Cristina de Robertis “Metodyka działania w pracy socjalnej” seria: Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice „Śląsk”
1998

Rozdział 5

Ocena

Pracownicy socjalni podejmują działania wobec podopiecznego w

momencie dokonywania się zmian w jego sytuacji. śyczenie kierowane do
pracownika socjalnego, związane z jego osobą oraz uprawnienia społeczne
instytucji, którą pracownik socjalny reprezentuje, czynią z niego stronę
aktywną. Nie może on być jedynie biernym świadkiem sytuacji
podopiecznego, jego udział jest potrzebny do wspomagania, przyspieszenia
lub umocnienia zmiany w sytuacji podopiecznego.

Aby pracownik socjalny mógł spełnić swoją rolę "nosiciela zmian"

musi najpierw określić, czego zmiana ma dotyczyć i w jakim kierunku ma
przebiegać. Określa cele pracy oraz program działań, który następnie
przedyskutuje: wynegocjuje z podopiecznym przed zawarciem umowy*.

Określenie celów zmian i opracowanie programu działań wynika z

procesu oceny. Ocena umożliwia pracownikowi socjalnemu postawienie
hipotezy roboczej, na której oprze on swoje metodyczne działa

nie. Wysunięcie hipotez świadczy o zrozumieniu przez pracownika
socjalnego sytuacji podopiecznego.

Pani Y zgłasza się po raz pierwszy na dyżur terenowej asystentki

socjalnej. Widoczny niepokój, unikanie kontaktu wzrokowego, zmiesza

* Patrz rozdział 6. Umowa socjalna z podopiecznym.

I Patrz: De Bray L. i Tuerlinckx 1., Social ca.'ie work, Ed. Comets, Bruksela

1955.

132

Cristina de Robertis

Ocena

133

1. Definicje stosowanych terminów

choroby poprzez jej symptomy"

3

. Diagnoza jest obecnie terminem mało

używanym w pracy socjalnej, prawdopodobnie z powodu odniesienia do
modelu medycznego, ale również dlatego, że postępowanie diagnostyczne
pracownika socjalnego jest zupełnie odmienne od postępowania
medycznego. W żadnym przypadku nie możemy mówić o "chorobie
społecznej" (w odniesieniu do jednostki czy zbiorowości), którą można by
opisać poprzez jej symptomy, jej etiologię, rozwój, itd., i sprowadzić do tego
samego "obrazu klinicznego", który może zostać przeniesiony z jednej
osoby na drugą, z jednej grupy społecznej na inną. Medyczne postępowanie
diagnostyczne oraz diagnostyka socjalna różnią się także przebiegiem w
czasie. Diagnoza medyczna poprzedza leczenie. Nie leczy się choroby zanim
się ją określi i pozna; można w ostateczności złagodzić jej dolegliwości
przez leczenie jej objawów, lecz nie prowadzi to w żaden sposób do
wyleczenia.

Natomiast w przypadku pracy socjalnej poznanie oraz zrozumienie

sytuacji nie jest etapem, który można rozpatrywać niezależnie od działania.
Czasem działanie poprzedza zrozumienie, ale najczęściej jest równoczesne
ze zrozumieniem. "Lekarz nie odnosi zazwyczaj wrażenia, że podejmuje
działanie [...] tylko w ten sposób, że wysłuchuje pacjenta i bada go. Jego
prawdziwe działanie zaczyna się wraz z leczeniem, wówczas gdy zrobił
wszystko, co konieczne, aby postawić diagnozę. [...] Natomiast my,
(pracownicy socjalni-psychiatrzy) podejmujemy działanie i przystępujemy
do zmiany sytuacji już w momencie, gdy pojawiamy się na scenie, i dzieje
się tak, czy tego chcemy, czy nie"

4

.

Termin "ocena" wydaje nam się bardziej odpowiedni do wyjaśnienia

postępowania podejmowanego przez pracownika socjalnego. Ocena
oznacza "oszacowanie wartości, liczby, wagi lub wielkości rzeczy".
Wycena i ekspertyza są synonimami

5

. Ocenić oznacza więc wydać opinię o

danej rzeczy z pozycji eksperta. "Ocena rzadko jednak oznacza możliwość
dokonania dokładnego pomiaru, jest raczej przybliżonym określeniem
ilości bądź jakości"

6

.

