HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Arystoteles – „Metafizyka” (księgi: IV, VI, VII, VIII, IX, XII)

1. Pojęcie i cechy charakterystyczne metafizyki

Każda nauka zajmuje się w jakiś sposób przyczynami i zasadami. Arystoteles podzielił nauki na trzy
działy.

a) Nauki praktyczne

poszukują wiedzy, aby za jej pomocą osiągnąć doskonałość moralną. Ich zasadą

jest czynnik działający, czyli wola. Zalicza się do nich np. etykę i politykę.
b) Nauki wytwórcze

(pojetyczne) poszukują wiedzy w celu wytwarzania określonych przedmiotów. Ich

zasadą jest wytwórca – rozum, sztuka bądź zdolność. Zalicza się do nich np. poetykę.
c) Nauki teoretyczne

poszukują wiedzy dla niej samej. Do nauk teoretycznych należą trzy: fizyka,

matematyka i teologia. Fizyka („druga filozofia”) bada rodzaj bytu, który jest zdolny do ruchu (wszelkiej
zmiany) i substancję nieodłączalną od materii. Większość działów matematyki bada byty nieruchome
(niezmienne) i substancję rozłączalną od materii. Teologia, natomiast, czyli „pierwsza filozofia”, jeżeli
istnieje (a to zależy od tego, czy istnieją jej przedmioty; to właśnie jest w „Metafizyce” udowadniane), to
jest nauką o tym, co wieczne, nieruchome i rozłączalne od materii.

Najbardziej wartościowe są nauki teoretyczne, spośród nich, zaś, najcenniejszą jest metafizyka. Termin
„metafizyka” nie jest terminem arystotelesowskim – Arystoteles posługiwał się najczęściej nazwą
„pierwsza filozofia” lub „teologia”. Metafizyka Arystotelesa przeciwstawia się fizyce i zajmuje się
rzeczywistością poza- lub ponad-fizyczną; jest próbą wyprowadzenia ludzkiej myśli poza świat
empiryczny.

Arystoteles określił „pierwszą filozofię” czterema definicjami:

-

metafizyka zajmuje się pierwszymi przyczynami i najwyższymi zasadami

(Α, α, Β); określenie

metafizyki jako aitiologii (badanie zasad i przyczyn) nie pozostaje bez związku z działalnością filozofów
przyrody – monistów, fizyków – pluralistów i Platona.
-

metafizyka zajmuje się bytem jako bytem

(Γ, Ε, Κ); ontologiczna definicja metafizyki odwołuje się

do wcześniejszych (eleackich i platońskich) prób zgłębienia pojęcia „bytu”.
-

metafizyka zajmuje się substancją

(Ζ, Η, Θ, passim); „usiologiczne” ujęcie metafizyki jest

konieczne, gdyż po przezwyciężeniu eleackiego monizmu należało wyróżnić byt podstawowy,
substancję.
-

metafizyka zajmuje się Bogiem i substancją ponadzmysłową

(Ε, Λ); Arystoteles musiał utożsamić

Boga z pierwszą zasadą, podobnie, jak uczynili to przed nim filozofowie przyrody i sam Platon.

Wszystkie cztery arystotelesowskie definicje metafizyki komponują się ze sobą – pierwsze trzy definicje
implikują definicję czwartą, teologiczną. Stąd arystotelesowskie określenie „pierwszej filozofii” mianem
„teologii”. Byt ponadzmysłowy jest kluczowy dla istnienia metafizyki, która powstała z platońskiego
„drugiego żeglowania” (deuteros plous). Jest ona najważniejszą z nauk teoretycznych, gdyż, jak mówi
Arystoteles, nie jest związana z żadnymi potrzebami materialnymi, „ma wartość sama w sobie i przez
siebie”, jest wolna. Powstaje zaś z podziwu i zdziwienia, których człowiek doświadcza, stając wobec
rzeczy, z umiłowania wiedzy, z chęci zaspokojenia czystej potrzeby poznania. Uprawiając naukę, która
ma cel w sobie samej, człowiek zbliża się do Boga i staje się szczęśliwy. Arystoteles pisze, że
„wszystkie inne rodzaje wiedzy mogą być pożyteczniejsze od niej, żadna nie może być lepsza”.

Zadaniem metafizyki jest też badanie przeciwieństw, które są pierwszymi przyczynami bytów i które
dają się sprowadzić do bytu i niebytu lub do jedności i wielości.

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Aksjomaty odnoszą się do wszystkiego, co istnieje, do bytu jako takiego (a więc i do wszystkich jego
rodzajów. Jasne jest więc, że badanie aksjomatów też należy włączyć do przedmiotu „pierwszej
filozofii”. Stąd w księdze IV pojawia się sformułowanie i obrona zasady sprzeczności (jako
podstawowego aksjomatu) – „to samo nie może zarazem przysługiwać i nie przysługiwać temu samemu
i pod tym samym względem”. Kto łamie tę zasadę, neguje jednocześnie istnienie substancji i istoty
(gdyż wszystkie własności musi pojmować jako akcydentalne). Skoro jednak akcydensy muszą być
zawsze oparte na jakiejś substancji, zasada sprzeczności jest niepodważalna.

Zasada sprzeczności implikuje kolejną zasadę – zasadę wyłączonego środka: nie jest możliwe, by coś
mogło istnieć pomiędzy sprzecznościami.

