadzone u

młodzieży, studentów oraz pacjentów po zawale serca przez A. Łuszczyńską (2004). Autorka

wyróżniła trzy rodzaje własnej skuteczności, specyficznej dla fazy zmiany zachowania, a

mianowicie optymistyczne przekonania, że 1) jest się w stanie zainicjować dane zachowanie,

2) można utrzymać dane zachowanie niezależnie od mnożących się przeszkód oraz 3) że

mimo nawrotu starych nawyków jednostka potrafi wrócić do realizacji obranego celu.

Skuteczność w inicjowaniu działania wykazywała związek z intencją, ale nie wiązała się z

zachowaniem. Z kolei skuteczność w ograniczaniu nawrotów okazała się dobrym

predyktorem ograniczania nawrotów, ale nie prowadziła do utrzymania zachowania.

Przygotowanie interwencji psychologicznych, mających na celu zmianę zachowania,

powinno być związane z dopasowaniem do fazy zmiany, w której znajduje się dana osoba. Po

dokonaniu oceny, w której fazie osoba się znajduje, należy wzmacniać przekonania

specyficzne dla danej fazy, co pozwoli na sformułowanie intencji, utrzymanie zachowania i

ograniczanie nawrotów.

Literatura uzupełniająca:

Dolińska-Zygmunt, G. (2001a). Behawioralne wyznaczniki zdrowia – zachowania zdrowotne.

W: G. Dolińska-Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia (s. 33-70). Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wroclawskiego.

Juczyński, Z. (1997). Psychologiczne wyznaczniki zachowań zdrowotnych na przykładzie

badań osób dorosłych. W: J. Łazowski, G. Dolińska-Zygmunt (red.), Ku lepszemu
funkcjonowaniu w zdrowiu i chorobie. (s. 285-291). Wrocław: Wydawnictwo AWF.

18

Juczyński, Z., Chodkiewicz, J., Pisarski, A., Juczyński, A. (2006). Od próbowania do

zażywania środków psychoaktywnych. Badania dzieci i młodzieży ze środowiska
wielkomiejskiego. W: N. Ogińska-Bulik (red.), Zachowania ryzykowne dzieci
i młodzieży (s. 9-23). Łódź: Wydawnictwo WSH-E w Łodzi.

Łuszczyńska, A. (2004). Zmiana zachowań zdrowotnych. Dlaczego dobre chęci nie

wystarczają. Gdańsk: Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Puchalski, K. (1990a). Zachowania związane ze zdrowiem jako przedmiot nauk

socjologicznych. Uwagi wokół pojęcia. W: A. Gniazdowski (red.), Zachowania
zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych
społeczeństwa polskiego (s. 23-57). Łódź: Wydawnictwo Instytutu Medycyny Pracy.

Sęk, H. (2000a). Zdrowie behawioralne. W: J. Strelau (red.), Psychologia t. 3, rozdz. 59

(s. 533-553). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Słońska, Z. (2001). Współczesna wizja edukacji zdrowotnej a promocja zdrowia. W: B.

Wojnarowska, M. Kapica (red.), Teoretyczne podstawy edukacji zdrowotnej. Stan i
oczekiwania (s. 69-74).Warszawa: KOWEZ.