W tym rozdziale posłużymy się jedynie terminem "ocena". Wydaje

nam się, że określa on lepiej niż jakikolwiek inny, czym jest postępowanie
pracownika socjalnego, który w danej sytuacji próbuje po

nie, jąkanie się, itp., sprawiają, że asystentka społeczna tworzy sobie obraz
"kobiety, którą trapi poważny problem, o którym z trudem może mówić".
Wyjście od takiej hipotezy sprawia, że asystentka społeczna reaguje zgodnie
ze swoim rozumieniem sytuacji.

Dziewięcioletnie dziecko z powodu trudności szkolnych pracuje Z

wychowawcą i wykazuje regularne postępy w pracy, jednakże w pewnym
momencie coś się zmienia, wydaje się, że cała chęć dziecka do nauki znika i
następuje regres. Wychowawca wyciąga wniosek, że: "Coś niepokojącego
musi dziać się w rodzinie". Postawienie takiej hipotezy sprawia, że wzywa
rodziców.

Proces oceny - polegający na poznaniu, zrozumieniu, postawieniu

hipotez - dokonuje się od pierwszego do ostatniego kontaktu z
podopiecznym. Jest to postępowanie prawie automatyczne i spontaniczne;
wszyscy pracownicy socjalni oceniają sytuację w sposób intuicyjny i nie
uświadamiany.

Ale dokonywanie oceny to także świadome i systematyczne działania

oparte na poznaniu intuicyjnym

2

. Nabycie umiejętności oceny jest

nieodzowne

do

kontrolowania

procesu

podejmowanych

wraz

z

podopiecznym: zdefiniowanie zmian, które zamierzamy osiągnąć,
wskazania sił dynamicznych i hamulców, wyboru metodycznych działań,
które mają doprowadzić do realizacji programu zmiany, oraz po ich
zakończeniu dokładnego opisu przebytej drogi.

Autorzy piszący o pracy socjalnej w większości wyróżniają dwie

formy postępowania:

a) zrozumienie, o co i o kogo chodzi, oraz wysunięcie hipotez ro-

boczych, które nazywają diagnozą psychospołeczną, bilansem psycho-
społecznym, itp.

b) pomiar drogi przebytej dzięki podjętemu działaniu, określenie

zmian, jakie nastąpiły, stopnia rozwiązania problemów, co jest równo-
znaczne z oceną okresową lub oceną końcową.

Niektórzy autorzy używają zamiennie terminu diagnoza oraz ocena

bądź mówią o ocenie diagnostycznej.

Termin "diagnoza" zapożyczony jest z języka medycznego i oznacza

"poznanie" (diagnosis), definiowany jest jako "rozpoznanie jakiejś

2 Patrz: Perlman Helen Harris, L'aide ps)'chosociale inlerpersonnelle, Ed. Centurion,

Socioguides, Paris 1972.

3 Słownik Petit Larousse Illustre, 1978.
4 Laing R.D. La polilique de la Jamille, Ed. Stock, Paryż 1975, s. 53.
s Słownik, Op.cil.
6 Chesne Bernard, Le vocabulaire de I'Evalualion w "Pour" n. 55, "L'Evaluation,

questionnement et pratique", Paryż, maj-czerwiec 1977.

I

134

Cristina de Robertis

Ocena

135

znać podopiecznego, zrozumieć go, działać w zależności od hipotez
roboczych oraz systematycznie dokonywać pomiaru przebytej drogi.

2. Cechy charakterystyczne oceny

w świetle każdego nowego faktu. Tę ciągłą dynamikę, łatwo uchwytną w
codziennej rzeczywistości, trudno jest przekazać słowami, trudno
wytłumaczyć

8

.

