ZACHOWANIA ZDROWOTNE DZIECI I MŁODZIEŻY
Wykład nawiązuje do treści książki:
Juczyński Z., Chodkiewicz J. (2003). Motywy podejmowania zachowań ryzykownych i ocena ich konsekwencji w opinii młodzieży szkolnej Łodzi. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Psychologica, 7, 3-15.
Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie (ss. 299). Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Pojęcie i rodzaje zachowań zdrowotnych
Zachowania zdrowotne określane są w bardzo różnorodny sposób, a mianowicie jako: nawyki zdrowotne, praktyki zdrowotne, działania zdrowotne, zachowania prozdrowotne, pozytywne zachowania zdrowotne, zachowania sprzyjające zdrowiu, zachowania promocyjne, zachowania w zdrowiu, prozdrowotny styl życia. Ten brak w miarę jednolitego rozumienia tego pojęcia jest m. in. wynikiem zainteresowań różnych dyscyplin naukowych, tak medycznych, jak i społecznych, z których każda posiada i stosuje swój własny warsztat pojęciowy.
Szeroki przegląd definicji zachowań zdrowotnych przedstawił Puchalski (1990a). Zdaniem autora zachowania zdrowotne to „wybrane przez obserwatora lub (i) podmiot działania zachowania (czy typy zachowań), które na gruncie pewnego systemu wiedzy pozostają w istotnym, określonym w przyjętej opcji związku ze zdrowiem, ujmowanym w znaczeniu ustalonym w tym systemie wiedzy” (s. 56). Sęk (2000a) proponuje nieco prostsze, a zarazem bardziej psychologiczne ujęcie zachowań zdrowotnych, traktując je jako „reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają - na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania - w istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem” (s. 538).
Gochman, redaktor najbardziej obszernego, jak dotychczas, podręcznika poświęconego zachowaniom zdrowotnym, do obszaru zachowań zdrowotnych zalicza „takie osobiste atrybuty, jak przekonania, oczekiwania, motywy, spostrzeżenia i inne elementy poznawcze, właściwości osobowościowe, włączając stany i cechy uczuciowe emocjonalne, wzorce jawnego zachowania, działania i nawyki, które wiążą się z utrzymywaniem, odzyskiwaniem i polepszaniem zdrowia” (Gochman, 1982, s. 169). Jest to podejście bardzo szerokie, wychodzące poza sferę jawnych zachowań, lecz - co ma niebagatelne znaczenie w działaniach promujących zdrowie i w modyfikacji zachowań - uwzględniające wpływ na nasze zdrowie przekonań i oczekiwań, schematów myślowych i emocji.
Heszen i Sęk w podręczniku Psychologia zdrowia (2007) proponują, zamiast terminu „zachowania zdrowotne” pojęcie „zachowań związanych ze zdrowiem”. Zachowania te można, zdaniem autorek, klasyfikować biorąc pod uwagę różne kryteria, tj.:
funkcję zachowania wobec zdrowia (korzystna lub niekorzystna);
poziom organizacji behawioralnej (nawyk lub czynność);
poziom świadomości i cel zachowania;
poziom zdrowia, w stosunku do którego się zachowanie podejmuje;
zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej;
treść zachowania, sferę życia i aktywności.
Biorąc pod uwagę kryterium funkcji, zachowania zdrowotne można rozpatrywać ze względu na korzystne bądź niekorzystne skutki dla zdrowia i wyróżnić dwie klasy, tj. zachowania prozdrowotne i antyzdrowotne (Sęk, 2000a, Dolińska-Zygmunt, 2001a, Heszen, Sęk, 2007). Te pierwsze służą zdrowiu, jego promowaniu i pozwalają zapobiegać chorobom. Drugie z kolei wywierają negatywny wpływ na zdrowie, mogą je uszkadzać, niszczyć i sprzyjać rozwojowi chorób. Ten rodzaj zachowań nazywany jest także zachowaniami ryzykownymi i wymaga szczególnej troski w odniesieniu do dzieci i młodzieży. Wyniki badań dotyczących niektórych zachowań tego typu przedstawiono w książce pt. Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży pod redakcją N. Ogińskiej-Bulik (2006e).
Uwzględniając kryteria poziomu organizacji behawioralnej oraz świadomości i celu zachowania, wyróżnić można zachowania zdrowotne nawykowe, stabilne wzory zachowań prozdrowotnych i antyzdrowotnych oraz celowe czynności zdrowotne. Nawyki zdrowotne są wynikiem procesów socjalizacyjnych i wpływów kulturowych. Obejmują m. in. takie zachowania, jak mycie się czy mycie owoców i warzyw, sprzątanie mieszkania, a także nawyki związane z aktywnym wypoczynkiem. Zachowania celowe (intencjonalne) mają najczęściej charakter prozdrowotny i są podejmowane przede wszystkim w wyniku rozwoju, przyjmowania nowych ról i zadań (np. urodzenie dziecka) oraz pojawienia się choroby lub jej ryzyka. Są to zachowania świadome, ponieważ to od poziomu świadomości zależy kształtowanie zdrowotnych wzorców zachowań (Heszen, Sęk, 2007).
Sytuacja zdrowotna, czyli poziom zdrowia lub też nasilenie choroby, to kolejne kryterium podziału zachowań zdrowotnych, które pozwala na wyróżnienie zachowań w sytuacji zdrowia (promocyjne, profilaktyczne) i zachowań w sytuacji choroby (poszukiwanie pomocy, opieki lekarskiej, zachowania podejmowane na rzecz powrotu do zdrowia, samoleczenie). Z kolei, uwzględniając pełnione role społeczne można wyróżnić rodzicielskie zachowania zdrowotne związane z prozdrowotną lub antyzdrowotną opieką nad dziećmi oraz zdrowotne zachowania medyczne podejmowane przez przedstawicieli zatrudnionych w instytucjach opieki zdrowotnej.
Zachowania zdrowotne a zdrowie
Pomimo wielu badań potwierdzających doniosłość behawioralnych wyznaczników zdrowia, wciąż pozostaje do rozstrzygnięcia szereg niejasności. Zwraca się m. in. uwagę na to, że zachowania jednostki stanowią tylko jeden z czynników ryzyka zaburzeń w stanie zdrowia i jedynie w dość ograniczonym zakresie pozwalają na ich przewidywanie. Prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia czy choroby u danej osoby zależy od liczby, charakteru i natężenia czynników behawioralnych.