2. Cztery przyczyny

Pierwszą definicją metafizyki było „badanie pierwszych przyczyn”; trzeba zatem te przyczyny wyróżnić:

a) przyczyna formalna
b) przyczyna materialna
c) przyczyna sprawcza
d) przyczyna celowa

Przyczyna formalna jest po prostu formą (istotą), przyczyna materialna – materią; to one kontynuują
wszystkie rzeczy i wystarczają do wytłumaczenia ich bytu (o ile te rzeczy pojmujemy statycznie). Przy
pojęciu dynamicznym potrzebne są dwie dalsze przyczyny: sprawcza i celowa. Od przyczyny sprawczej
pochodzi zmiana i ruch w rzeczach. Przyczynę celową stanowi cel lub przeznaczenie rzeczy i działań.
Należy pamiętać, że forma nie jest nadawana rzeczy zupełnie z zewnątrz, lecz jest w niej cały czas
zawarta potencjalnie. Z możności wydobywa formę przyczyna sprawcza. Prócz czterech przyczyn
bliższych można wyróżnić przyczyny dalsze: ruchy niebios i przyczynę najwyższą – nieruchomego
Poruszyciela.

3. Byt i jego znaczenia oraz sens formuły „byt jako byt”

Drugą definicją metafizyki była „nauka o bycie” lub „nauka o bycie jako bycie”. Podstawę ontologii
Arystotelesa stanowi założenie wieloznaczności terminu „byt”. Zdaniem Arystotelesa, nie należy go
rozumieć w sposób jednoznaczny, jak robili to eleaci, ani też w sposób transcendentny, co czynili
platonicy. Byt nie może być „rodzajem”, ani, tym bardziej, gatunkiem. Chodzi więc o pojęcie
ponad-rodzajowe (i, naturalnie, ponad-gatunkowe). Byt ma różne znaczenia, ale wszystkie one mają
ściśle określoną relację do tej samej zasady lub tej samej rzeczywistości; zakładają odniesienie do
czegoś jednego, czym jest substancja. Jedność różnych znaczeń bytu wynika więc z faktu
przyporządkowania ich wszystkich do substancji. W tym sensie arystotelesowska ontologia jest
„usiologią”.

Niejasna formuła „byt jako byt” wyrażać może tylko samą wielość znaczeń bytu oraz relację, która je
formalnie wiąże i sprawia, że każde jest właśnie bytem. A zatem, „byt jako byt” oznacza substancję i to
wszystko, co się do niej odnosi.

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

4. Arystotelesowski wykaz znaczeń bytu i jego struktura

Arystoteles objaśnia i wylicza poszczególne znaczenia bytu.

a) Byty przypadłościowe

nie wyrażają istoty danej rzeczy, a jedynie traf, przypadłość implikowaną

przez daną istotę. Nie są one i nie mogą być przedmiotem żadnej nauki. Przyczyną akcydensów jest
fakt, że niektóre rzeczy nie są konieczne (istnieje materia, która może stać się inną, niż jest najczęściej).
Byt akcydentalny nie powstaje i nie ginie, w przeciwnym razie wszystko byłoby konieczne. Arystoteles
nie czyni przypadłości przedmiotem metafizyki.
b) „ Byt w sobie samym”

jest przeciwieństwem bytu przypadłościowego – z nim Arystoteles utożsamia

najczęściej substancję, a czasem i inne kategorie, które są czymś znacznie bardziej trwałym od
przypadłości.
c) Byt jako prawda

i, przeciwstawiony mu, nie-byt jako fałsz mogą być nazwane „bytami logicznymi” –

byt jako prawda wskazuje byt sądu prawdziwego, a nie-byt jako fałsz – byt sądu fałszywego. Jednakże
ich przyczynami są stany umysłu ludzkiego, które nie mogą zdradzić obiektywnej natury bytu. Dlatego i
tego zagadnienia nie włącza Arystoteles w przedmiot metafizyki.
d) Byt jako możność lub jako akt

rozciąga się na wszystkie wyżej wymienione znaczenia bytu. W

możności lub w akcie może być byt przypadłościowy, byt sądu prawdziwego lub fałszywego i każda z
kategorii bytu w sobie samym.

W następstwie powyższego podziału, nie-byt występuje w trzech znaczeniach: nie-bytu stosownie do
różnych kategorii, nie-bytu jako możności i nie-bytu jako fałszu. Przypadłości, z kolei, są zdaniem
Arystotelesa czymś bardzo zbliżonym do nie-bytu.

5. Uściślenia odnośnie do znaczeń bytu

Różne kategorie nie oddają tych samych lub jednoznacznych, ale pierwsze i podstawowe znaczenia
bytu; są zatem rodzajami bytu, pierwotnym rozróżnieniem, na którym opiera się wyróżnienie dalszych
znaczeń. Arystoteles wyróżnił następujące kategorie bytu:

-

substancję lub istotę

-

jakość

-

ilość

-

relację

-

działanie

-

doznawanie

-

miejsce

-

czas

-

posiadanie

-

położenie

Należy pamiętać, że nie wszystkie kategorie znajdują się na tym samym poziomie – substancja różni się
radykalnie od pozostałych dziewięciu (porównywanie do tego, jak tych dziewięć różni się od pozostałych
znaczeń bytu). Byt kategorii opiera się na substancji, która, wobec tego wszystkiego, ujawnia
ostateczny sens każdego bytu. Substancja jest pierwsza pod względem pojęciowym, poznawczym i
czasowym. Tylko ona jest definiowalna „sama przez się”; tylko jej przysługuje definicja w podstawowym
sensie. Tym samym, co dana rzecz, jest jej substancja i definicja; przez podział definicji danego
przedmiotu (na „pierwszy rodzaj i różnice) dojdzie się do jego substancji (ostatniej różnicy).

http://notatek.pl/arystoteles-metafizyka?notatka