Nieustanny ruch, w który wpisana jest ocena, sprawia, że jest ona

zawsze tymczasowa, zawsze gotowa do rewizji, z chwilą gdy nowe fakty
rzucają inne światło na sytuację

9

. W pracy z podopiecznym, pracownik

socjalny nie może powiedzieć, że zrozumiał coś "raz na zawsze":

Osoba, która zgłaszała swoje życzenie, a u której motywacja do

podjęcia działań, w celu zmiany sytuacji, wydawała się mobilizująca ją do
czynów, podczas trzeciej wizyty jawi się w zupełnie odmiennym świetle.
Jest przygnębiona, odrobinę agresywna, odmawia podjęcia poprzednio
prowadzonego tematu rozmowy. Co się stało? Jaką nową hipotezę możemy
postawić w odmiennej od poprzedniej rzeczywistości?

Dynamika dokonujących się zmian zmusza pracownika socjalnego do
zweryfikowania oceny sytuacji po każdym spotkaniu z podopiecznym, tak
w przypadku rozmowy z jedną osobą, jak i zebrania z grupą. Stała
weryfikacja oceny pozwala na dostosowanie późniejszych działań do
ważnych faktów, które zaobserwowaliśmy. Uaktualnienie oceny pozwala
na wychwycenie związków między różnymi faktami (spotkania,
korespondencja, różnego rodzaju zachowania, wizyty).

Stała ocena pozwala także na dokonanie pomiaru przebytej drogi oraz

zmian, jakie zaszły oraz na przygotowanie się do zakończenia działania.

a) Ocena skupia się na trudnościach, które należy rozwiązać

Ocena jest postępowaniem typu operacyjnego, gdyż prowadzi do

stworzenia projektu działania, jest narzędziem, które ma służyć efe-
ktywniejszej pracy. Aby ocena była przydatna do działania, musi skupić się,
począwszy od pierwszego kontaktu z podopiecznym, na trudnościach, które
należy rozwiązać. Niezależnie od tego czy chodzi o życzenia zgłoszone
przez podopiecznego, a wypełnienie pełnomocnictwa prawnego czy zlecenia
instytucji, czy o służbę, jaką pracownik socjalny sam oferuje społeczeństwu.

Jeśli nie skupimy się na ocenie tego zagadnienia istnieje ryzyko, że nie

posuniemy się zbyt szybko w naszej analizie ani poszukiwaniu informacji o
danej sytuacji. Postępowanie prowadzone "we wszystkich kierunkach" w
odniesieniu do problemu i zainteresowanych osób doprowadzi do zdobycia
rozległych wiadomości, ale niekoniecznie będą to wiadomości przydatne.
Może się okazać, że gubimy się w nich i tracimy z oczu to, do czego ma
zmierzać nasze działanie.

"Zbieranie danych musi się prowadzić w taki sposób, żeby umożliwiało

sformułowanie problemów. W przeciwnym razie zgromadzimy informacje, z
którymi nie będziemy wiedzieli co zrobić w momencie przejścia do fazy
następnej, którą jest podjęcie decyzji"

7

.

Skupienie się na ocenie trudności nie powinno pracownikowi so-

cjalnemu w najmniejszym stopniu przeszkodzić w pogłębianiu i roz-
szerzaniu oceny sytuacji podopiecznego, wręcz przeciwnie.

b) Ocena jest procesem ciągłym i dynamicznym, jest zawsze

prowizoryczna

śycie osoby czy grupy poddane jest w danym kontekście procesowi

ciągłych zmian i stawania się na nowo. W taką właśnie rzeczywistość
wpisany jest proces oceny i wraz z tą rzeczywistością zmienia się dokonana
przez pracownika socjalnego ocena, która ewoluuje i zostaje na nowo
określona w trakcie każdego etapu, każdego spotkania,

7 Le Boterf Guy, Rejlexions sur l'evaluation et le diagnostic des systemes educatifs w:

"Pour" n. 55. "L'evalution, questionnement et pratique, Paryż, maj-czerwiec 1977.

c) Subiektywność oceny

W stale zmieniającym procesie oceny, pracownik socjalny dąży do

zrozumienia. Rozumienie to odbywa się na dwóch poziomach: intelek-
tualnym i emocjonalnym.