Dolińska-Zygmunt (2001a) wskazuje na zjawisko interakcji zachowań, modyfikujące ostateczne efekty zdrowotne. Ryzyko zaburzenia wzrasta w wyniku sumowania się niekorzystnych zachowań. Występuje wtedy efekt addytywny wskazujący, że prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia rośnie proporcjonalnie do wagi poszczególnych czynników ryzyka. Może także wystąpić efekt synergistyczny, gdy przejawianie jednego zachowania dodatkowo wzmaga szkodliwe działanie innego zachowania. Możliwe jest także pojawienie się efektu neutralizującego, gdy dane zachowanie redukuje negatywny efekt zdrowotny innego zachowania, np. spożywanie dużych ilości zielonych warzyw może neutralizować negatywny wpływ palenia na organizm.
Trudności oceny wpływu zachowań na zdrowie wiążą się także z kontekstem czasowym. Skutki podejmowanych niekorzystnych zachowań dla zdrowia są zazwyczaj odroczone w czasie. Trudno jest wobec tego wnioskować, czy i w jakim stopniu powstałe zaburzenia i choroby są skutkiem zachowań przejawianych w przeszłości. Stąd też zalecana jest ostrożność i rozwaga w interpretacji uzyskiwanych zależności, zwłaszcza, że większość prowadzonych w tym obszarze badań ma charakter przekrojowy, co nie pozwala na wnioskowanie o związkach przyczynowo-skutkowych. Dlatego też często używa się pojęcia „behawioralnych czynników ryzyka” na oznaczenie jedynie prawdopodobieństwa występowania związku między zachowaniami a zdrowiem (Dolińska-Zygmunt, 2001a).
Trudności sprawia także pomiar zachowań zdrowotnych. Badanie może się opierać na obserwacji i rejestracji zachowań, samoobserwacji czy innym sposobie monitorowania zachowań. Rejestracja zachowań zdrowotnych przysparza szereg trudności związanych m. in. z wpływem obserwacji czy rejestracji zachowań na ich przebieg, wymaganym czasem trwania oceny, wreszcie związkiem z aprobatą społeczną. W praktyce najczęściej wykorzystuje się różne kwestionariusze i inwentarze, stosowane przede wszystkim na użytek badań epidemiologicznych. W Polsce stosowany jest kwestionariusz przeznaczony do badania młodzieży „Ty i Zdrowie”, będący polską wersją Health Behavior Questionnaire Jessora i wsp. (Frączek, Stępień, 1991). Juczyński (2001) skonstruował prosty w zastosowaniu Inwentarz Zachowań Zdrowotnych - IZZ, zawierający 24 stwierdzenia. Inwentarz nawiązuje do narzędzi opracowanych przez Prohaskę i wsp. oraz Amira i jest przeznaczony do badania osób dorosłych. Poza ogólnym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych IZZ ujmuje 4 kategorie zachowań, tj.: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne oraz pozytywne nastawienia psychiczne.
W czym przejawia się związek zachowań ze zdrowiem? Jakie zachowania sprzyjają zdrowiu, a które są dla niego niekorzystne? Zagadnienie to jest przedmiotem wielu dyscyplin naukowych, przede wszystkim medycyny. Zachowania te najczęściej dzieli się na pro i antyzdrowotne. W odniesieniu do tych drugich używa się także pojęcia zachowań szkodliwych bądź ryzykownych dla zdrowia. Zalicza się do nich palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, niebezpieczne zachowania seksualne i ryzykowną jazdę samochodem (Steptoe, Wardle, 2004).
Zachowania prozdrowotne rozpatrywane są najczęściej w kategorach zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Za sprzyjające zdrowiu fizycznemu uznaje się prawidłowe nawyki żywieniowe, uprawianie aktywności fizycznej i podejmowanie badań profilaktycznych. Zdrowiu psychicznemu sprzyjają działania związane z umiejętnością radzenia sobie ze stresem, emocjami, zwłaszcza negatywnymi, umiejętne wykorzystywanie czasu wolnego. Z kolei na społeczny aspekt zdrowia pozytywnie wpływają dobre relacje z innymi i zachowania związane z otrzymywaniem wsparcia społecznego.
Prozdrowotną funkcję niektórych zachowań wykazały długofalowe badania Alameda County (Bellock, Breslow, 1972) wskazując, że takie regularne zachowania, jak 7-8 godzinny sen, niepalenie tytoniu, aktywność fizyczna, regularność posiłków, ograniczone spożywanie alkoholu - sprzyjają dobremu zdrowiu. Z kolei palenie tytoniu, nadmierna konsumpcja pokarmów czy alkoholu znacznie podwyższa ryzyko zchorowania. Pomimo tej zgodności co do właściwości praktyk sprzyjających zdrowiu, współczynniki korelacji między nimi, a zdrowiem są niskie (Harris, Guten, 1979).
W polskich badaniach młodzieży i studentów na pierwszym miejscu stawiano właściwe odżywianie, unikanie zachowań uzależniających, aktywność fizyczną, a następnie higienę psychiczną, walkę ze stresem, kontrolne badania lekarskie, higienę ciała, dbałość o więzi społeczne i zchowania profilaktyczne (Heszen, Sęk, 2007, s. 101).
Najwięcej badań przeprowadzono w odniesieniu do sposobu odżywania się, aktywności fizycznej, palenia tytoniu i picia alkoholu. Sposób odżywiania się niewątpliwe wiąże się ze zdrowiem. Odpowiednia dieta może służyć zdrowiu, ale może być także czynnikiem ryzyka chorób. Z danych WHO wynika, że nieprawidłowy sposób odżywiania się wiąże się z 11 chorobami związanymi przede wszystkim z układem krążenia. Do niekorzystnych zachowań należy nadmierne spożycie tłuszczu, cukru, a także białka i sodu. Wskazuje się na związek diety wysokotłuszczowej ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwory, a także na choroby sercowo-naczyniowe, cukrzycę, występowanie udarów. Niekorzystne jest spożycie cukru, przede wszystkim ze względu na ryzyko zwiększenia masy ciała. Cukier przyczynia się także do rozwoju próchnicy, może być także przyczyną trudności w koncentracji uwagi czy nadpobudliwości psychoruchowej. Zwraca się także uwagę na ochronną dla zdrowia rolę niektórych produktów, m. in. tych, które zawierają duże ilości antyutleniaczy i błonnika absorbującego tłuszcz (więcej informacji na ten temat można znaleźć m. in. w: Sheridan, Radmacher, 1998, Ogińska-Bulik, 2004b).
Korzystna dla zdrowia jest aktywność fizyczna. Zapobiega ona procesom starzenia się, a także rozwojowi chorób, głównie sercowo-naczyniowych, nowotworowych, osteoporozy czy udaru. Systematyczna aktywność fizyczna zabezpiecza przed spadkiem wydolności organizmu, stymuluje układ nerwowy do uwalnianiu endorfin, wpływających pozytywnie na odporność organizmu. Ponadto przyczynia się do obniżenia ciśnienia krwi, poziomu cholesterolu, wzrostu wydolności serca i płuc (Sheridan, Radmacher, 1998, Puchalski, 1990b).
Bardzo niekorzystne dla zdrowia jest palenie tytoniu. Szacuje się, że tytoń jest odpowiedzialny za ok. 400 tys. zgonów rocznie, tj. 19% wszystkich przypadków śmierci (Sanderson, 2004). Palenie tytoniu może być być przyczyną aż 20 chorób, głównie nowotworowych, ale także układu krążenia i pokarmowego. Udokumentowane są związki palenia z rakiem płuc, chorobą niedokrwienną serca, przewlekłą chorobą płuc, zespołem płucno-sercowym czy tętniakiem aorty. Negatywne skutki palenia mogą dotyczyć także osób niepalących, a narażonych na wdychanie dymu tytoniowego (tzw. bierne palenie, palenie „z drugiej ręki”) (Sheridan, Radmacher, 1998, Puchalski, 1990b).
Kolejnym zachowaniem niekorzystnym dla zdrowia jest nadużywanie alkoholu, chociaż dane na temat jego szkodliwości nie są jednoznaczne. Alkohol spożywany w niewielkich ilościach może pełnić funkcje ochronne dla układu krążenia. Picie nadmierne (powyżej 40 ml dziennie) może przyczynić się do rozwoju schorzeń wątroby, chorób układu krążenia i nowotworowych, zwłaszcza przełyku i jelita grubego. Długotrwałe picie może prowadzić do uzależnienia, co pociąga za sobą kolejne konsekwencje, jak np. zmiany w osobowości, procesach poznawczych, funkcjonowaniu emocjonalnym a także społecznym (Sheridan, Radmacher, 1998, Puchalski, 1990b).
Zwraca się uwagę, że różne kategorie zachowań zdrowotnych są ze sobą na ogół słabo powiązane. Nierzadko korelacja między praktykami zdrowotnymi jest bliska zeru, co świadczy o wielowymiarowości czy wręcz niezależności poszczególnych nawyków zdrowotnych (Roysamb i in., 1997; Juczyński, 2001).
Szczególnie ważne są zachowania związane ze zdrowiem przejawiane przez dzieci i młodzież. Kształtowanie nawyków we wczesnych okresach rozwojowych rzutuje bowiem na zdrowie w późniejszym wieku. Stąd tak ważną rolę odgrywa profilaktyka i promocja zdrowia. Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży, realizowane przy współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia - Health Behavior in School-aged Children (HBSC), prowadzone także w Polsce wskazują, że przed profilaktyką i promocją zdrowia stoją nie lada wyzwania (Woynarowska, 2007).
Zachowania ryzykowne podejmowane przez młodzież są niemal nieodłączną częścią okresu dorastania. Właśnie w tym okresie najczęściej dochodzi do inicjacji takich zachowań, jak palenie tytoniu, picie alkoholu czy zażywanie narkotyków. Palenie tytoniu i picie alkoholu należą do najczęściej podejmowanych przez młodzież zachowań szkodliwych dla zdrowia. Badania HBSC prowadzone w Polsce wskazują na palenie tytoniu przez 20,2% chłopców i 14,5% dziewcząt. Wraz z wiekiem odsetek palących zwiększa się. Ostatnie dane (Oblacińska, Woynarowska, 2006) wskazują, że w wieku 13 lat pali 6%, w wieku 15 lat 16%, a wieku 18 lat już 25% młodzieży. Około 70% młodzieży w wieku 17-18 lat wypaliło papierosa przynajmniej 1 raz w życiu. Jeszcze wyższe odsetki uzyskano w badaniach uczniów szkół łódzkich (Juczyński i in., 2006).
Eksperymentowanie z papierosami z reguły wyprzedza inne zachowania ryzykowne. Nadużywanie alkoholu, obok palenia tytoniu, jest główną przyczyną zachorowań i zgonów. Konsumpcja alkoholu jest podłożem 9% wszystkich chorób w krajach europejskich (Europejski Raport Zdrowia, 2002). Nadużywanie alkoholu prowadzi także do licznych konsekwencji społecznych, takich jak wypadki drogowe, różnego rodzaju przestępstwa, z zabójstwami włącznie, samobójstwa czy rozwody. Z badań HBSC w Polsce wynika, że najczęściej wypijanym alkoholem jest piwo. 9,2% chłopców i 3,7% dziewcząt przyznaje się, że pije je w każdym tygodniu. Odsetek pijących wzrasta wraz z wiekiem. W wieku 15 lat przyznaje się do tego 17,6% chłopców i 6,7% dziewcząt. 2% uczniów przyznaje się do regularnego picia wódki. Średni wiek wypicia akoholu wynosi u chłopców 11,9 lat, a u dziewcząt 12,8 lat (Woynarowska, 2003). Wyniki HBSC z roku 2006 wskazują, że ponad połowa młodzieży w wieku 11 lat ma już za sobą pierwsze próby picia alkoholu. Dotyczy to 55% chłopców i 50% dziewcząt. Wśród 17-18-latków zaledwie 6-10% nigdy nie próbowało alkoholu (Mazur i in. 2007).
Problemem współczesnej młodzieży jest także zażywanie narkotyków. W Polsce od lat 90. obserwuje się wzrost odsetka młodzieży sięgającej po te środki. Zwiększyła się też podaż narkotyków, a co za tym idzie ich dostępność. Pojawiają się także nowe substancje i nowe formy ich zażywania. Najbardziej rozpowszechnionym środkiem są przetwory konopii. Młodzież coraz częściej sięga także po heroinę, amfetaminę i ecstazy (Juczyński, 2002b). Badania Ogińskiej-Bulik (2006f), prowadzone na studentach łódzkich uczelni wskazują, że do aktualnego zażywania przyznaje się 17,6% ogółu badanych. Jednocześnie 1/3 z nich, podejmując studia, ma już za sobą doświadczenia z zażywaniem narkotyków. Stosunkowo niewielki odsetek (3,5%) spośród badanych rozpoczyna inicjację narkotykową w szkole wyższej. Z badań HBSC prowadzonych w Polsce wynika, że 23,5% chłopców i 13,4% dziewczynek w wieku 15 lat używało co najmniej jednej substancji psychoaktywnej w okresie ostatnich 12 miesięcy. Najczęściej zażywaną substancją była marihuana lub haszysz. 4% badanych przyznało się do zażywania amfetaminy, 3,6% do przyjmowania środków wziewnych i 3,3% do zażywania leków w celu odurzania się (Woynarowska, 2003).