Rozumienie intelektualne podopiecznego oraz jego sytuacji polega na

klasyfikacji faktów, jakich dostarcza nam podopieczny, na uporządkowaniu
informacji, na umiejętnym wykorzystaniu wiadomości zaczerpniętych z
nauk humanistycznych i społecznych dla objaśnienia i nadania znaczenia
danym na temat sytuacji i osób, na wykorzystaniu wiadomości na temat
instytucji oraz przepisów prawnych danego regionu, danej populacji.
Wszystkie te informacje pozwolą na umiesz

8 Patrz: Avril A.M. i Rouchy J.C., Rejlexions sur l'evaluation dans la pratique

sodale, entretien avec FranfOiJe Boudard, "Connexion", n. 20, Paryż 1976.

9 Patrz: Du Four-MalJet Lucette, Processus d'ilaboration du bilans psychosocial.

"Revue Fran~aise de Service Social". ANAS, n. 92, Paryż, IV kwartał 1971.

,

136

Cristina de Robertis

Ocena

137

czenie danej, konkretnej sytuacji w bardziej ogólnym kontekście spo-
łecznym. Jednym słowem, będzie to praca polegająca na ułożeniu z małych
elementów układanki w taki sposób, aby powstał obraz spójny, zrozumiały
we wszystkich szczegółach, które bywają niekiedy ze sobą sprzeczne.

Rozumienie intelektualne poddane jest pewnej selekcji, nie ma tu

miejsca na uogólnienie. Każdy z pracowników socjalnych podejmie własne i
jemu tylko właściwe postępowanie. Nawet w odniesieniu do tych samych
faktów każdy pracownik socjalny dokona ich odmiennej selekcji.
Zastosowane przez nich wiadomości przybiorą odmienne akcenty w
zależności od zastosowania różnych odniesień teoretycznych oraz
kompetencji pracownika socjalnego, jego zainteresowań i koncepcji pracy
socjalnej.

Jeśli zrozumienie intelektualne podopiecznego oraz jego sytuacji tak

bardzo przepojone jest subiektywizmem, to co dopiero powiedzieć o
rozumieniu emocjonalnym, które powstaje w sferze odczuć. Rozumienie
emocjonalne zakłada zdolność empatii, co oznacza, że pozostając poza
sytuacją, rozgrywającą się w rzeczywistości, potrafimy postawić się na
miejscu innego człowieka oraz odczuwać, jak on przeżywa swoją sytuację.

.

Podejście empatyczne do sytuacji powoduje. że rozumiem lęk młodej

kobiety stojącej przede mną w towarzystwie męża. że ją wezmę także za
nieodpowiedzialną matkę. która opuściła dom po poważnej kłótni
małżeńskiej. zostawiając swoją małą córeczkę pod opieką sąsiadki. Jej

poczucie winy jest tak duże. że utraciła zdolność normalnego funkcjo-
nowania. nie potrafi już zajmować się swoim dzieckiem i w poważnym
stopniu wątpi w zdolność wypełniania roli żony i matki. Czuje. że nie-
możliwe jest porozumienie z mężem. że teściowie ją odrzucili i nie potrafi
się skupić w obecności swojego dziecka. Widząc tę kobietę. czuję. że ona
cierpi. jest zagubiona, niespokojna i zatrwożona. Wszystko to

jest dla mnie całkowicie zrozumiałe, mimo że nie wiem, na jakiej podstawie

opieram to odczucie, nie potrafię też powiedzieć. jakie fakty na to wskazują
ani co spowodowało, że podejmuję działanie wynikające Z takiego
rozumienia, odczuwam to wszystko. co przekazuje mi ta kobieta przy
pomocy gestów. słów, intonacji głosu.