Niekorzystne dla zdrowia mogą być także inne zachowania, takie jak objadanie się i stosowanie restrykcji dietetycznych, skutkujące wzrostem masy ciała, nadmierne oglądanie telewizji czy zbytnie angażowanie się w internet. Z badań HBSC wynika, że ponad połowa badanych dziewcząt i 1/3 chłopców nie akceptuje swojego wyglądu. Prawie 20% dziewcząt i 9% chłopców przyznaje się do stosowania diet odchudzających. Problem nadwagi dotyczy już ok. 16% adolescentów (szersze informacje na temat nadmiernego jedzenia w różnych grupach wiekowych można znaleźć w książce Ogińskiej-Bulik, 2004b).
Z badań HBSC wynika, że prawie co trzeci nastolatek (29,3%) przeznacza na oglądanie telewizji 4 godziny dziennie. 31,7% uczniów w czasie wolnym korzysta z komputera 2 godziny dziennie, a 8,1% przeznacza na to aż 4 godziny lub więcej (Woynarowska, 2003). Podobne dane uzyskano w badaniach Ogińskiej Bulik (2006d). Średnia ilość godzin spędzanych tygodniowo w internecie wahała się od 7 w grupie 11-latków, do blisko 10 w grupie 15-latków. Wraz z wiekiem wzrastało także zaangażowanie w internet, a odsetek zagrożonych uzależnieniem wahał się od 2,3% wśród 11-latków, do 20,5% w grupie 16-latków.
Uwarunkowania zachowań zdrowotnych
Pomimo dość bogatego dorobku badań w zakresie związków zachowania ze zdrowiem, potwierdzającego znaczenie behawioralnych wyznaczników zdrowia, wiele wniosków budzi wątpliwości czy wręcz kontrowersje. Oczywiście, zdrowie jest zależne nie tylko od zachowań zdrowotnych, zaś wpływ danego zachowania na zdrowie zależy od jego rodzaju, natężenia czy częstotliwości. Nawyki zdrowotne, zarówno prozdrowotne, jak i antyzdrowotne podlegają kształceniu od najwcześniejszych lat w toku socjalizacji i uczenia się. Ważną rolę odgrywa, najpierw środowisko rodzinne, potem szkolne i rówieśnicze. Na nawyki żywieniowe wpływa tradycja i zwyczaje rodzinne, zaś na kształtowanie się nawyków dotyczących uprawiania sportu i aktywnego wypoczynku silnie oddziałuje szkoła.
Z kolei zachowania ukierunkowane na określone cele zdrowotne zależą od osobistych decyzji poszczególnych osób. W zależności od zainteresowań przedstawicieli różnych dyscyplin intencjonalne zachowania zdrowotne rozważane są na różnych płaszczyznach. Z psychologicznego punktu widzenia ważne są ich podmiotowe uwarunkowania zmierzające do zrozumienia, wyjaśnienia i przewidywania. Interesujące są zwłaszcza koncepcje dotyczące zmiany dotychczasowych i wprowadzanie nowych zachowań zdrowotnych.
Heszen-Klemens (1979) podzieliła zmienne warunkujące zachowania zdrowotne na 5 kategorii, a mianowicie na:
podmiotowe ustabilizowane,
podmiotowe dynamiczne,
zewnętrzne ustabilizowane,
zewnętrzne dynamiczne oraz
pośrednio warunkujące zachowania zdrowotne.
Do zmiennych podmiotowych ustabilizowanych autorka zaliczyła ogólną orientację medyczną, obejmującą postawę wobec systemu opieki zdrowotnej, style radzenia sobie z sytuacją trudną, ogólne właściwości osobowościowe, ocenę własnego zdrowia i jego wartościowanie. Zmienne podmiotowe dynamiczne wynikają z percepcji choroby (istniejącej lub zagrażającej), jej właściwości i towarzyszących emocji. Uwarunkowania zewnętrzne związane są z wpływami otoczenia społecznego, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają i kształtują poglądy i zachowania zdrowotne ludzi. Wreszcie do zmiennych pośrednio warunkujących zachowania zdrowotne można zaliczyć zmienne socjodemograficzne, dotychczasowe doświadczenia związane z chorobami i aktualne obciążenia czynnikami ryzyka.
Osobowość a zachowania sprzyjające zdrowiu
Wśród właściwości osobowości związanych ze zdrowiem wymienia się przede wszystkim przekonania i oczekiwania jednostki. Z zachowaniami tymi korelują poczucie koherencji, optymizm życiowy, poczucie własnej skuteczności oraz - w mniejszym stopniu - wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia i samoocena, której niski poziom sprzyja podejmowaniu zachowań ryzykownych. Związek poczucia koherencji z zachowaniami zdrowotnymi wykazano m. in. w badaniach przeprowadzonych przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi na grupie młodych matek. Dostarczyły one danych wskazujących, że matki, które charakteryzowały się wyższym poczuciem koherencji przejawiały bardziej prozdrowotny styl życia (Makowska, Makowiec-Dąbrowska, 1993). Także Szołdra (za: Sęk, 2001a) potwierdził występowanie związku poczucia koherencji z deklarowaną tendencją do zachowań prozdrowotnych, takich jak zdrowa dieta, aktywność ruchowa, zachowania profilaktyczne i relaksacyjne.
Larsson i in. (za: Pasikowski, 2000), analizując dane uzyskane od 5 tys. respondentów wykazał istnienie pozytywnej zależności między poczuciem koherencji a zachowaniami zdrowotnymi, subiektywną oceną zdrowia i jakością życia. Podobnie Langius i Bjorvell (za: Pasikowski, 2000) stwierdzili występowanie wyższej oceny zdrowia u osób z silnym poczuciem koherencji. Badania Pasikowskiego (2000) wykazały, że poczucie koherencji było związane pozytywnie z subiektywną oceną zdrowia, jednakże uzyskane zależności nie były znaczące, a najsłabiej korelowało poczucie zrozumiałości.
Optymizm wpływa pozytywnie na zdrowie człowieka, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Jest również ważnym czynnikiem profilaktyki zdrowotnej, bowiem motywuje ludzi do zachowań prozdrowotnych. Pozytywny związek optymizmu z zachowaniami zdrowotnymi zanotowano w grupie studentów i dotyczył on aż 16 zachowań (Steptoe i in., 1994). W badaniach Juczyńskiego (1997), obejmujących 496 osób dorosłych w wieku od 30 do 50 lat (średnia wieku 41,2), stwierdzono pozytywną (choć niezbyt silną) korelację dyspozycyjnego optymizmu z zachowaniami zdrowotnymi. Istotnie wyższy poziom optymizmu ujawniały te osoby, które deklarowały większą częstotliwość zachowań prozdrowotnych.
Badania prowadzone w Finlandii, dotyczące nawyków dbania o zęby i przeprowadzone na grupie 8700 młodych ludzi w wieku 31 lat wykazały, że optymiści - w porównaniu z pesymistami - podejmowali więcej takich zachowań (Ylostalo i in., 2003). Ponadto wykazano, że aktywne radzenie ze stresem sprzyjało zachowaniom prozdrowotnym i było mediatorem między optymizmem, a tymi zachowaniami.
Związek optymizmu z zachowaniami jedzeniowymi ujawniono w badaniach Ogińskiej-Bulik (2004b). W badaniach tych, obejmujących zarówno grupę młodzieży, jak i osób dorosłych stwierdzono, że osoby o optymistycznym nastawieniu do życia odżywiają się bardziej racjonalnie i unikają niekorzystnych zachowań związanych z jedzeniem, takich jak przejadanie się czy stosowanie restrykcji dietetycznych. Ponadto ujawniono ujemny związek optymizmu ze wskaźnikiem masy ciała, co wskazuje, że im wyższy jego poziom tym mniejsza masa ciała, przede wszystkim u kobiet.
Optymizm przyczynia się także do zdrowszego starzenia się. W badaniach prowadzonych w Wielkiej Brytanii wykazano, że optymizm sprzyja zachowaniom prozdrowotnym ludzi w podeszłym wieku (60-80 lat) i łączy się z niepaleniem, umiarkowanym spożyciem alkoholu i aktywnością fizyczną (Steptoe i in., 2006).
Z zachowaniamni zdrowotnymi bardzo ściśle wiąże się poczucie własnej skuteczności. W badaniach osób dorosłych przeprowadzonych przez Juczyńskiego (1997) związek ten okazał się silniejszy w odniesieniu do poczucia własnej skuteczności, niż dyspozycyjnego optymizmu. Schwarzer (1997) podkreśla, że wpływ własnej skuteczności na zachowania zdrowotne przekracza wpływ jakiejkolwiek innej pojedynczej zmiennej. Im silniejsze jest to poczucie, tym wyższe cele stawiają sobie ludzie i tym silniejsze jest ich zaangażowanie w zamierzone zachowanie, nawet w obliczu pojawiających się przeszkód i ryzyka porażki.
Prozdrowotny wpływ poczucia własnej skuteczności wyraża się także we wzroście mobilizacji układu immunologicznego. W badaniach nad skutecznością terapii wykazano, że podwyższenie się poczucia własnej skuteczności wiązało się ze wzrostem limfocytów typu T (Wiendefeld, za: Oleś, 2003). Z kolei w grupie osób chorujących na artretyzm niska skuteczność była związana ze wzrostem liczby limfocytów, które hamują wytwarzanie w organizmie przeciwciał (O'Leary, za: Rodin, Salovey, 1997).
Potwierdzeniem roli przekonań i oczekiwań jako wyznaczników zachowań zdrowotnych są badania przeprowadzone na grupie młodych dorosłych przez M. Ziarko (2006). Poczucie koherencji okazało się czynnikiem powiązanym, zarówno z intencją podjęcia zachowania zdrowotnego, jak i z deklarowanymi zachowaniami zdrowotnymi. Najważniejszą rolę, szczególnie dla formowania się intencji, pełniło poczucie sensowności.
Istotną, choć zdecydowanie słabszą rolę w przewidywaniu, zarówno zamiaru, jak i zachowań zdrowotnych pełniło także wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia. Wykazano także znaczenie innych, pozapodmiotowych czynników na kształtowanie intencji i rzeczywistych zachowań zdrowotnych, a przede wszystkim wpływu społecznego, zwłaszcza ze strony mediów i autorytetów.
Przekonania i oczekiwania są także wyznacznikami zachowań zdrowotnych u dzieci i młodzieży. Interesujące badania na ten temat przeprowadziła J. Łuczak (2007). W badaniach obejmujących 4 grupy wiekowe (12, 14, 16 i 18 lat) wykorzystano Inwentarz Zachowań Zdrowotnych Juczyńskiego (2001). Opócz pomiaru przekonań dokonano także oceny sposobów radzenia sobie ze stresem. Predyktorem zachowań zdrowotnych we wszystkich grupach wiekowych okazało się poczucie własnej wartości i skuteczności. Wewnętrzne umiejscowienie kontroli pełniło rolę predykcyjną dla zachowań zdrowotnych u 12, 13 i 16 latków, natomiast aktywne radzenie sobie ze stresem u 14, 16 i 18-latków.
Osobowość a zachowania niekorzystne dla zdrowia
Zachowaniom niekorzystnym dla zdrowia, określanych także mianem ryzykownych, takim jak palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, czy sięganie po środki narkotyczne może sprzyjać wiele właściwości osobowości. Nakken (1996) wśród nich wymienia niedojrzałość emocjonalną, niską odporność na stres, nadmierną zależność od innych, trudności w wyrażaniu uczuć, wysoki poziom niepokoju, zwłaszcza w relacjach z innymi, poczucie izolacji, a także niską samoocenę.
Spośród wymiarów osobowości składających się na model Wielkiej Piątki, za sprzyjające podejmowaniu zachowań ryzykownych uznaje się przede wszystkim neurotyczność oraz ekstra/introwersję, chociaż wyniki badań w tym zakresie nie są jednoznaczne. Niektórzy badacze podkreślają rolę afektu negatywnego, co wskazywałoby na rolę neurotyczności i introwersji. Inni wskazują na afekt pozytywny i potrzebę poszukiwania doznań, co wiąże zachowania ryzykowne z ekstrawersją.
Cierpiałkowska (2005, 2006), odwołując się do modeli psychopatologii dzieci i młodzieży, wskazuje na trzy grupy czynników osobowościowych sprzyjających używaniu (i nadużywaniu) substancji psychoaktywnych. Do pierwszej grupy należą czynniki osobowościowe związane z temperamentem, tj. neurotyczność, impulsywność oraz ekstrawersja. Dla pojawienia się zachowań związanych z piciem lub braniem środka istotne są z jednej strony - wysoki neurotyzm, niski poziom ugodowości oraz wysoki poziom lęku, z drugiej zaś - wysoka impulsywność, towarzyskość, poszukiwanie wrażeń, a także agresywność i psychotyczność.