Na tym właśnie polega rozumienie emocjonalne. Umożliwia ono

szybkie zbudowanie hipotezy roboczej. Oczywiście takie rozumienie jest
indywidualną sprawą pracownika socjalnego. Zdolność do empatii, do
zdobywania na tej drodze informacji na temat odczuć podopieczne

go ma przede wszystkim charakter subiektywny, ściśle związany z tym, kim
jesteśmy, tak od siebie różni, a przecież bardzo podobni.

d) Aspekt ideologiczny oceny

Ocena zależy nie tylko od subiektywnego podejścia pracownika

socjalnego - co sprawia, że nie spotkamy dwóch identycznych ocen - ale
ponadto wynika z modelu ideologicznego, z którym identyfikuje się
pracownik socjalny, to znaczy z norm, wartości i koncepcji, do których
wydaje mu się, że dostosowuje podejmowane działania, bądź do których
próbuje je dostosować.

Na przykład rozmowa z pracownikiem socjalnym dotycząca zabiegu

przerwania ciąży będzie przebiegała odmiennie w zależności od tego, czy
pracownik socjalny uznaje prawo kobiety do decydowania o przyjęciu lub
odrzuceniu ciąży bądź czy sądzi on, że przerwanie ciąży jest zamachem na
życie przyszłego dziecka. W pierwszym przypadku ocena może dotyczyć
jedynie wyrażonego przez kobietę życzenia oraz jej sytuacji materialnej;
wymagane

przez

prawo

zaświadczenie

zostanie

prawdopodobnie

wystawione przed odbyciem rozmowy, podczas której padnie propozycja
następnego spotkania, dotyczącego ustalenia środków antykoncepcyjnych.
W

drugim

przypadku,

pracownik

socjalny

podejmie

działanie

uwzględniające ambiwalentną sytuację kobiety; w swojej ocenie weźmie
pod uwagę zarówno aspekty materialne, jak i uczucia, jakie wzbudza u
kobiety niechciana ciąża. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że zanim
wystawi on odpowiednie zaświadczenie, będzie starał się przedstawić
możliwości zmiany podjętej decyzji i rozważenia możliwości oddania
dziecka do adopcji.

Pracownik socjalny będzie rozpatrywał także inne sytuacje w świetle

wyznawanych przez siebie przekonań i wartości, na przykład w odniesieniu
do norm wychowawczych dotyczących dzieci, pracy kobiet, imigrantów lub
obcokrajowców, bezrobocia głównego żywiciela rodziny, podziału
obowiązków między mężczyznę i kobietę, etc.

Trzeba jednak dodać, że wyznawane przez pracownika poglądy mają

bezpośredni związek z ideami dominującymi w danym społeczeństwie w
danym momencie historycznym. Nie oznacza to, że są takie same, lecz że
podlegają fluktuacji wartości społecznych; w momencie gdy dominujące w
społeczeństwie wartości ulegają zachwianiu, zmianie, dostosowaniu,
pracownicy socjalni podlegają temu zjawisku w takim samym, jeśli nie
większym, stopniu.

Rodzaj prowadzonego przez pracownika socjalnego działania będzie

zależał od przeprowadzonej przez niego oceny sytuacji podopie

138

Cristina de Robertis

Ocena

139

cznego. Jeśli mówimy, że ocena jest procesem subiektywnym i zależnym
od przyjmowanego systemu wartości, oznacza to tym samym, że wybór w
zakresie podejmowanych działań jest także subiektywny i uzależniony od
przyjmowanego systemu wartości. To oczywiste stwierdzenie nie ma w
sobie, według nas, nic obraźliwego ani potępiającego. Wręcz przeciwnie,
wyróżnienie tych zależności pozwala na zastanowienie się nad systemem
wartości i ideałów oraz na podjęcie próby ich objaśnienia i uznania ich
odmienności od wartości i ideałów innych (podopiecznych, kolegów).
Pozwala wreszcie na uznanie prawa innych do życia, myślenia i reagowania
w sposób odmienny niż my. "Ocena - będąca stwierdzeniem ujawniającym
system wartości, który posłużył do jej stworzenia - daje nam możliwość
zastanowienia się nad systemem idei i wartości"

10

.

wręcz paraliżującym strachu, że zostaną odesłani Z kwitkiem, jeśli będą
zwracali się sami, bez pośrednictwa innych osób. Uzgodniliśmy, ze najpierw
omówimy wspólnie treść listów, następnie pan Y podejmie się

jego pierwszej redakcji, którą poddamy wspólnej korekcie, a pani Y
przepisze list na czysto i wyśle go. Po wielu podobnych próbach państwo Y
będą sami potrafili podjąć podobne starania, prosząc jedynie sąsiadkę o
poprawienie błędów.

Podjęcie wspólnej z podopiecznym oceny charakteryzuje się między

innymi tym, że próbujemy uzyskać u niego potwierdzenie naszych
hipotez albo nakłonić go do lepszego rozumienia faktów. Często chcemy
uzyskać i jedno, i drugie.

Dochodzenie do wspólnej oceny z podopiecznym nie jest zabiegiem

ani łatwym, ani nie zawsze możliwym. Jeśli jednak ocena opiera się na
bezsprzecznych faktach i bierze pod uwagę sytuację społeczną, w jakiej
znajduje się podopieczny, wówczas bez przeszkód można dojść do
porozumienia, szczególnie wówczas, gdy pracownik socjalny odczuwa
potrzebę zrozumienia i weryfikacji swojej oceny sytuacji ze strony
podopiecznego.

Pani M pracuje ze mną nad przygotowaniem się do powrotu

dwunastoletniego syna do domu; dziecko od ośmiu lat znajduje się w
rodzinie zastępczej, ale regularnie odwiedza swoją matkę. Matka od sześciu
lat prowadzi wspólne gospodarstwo z mężczyzną, który jest ojcem jej
dwuletniego syna.

Stosunki pani M z konkubinem zaczynają ulegać stopniowemu po-

gorszeniu wraz ze zbliżającą się datą powrotu jej pierwszego syna do domu
oraz od pierwszych dni jego pobytu; oboje wysuwają pod swoim adresem
wzajemne oskarżenia, coraz częściej nie znajdują porozumienia w sprawie
wychowywania dzieci, etc. Pani M dochodzi do wniosku, że najlepszym
rozwiązaniem sytuacji będzie rozstanie się z przyjacielem oraz urządzenie
sobie życia wraz z dziećmi. Postawiłem hipotezę, że powrót pierwszego
syna powoduje silną rywalizację między konkubinem a synem pani M, która
usiłuje zastąpić uczucia, jakie żywi do przyjaciela, uczuciami do syna.
Dzielę się tą hipotezą z panią M, okazuje się, że rzeczywiście sądzi ona, że
istnieje rywalizacja między synem a konkubinem. Z trudem przychodzi jej
wywiązanie się ze stawianych jej wymagali. Pojawiają się nowe elementy,
dotyczące jej stosunków z konkubinem, co przyczynia się do częściowego
obalenia hipotezy wyjściowej. Stosunki z przyjacielem już od kilku lat nie są
dobre, zarzuty, krzyki i rękoczyny trwają już od

e) Ocena jest procesem, w którym uczestniczy podopieczny

Jeśli ocena pozwala nam na wysunięcie hipotez roboczych, a te,

zgodnie z definicją, mogą się potwierdzić bądź nie, to należy przeprowadzić
odpowiednie wnioskowanie. Nasze rozumienie sytuacji oraz hipotezy, które
na tej podstawie wysuwamy, mogą zostać potwierdzone lub obalone jedynie
przez podopiecznego. Tylko on wie o wszystkich okolicznościach i
aspektach swojej sytuacji. Potwierdzenie lub obalenie naszych hipotez przez
podopiecznego może nastąpić w wyniku skonfrontowania ich z faktami, z
wcześniejszym rozwojem sytuacji lub przez dokonanie oceny wspólnej z
podopiecznym.

Hipoteza znajduje najczęściej swoje potwierdzenie dzięki faktom, co

ilustruje następujący przykład:

Państwo Y nie potrafią poczynić odpowiednich starań administra

cyjnych w celu umieszczenia ich córki (8 lat) w ośrodku wakacyjnym, gdyż
ich poziom wykształcenia nie jest wystarczający na poprawne zre-
dagowanie podania. Ponadto pani Y zwierzyła mi się kilkakrotnie, że nie
potrafi korzystać z automatu telefonicznego. Wszelkie jej kontakty

z różnego typu instytucjami przebiegają z dużym opóźnieniem i kobieta
musi się z tego ciągle tłumaczyć.