Drugim czynnikiem sprzyjającym sięganiu po środki psychoaktywne są deficyty poznawcze, m. in. niski poziom inteligencji ogólnej, obniżony poziom rozwoju funkcji werbalnych i niewerbalnych, zaburzenia percepcji przestrzennej, mało elastyczne podejście do rozwiązywania problemów. Wreszcie trzecim czynnikiem są oczekiwania wobec skutków picia/brania, które zmieniają się w cyklu życia od negatywnych - związanych z nieprzyjemnymi skutkami picia w okresie wcześniejszym, do pozytywnych - związanych z oczekiwaniem redukcji napięcia i polepszenia funkcjonowania poznawczego i społecznego w okresie późniejszym.
Na znaczenie podobnych właściwości osobowości dla podejmowania zachowań ryzykownych zwraca uwagę Poprawa (2006). Wskazuje, że angażowaniu się w picie alkoholu sprzyjają właściwości osobowości, głównie o charakterze temperamentalnym, takie jak impulsywność/rozhamowanie emocjonalne, ekstrawersja i negatywna emocjonalność/ neurotyczność oraz cechy struktur motywacyjnych, ściśle powiązane z regulacją funkcjonowania emocjonalnego, takie jak poczucie własnej wartości, deficyt poczucia kontroli i własnej skuteczności oraz sensu życia.
Rola neurotyczności, dużego nasilenia lęku, niepewności i niskiej samooceny jest podkreślana szczególnie w uzależnieniu od alkoholu (Mellibruda, 1998, 1999). Cechy te sprzyjają także paleniu tytoniu (Cekiera, Zatoński, 2001) i sięganiu po środki narkotyczne (Cekiera, 1985, Ogińska-Bulik, 2006g). Także inni badacze (Zawadzki i in., 1998, Vollrath, Torgersen, 2002) wskazują, że neurotycy, w porównaniu z osobami stabilnymi emocjonalnie, częściej angażują się w zachowania niekorzystne dla zdrowia.
W badaniach własnych zanotowano także związek osobowości typu D, obejmującej skłonność do doświadczania różnych negatywnych emocji i tendencję do powstrzymywania się od ich ujawniania, z zachowaniami niekorzystnymi dla zdrowia. W badaniach osób uzależnionych od alkoholu wykazano, że osoby uzależnione, charakteryzują się wyższym nasileniem negatywnych emocji i większym zahamowaniem społecznym, niż osoby z grupy normalizacyjnej.
W badaniach studentów, prowadzonych pod kątem zażywania środków narkotycznych, nasilenie negatywnej emocjonalności i hamowania społecznego różnicowało grupę zażywających od niezażywających. W innych badaniach wykazano, że negatywna emocjonalność koreluje ze wskaźnikiem zachowań jedzeniowych, obejmujących nawykowe i emocjonalne przejadanie się oraz stosowanie restrykcji dietetycznych. Im wyższe nasilenie negatywnych emocji tym gorsze są te zachowania, przejawiające się przede wszystkim w większej skłonności do emocjonalnego przejadania się. Kolejne badania, przeprowadzone na grupie 220 dorosłych kobiet wskazały na związek wymiarów składających się na osobowość typu D z tendencją do niekontrolowanych zakupów (dane niepublikowane).
Ponadto osobowość typu D sprzyja nadmiernemu angażowaniu się w Internet. Badania przeprowadzone na grupie młodzieży dostarczyły danych wskazujących na pozytywny związek między negatywną emocjonalnością a liczbą godzin poświęcanych na przebywanie w wirtualnej rzeczywistości, a obydwa wymiary typu D okazały się predyktorami zaangażowania w internet (Ogińska-Bulik, 2006d).
Na rolę osobowości i temperamentu jako czynników sprzyjających zachowaniom ryzykownym zwraca uwagę Hornowska (2006). Autorka, odwołując się do modelu osobowości Cloningera wskazuje, że osoby podejmujące zachowania ryzykowne kierują się przede wszystkim dużą potrzebą stymulacji, poszukiwania nowości i doznań. Cechy te mogą być predyktorami uzależnienia. Jednocześnie badania Autorki, jak i innych badaczy wskazują na występowanie różnej konfiguracji cech w zależności od rodzaju uzależnienia. Uzależnienie od narkotyków wiąże się przede wszystkim z poszukiwaniem dodatkowych źródeł stymulacji, a podejmowane zachowanie ma na celu utrzymanie optymalnego poziomu pobudzenia. Świadczą o tym wyniki badań uzyskane przez Hornowską wskazujące, że osoby zażywające środki prezentują wyższe wyniki w skalach poszukiwania nowości, obejmujących ciekawość poznawczą, impulsywność, ekstrawagancję i nieuporządkowanie. Z kolei w przypadku uzależnienia od internetu wskazuje się na potrzebę unikania szkody. Osoby skłonne do tego rodzaju uzależnienia są ostrożne, bojaźliwe, napięte, lękliwe, nieśmiałe, zahamowane, pełne wątpliwości, łatwo zniechęcające się, o pesymistycznym nastawieniu.
Należy jednak zwrócić uwagę na potrzebę rozgraniczenia cech osobowości osoby już uzależnionej, od cech osobowości osób podatnych na uzależnienia. Wiąże się to z faktem, że tak naprawdę nie wiadomo, czy pewne właściwości intrapsychiczne predysponują do podejmowania zachowań ryzykownych, czy też np. długotrwałe zażywanie substancji psychoaktywnych wpływa na kształtowanie się i zmiany w cechach osobowości.
Zachowaniom ryzykownym sprzyjają także podmiotowe deficyty poznawcze, związane z poczuciem kontroli, własnej skuteczności, wartości, czy poczuciem kohrencji. Na związek poczucia koherencji z nadużywaniem alkoholu wskazują m. in. wyniki badań prowadzone w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, w których wykazano znaczącą rolę poczucia koherencji jako negatywnego predyktora problemów alkoholowych (Kosińska-Dec, 1995, Zwoliński, 1995).
Niskie poczucie własnej wartości sprzyja sięganiu po narkotyki (Cekiera, 1985), prowadzi do objadania się (Ogińska-Bulik, 2004b), sprzyja także występowaniu nawrotów u mężczyzn uzależnionych od alkoholu (Chodkiewicz, 2006). Zachowania ryzykowne dla zdrowia są często podejmowane z obawy przed odrzuceniem przez grupę. Jak piszą Dodziuk i Kapler (1999), „ofiara uzależnienia to ktoś pozbawiony zaufania do swoich możliwości niezależnego zmagania się z życiem ... Nie wierząc we własną wartość, cofając się przed wyzwaniami z radością godzi się na kontrolę z zewnątrz. Jest przekonany, że nie da sobie rady sam i musi mieć oparcie, aby przetrwać” (s.52).
Wiele badań prowadzonych w obszarze zachowań ryzykownych dla zdrowia, a zwłaszcza uzależnień, wskazuje na istotną rolę stresu i trudności w radzeniu sobie z nim. Zwraca się uwagę przede wszystkim na rolę ucieczkowego stylu radzenia jako sprzyjającemu uzależnieniom (Poprawa, 2006).
W literaturze prezentowane są także badania wskazujące na rolę radzenia sobie ze stresem jako czynnika zmniejszającego nasilenie zachowań ryzykownych. Przykładem może tu być prewencyjne i proaktywne radzenie sobie. Poprawa (2007), wykorzystując Kwestionariusz Reakcji na Codzienne Wydarzenia (polska adaptacja Proactive Coping Inventory), analizował związek między sposobami radzenia sobie ze stresem, a zaangażowaniem się w picie alkoholu. W badaniach wykorzystano 4 z 7 skal wchodzących w skład kwestionariusza. Uzyskane wyniki badań wskazały na istotne statystycznie, ujemne (ogólnie dość słabe) korelacje prewencyjnego i refleksyjnego radzenia sobie z ogólnym wskaźnikiem stopnia zaangażowania w picie alkoholu. Znaczenie umiejętności prewencyjnego radzenia sobie potwierdziła przeprowadzona analiza regresji. Spośród czterech analizowanych umiejętności radzenia sobie, jedynie prewencyjne radzenie sobie okazało się predyktorem, pozwalającym na przewidywanie stopnia zaangażowania w picie alkoholu. Bardziej szczegółowe analizy wykazały, że poszukując wśród sposobów radzenia sobie ze stresem predyktorów zaangażowania w picie alkoholu należy uwzględniać płeć i wiek badanych. Płeć męska oraz młodszy wiek okazały się zmiennymi, które - oprócz prewencyjnego radzenia sobie - warunkują zaangażowanie w zażywanie alkoholu.
W wymienionych badaniach ze sposobami radzenia sobie ze stresem w sposób istotny wiązały się także motywy picia. Umiejętność proaktywnego radzenia sobie korelowała ujemnie z takimi motywami, jak konformizm, picie dla wzmocnienia i odprężenia, picie w celu redukcji napięcia (uspokojenia się) oraz - najsilniej - z piciem w celu ucieczki od problemów. Prewencyjne radzenie sobie wiązało się ujemnie z piciem w celu redukcji napięcia. Autor, zastrzegając, że natura związków korelacyjnych nie pozwala na określenie, czy to słabe umiejętności radzenia sobie wpływają na siłę angażowania się w zażywanie alkoholu, czy też odwrotnie - silne angażowanie się w picie skutkuje stosowaniem słabszych strategii radzenia sobie, przeprowadził dalsze analizy. Wskazały one, że osoby o słabych kompetencjach w zakresie proaktywnego radzenia sobie zdecydowanie bardziej kierują się w swoich decyzjach związanych z piciem potrzebą regulacji emocji i ucieczki od stresu, niż osoby o słabych kompetencjach w tym zakresie. Z kolei inni autorzy (Mellibruda, 1998, Cierpiałkowska, 2000) dowodzą, że motywacja picia związana z regulacją emocji i ucieczką przed problemami jest jednym z najsilniejszych predyktorów ryzyka uzależnienia od alkoholu.
W innych badaniach prowadzonych przez Poprawę (2007) wykazano, że wysokie umiejętności w zakresie proaktywnego radzenia sobie mogą chronić młodzież pijącą alkohol przed uzależnieniem się, a niskie sprzyjają podwyższonemu ryzyku uzależnienia. Jak podkreśla autor, ochronną rolę pełni przede wszystkim umiejętność refleksyjnego radzenia sobie, natomiast umiejętność strategicznego planowania wydaje się mieć ograniczone znaczenie.
Zmiana zachowań zdrowotnych
W literaturze opisano kilka modeli wyjaśniających kształtowanie się celowych zachowań zdrowotnych oraz ich modyfikowanie. Można wśród nich wyróżnić dwa nurty. Pierwsze koncepcje, tworzone w latach 70. ubiegłego wieku, odwoływały się do dorobku psychologii poznawczej, a zwłaszcza do teorii podejmowania decyzji (np. model przekonań zdrowotnych Rosenstocka i Beckera). W latach późniejszych uzupełniono je podejściem społeczno-poznawczym, w którym pierwszorzędną rolę przypisywano przekonaniam i oczekiwaniom (np. model planowanego zachowania, model motywacji do ochrony, procesualny model zachowań zdrowotnych). Szczegółowy opis różnych modeli można znaleźć w polskich publikacjach (por. Dolińska-Zygmunt, 2001a, Ziarko, 2006; Heszen, Sęk, 2007). Egzemplifikacją wspomnianych modeli może być model kompetencyjny (Juczyński, 2001), opisany w rozdz. 7.
Proces kształtowania się nowych zachowań i modyfikacja dotychczasowych wiążą się z dwoma podstawowymi procesami, a mianowicie procesem motywacyjnym - przygotowującym do wprowadzenia zmiany i kończącym się sformułowaniem zamiaru (intencji) oraz procesem działania - związanym z wdrożeniem zaplanowanego zamiaru i jego utrwalaniem. Na przebieg tych procesów wpływa szereg czynników tkwiących zarówno w podmiocie, jak i w jego otoczeniu. Szczególne znaczenie przypisuje się czynnikom poznawczym, dotyczącym przekonań na temat zdrowia i jego uwarunkowań oraz przekonaniom o możliwym wpływie na stan zdrowia i jego zmiany.
Uważa się, że osoby charakteryzujące się wewnętrznym umiejscowieniem kontroli zdrowia, tzn. przypisujące głównie sobie odpowiedzialność za zdrowie, są bardziej skłonne do angażowana się w działania promujące zdrowie, takie jak podejmowanie aktywności fizycznej, ograniczanie palenia tytoniu i picia alkoholu, kontrolowanie wagi, zapobieganie zakażeniu HIV itp. Osoby przejawiające dominację wewnętrznej kontroli są bardziej autonomiczne w podejmowaniu decyzji i mają poczucie większej odpowiedzialności za swoje zdrowie (Allison, 1991, Norman, Bennett, 1996).