Postawiłem hipotezę, że oboje mogliby nauczyć się tego postępowania

przede wszystkim dla dobra córki, którą bardzo kochają, i przezwyciężyć
strach związany z podejmowaniem tego typu kontaktów z urzędami.
Pomagał im w pisaniu korespondencji oraz zwracaniu się do urzędów.
Dużo rozmawialiśmy o odczuwanej przez nich obawie, czy

10 Ardoino jacques, A propos du sens, "Pour". n. 56. Paryż, wrzesień-październik 1977.

140

Cristina de Robertis

Ocena

141

3. Rodzaje oceny

si się [...] najczęściej do problemu, który tkwi w strukturze i osobowości
podopiecznego/klienta"

12

.

B. Klasyfikacja w zależności od etapu działania

Robert Vinter, w swojej książce na temat pracy socjalnej z grupą

13

,

proponuje klasyfikację różnych rodzajów oceny - którą także nazywa
diagnozą - w zależności od tego, w jakim momencie procesu działania
dokonujemy oceny. Autor wyróżnia najpierw ocenę przeprowadzoną
bezpośrednio po nawiązaniu kontaktu z podopiecznym/klientem i nazywa ją
oceną wstępną. Następnie mamy do czynienia z pogłębioną i bardziej
precyzyjną

oceną,

która

uwzględnia

większą

liczbę

elementów

pochodzących z analizy sytuacji i prowadzących do sformułowania hipotez
roboczych oraz projektu działania, jest to ocena operacyjna. W trakcie
prowadzenia metodycznego działania oraz na etapie jego zakończenia ocena
właściwa polega na pomiarze zmian, jakie zaszły. Będzie to ocena
rezultatów działania (okresowa i końcowa).

Zastosujemy obecnie powyższą klasyfikację próbując wyróżnić to, co

charakterystyczne dla różnych faz oceny.

1) Ocena wstępna jest pierwszą oceną podopiecznego oraz jego

sytuacji. Jest pierwszą odpowiedzią na pytanie: o co chodzi? Trochę
intuicyjną, opartą w większym stopniu na odniesionych wrażeniach niż na
faktach. Na czym polega trudność, jaką napotyka nasz podopieczny? Jest
także pierwszą odpowiedzią na pytanie, kim jest podopieczny (rodzina-
grupa), jak reaguje i jak przeżywa swoją sytuację, jakie motywacje
powodują u niego dążenie do zmian.

Ocena wstępna z konieczności jest powierzchowna i szybka, zdo-

minowana przez trudne do zdefiniowania wrażenia oraz "wyczucie za-
wodowe". Musi ona jednak zmierzać do odpowiedzi na najważniejsze
pytanie: czy organizacja, którą reprezentuję i od której jestem zależny,

jest w stanie przynieść poszukiwane rozwiązania, umożliwić podjęcie
niezbędnych form pracy, zmierzających do modyfikacji sytuacji pod-
opiecznego? Celem oceny wstępnej jest podjęcie przez pracownika so-
cjalnego decyzji, czy podejmie się danej sprawy, czy skieruje daną osobę
do kompetentnej instytucji lub jeśli osoba, która się do niego zwraca, trafiła
"pod zły adres", czy ułatwi jej pierwszy kontakt, jeśli uważa, że pomoc jest
konieczna, z właściwą instytucją.

dawna, kobieta nie uważa, aby powrót syna miał jakiś związek Z po-
gorszeniem się jej pożycia z konkubinem.

Powyższe przykłady, mimo że wyrywkowe i schematyczne, ukazują

jednak

konieczność

porównania

postawionych

hipotez

bądź

z

wcześniejszymi faktami, bądź postrzeganiem tej sytuacji przez pod-
opiecznego. Poddanie naszej oceny weryfikacji głównych zainteresowanych
jest jedyną gwarancją prawidłowego zrozumienia sytuacji podopiecznego.