Wewnętrzne poczucie kontroli jest związane z dążeniem do poprawy i utrzymania zdrowia. Zależność ta dotyczy bardziej ogólnej postawy, niż przewidywania konkretnego zachowania, dla którego bardziej sprzyjające może być niejednoznaczne umiejscowienie kontroli. Łatwiej wtedy, dla przykładu, zrealizować zalecaną przez lekarza zmianę swojego zachowania (diety, rzucenia palenia), gdy jednocześnie przejawiane jest silne przekonanie dotyczące wpływu innych (lekarza zalecającego dietę), jak i umiejscowienie wewnętrzne, mobilizujące do efektywnego działania. Okazuje się jednak, że zależności te są bardziej złożone i że ważne są również inne zmienne, takie jak poczucie własnej skuteczności czy wartościowanie zdrowia (Weiss, Larsen, 1990; Waller, Bates, 1992).
Istotną rolę w zmianie zachowań związanych ze zdrowiem pełni także poczucie własnej skuteczności. W badaniach pacjentów dentystycznych okazało się ono głównym predyktorem zamiaru używania nitki dentystycznej oraz rzeczywistego jej stosowania (Beck i Lund, za: Schwarzer, 1997). Oczekiwanie własnej skuteczności umożliwiło przewidywanie intencji podjęcia zachowań profilaktycznych mających na celu zapobieganie konsekwencjom raka piersi (Myerowitz i in. za: Schwarzer, 1997). Wysokie poczucie własnej skuteczności sprzyjało także zwiększonej kontroli zachowań seksualnych poprzez używanie środków antykoncepcyjnych (Levinson, za: Schwarzer, 1997). Podobnie, w badaniach zachowań ryzykownych u mężczyzn-homoseksualistów wykazano pozytywną rolę poczucia własnej skuteczności dla zwiększenia częstości stosowania prezerwatyw (McKusick i in., za: Schwarzer, 1997). W badaniach narkomanów, poczucie własnej skuteczności pozytywnie wiązało się z intencją używania czystych igieł oraz z rzeczywistym ich używaniem (Paulussesn i in., za: Schwarzer, 1997). Wyniki badań wskazują, że spostrzegana własna skuteczność może odgrywać istotną rolę w zapobieganiu AIDS.
Znaczna część badań dotyczących zapobiegania i zmiany zachowań szkodliwych dla zdrowia dotyczy palenia tytoniu. Najbardziej efektywne okazały się programy, które uczą odporności na wpływy rówieśników, rozwijają umiejętności radzenia sobie i kształtują poczucie własnej wartości i skuteczności (Ogińska-Bulik, Juczyński, 1996). W ramach programu zapobiegania paleniu tytoniu wśród holenderskiej młodzieży wykazano, że 64% wariancji intencji niepalenia i rzeczywistego zachowania było wyjaśnione poczuciem własnej skuteczności (Kok i in., za: Schwarzer, 1997). Wykazano także wpływ poczucia własnej skuteczności na podejmowanie aktywności fizycznej (Schwarzer, Fuchs, 1996), na kontrolowanie wagi ciała i zachowań związanych z jedzeniem, a także na proces redukcji nadwagi (Schwarzer, 1997, Ogińska-Bulik, 2004b).
Z nowszych badań dotyczących związku między zmiennymi społeczno-poznawczymi, a zmianami takich zachowań zdrowotnych, jak stosowanie prozdrowotnej diety, utrzymywanie aktywności fizycznej, przeprowadzanie samobadania piersi, stosowanie pasów bezpieczeństwa i palenie papierosów, warto przytoczyć te, które zostały przeprowadzone u młodzieży, studentów oraz pacjentów po zawale serca przez A. Łuszczyńską (2004). Autorka wyróżniła trzy rodzaje własnej skuteczności, specyficznej dla fazy zmiany zachowania, a mianowicie optymistyczne przekonania, że 1) jest się w stanie zainicjować dane zachowanie, 2) można utrzymać dane zachowanie niezależnie od mnożących się przeszkód oraz 3) że mimo nawrotu starych nawyków jednostka potrafi wrócić do realizacji obranego celu. Skuteczność w inicjowaniu działania wykazywała związek z intencją, ale nie wiązała się z zachowaniem. Z kolei skuteczność w ograniczaniu nawrotów okazała się dobrym predyktorem ograniczania nawrotów, ale nie prowadziła do utrzymania zachowania.
Przygotowanie interwencji psychologicznych, mających na celu zmianę zachowania, powinno być związane z dopasowaniem do fazy zmiany, w której znajduje się dana osoba. Po dokonaniu oceny, w której fazie osoba się znajduje, należy wzmacniać przekonania specyficzne dla danej fazy, co pozwoli na sformułowanie intencji, utrzymanie zachowania i ograniczanie nawrotów.
Literatura uzupełniająca:
Dolińska-Zygmunt, G. (2001a). Behawioralne wyznaczniki zdrowia - zachowania zdrowotne. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia (s. 33-70). Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wroclawskiego.
Juczyński, Z. (1997). Psychologiczne wyznaczniki zachowań zdrowotnych na przykładzie badań osób dorosłych. W: J. Łazowski, G. Dolińska-Zygmunt (red.), Ku lepszemu funkcjonowaniu w zdrowiu i chorobie. (s. 285-291). Wrocław: Wydawnictwo AWF.
Juczyński, Z., Chodkiewicz, J., Pisarski, A., Juczyński, A. (2006). Od próbowania do zażywania środków psychoaktywnych. Badania dzieci i młodzieży ze środowiska wielkomiejskiego. W: N. Ogińska-Bulik (red.), Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży (s. 9-23). Łódź: Wydawnictwo WSH-E w Łodzi.
Łuszczyńska, A. (2004). Zmiana zachowań zdrowotnych. Dlaczego dobre chęci nie wystarczają. Gdańsk: Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Puchalski, K. (1990a). Zachowania związane ze zdrowiem jako przedmiot nauk socjologicznych. Uwagi wokół pojęcia. W: A. Gniazdowski (red.), Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego (s. 23-57). Łódź: Wydawnictwo Instytutu Medycyny Pracy.
Sęk, H. (2000a). Zdrowie behawioralne. W: J. Strelau (red.), Psychologia t. 3, rozdz. 59 (s. 533-553). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Słońska, Z. (2001). Współczesna wizja edukacji zdrowotnej a promocja zdrowia. W: B. Wojnarowska, M. Kapica (red.), Teoretyczne podstawy edukacji zdrowotnej. Stan i oczekiwania (s. 69-74).Warszawa: KOWEZ.
Podobny inwentarz został skonstruowany dla dzieci i młodzieży (Łuczak, 2007).
16