Przedstawimy obecnie dwa rodzaje klasyfikacji oceny socjalnej:

pierwszy dokonuje klasyfikacji różnych typów ocen w zależności od jej
zawartości, drugi, w zależności od etapu działania, w którym jest
przeprowadzona.

A. Klasyfikacja w zależności od zawartości

Helen Perlman w swojej książce Interpersonalna pomoc psycho-

społeczna, wskazuje na trzy rodzaje ocen, w zależności od głównych treści
w niej zawartych. Autorka posługuje się pojęciem diagnozy. Wyróżnia trzy
typy oceny: ocenę dynamiczną, ocenę kliniczną oraz ocenę genetyczną.

1) Ocena dynamiczna koncentruje się na aktualnym układzie sił, to

znaczy na siłach aktywnie biorących udział w relacji: osoba-problem-
sytuacja. Dokonując oceny, staramy się ustalić, "o jakie trudności chodzi
oraz jakie czynniki natury psychologicznej, fizycznej lub społecznej
przyczyniają się do ich powstania, jakie są reperkusje tych trudności,
jakiego rozwiązania poszukujemy, jakimi środkami dysponuje podopieczny
w swojej sytuacji, jakie instytucje i jakie czynniki mogą oddziaływać na
problem"ll.

2) Ocena kliniczna bierze pod uwagę funkcjonowanie psychiczne

jakiejś osoby i według autorki powinna być dokonana przez psychiatrę.
Chodzi tu głównie o identyfikację zaburzeń osobowości oraz określenie
choroby, na jaką cierpi jednostka.

3) Ocena genetyczna skupia się na przyczynach aktualnych trudności i

doszukuje się w przeszłości podopiecznego nie tylko przyczyn
bezpośrednich, ale także odległych, należących do przeszłości. "Odno

II Perlman Helen, op. cit.

12 Perlman Helen, op. cit.
13 Vinter Robert, Readings in Group Work Practice, Campus Publishers Ann Ar

bor, Michigan 1967.

142

Cristina de Robertis

Ocena

143

2) Ocena operacyjna służy wskazaniu celów i stworzeniu projektu

działania. Dokonuje się jej w trakcie pierwszych kontaktów i pierwszych
działań. Odzwierciedla pewien wysiłek pracownika socjalnego zrozumienia i
dokonania syntezy tego, co wie o trudnościach podopiecznego (problemach,
których rozwiązania należy poszukiwać, przyczyn trudności, faktów, które
je wywołały, etc.), tego, co wie o osobie lub osobach przeżywających
trudności, motywacjach i pragnieniach zmiany, czynnikach osobistych,
rodzinnych i innych (tak natury materialnej jak i emocjonalnej).

Ocena operacyjna zakłada konieczność uprzedniego zapoznania się z

problemem przy udziale podopiecznego. Następuje po przeprowadzeniu
analizy sytuacji. Zdarza się, że w pewnym momencie pracownik socjalny
sądzi, iż dysponuje wszystkimi danymi i nadszedł
czas na zastanowienie się nad oceną i pisemnym jej sformułowaniu.
Jednakże oceny operacyjnej dokonuje się w miarę podejmowania działań i
kontynuuje się ją nawet po jej zapisaniu i dołączeniu do prowadzonej
dokumentacji. Jeśli pojawiają się nowe fakty wpływające na modyfikację
sytuacji, poddaje się ją weryfikacji i uaktualnieniu. Pomimo zmienności w
czasie i dynamicznego charakteru oceny operacyjnej niezbędne jest w
miarę szybkie sprecyzowanie celów, do których osiągnięcia dążymy oraz
projektu działania socjalnego. Jedynie sprecyzowanie celów zmiany,
określających, w jakim kierunku mamy podążać, pozwoli nam na
przeprowadzenie działania oraz na przystąpienie do oceny jego rezultatów.

3) Na ocenę rezultatów działania pozwala przybliżony pomiar zmian,

jakie się dokonały, począwszy od zgłoszenia przez podopiecznego życzenia
lub od powstania problemów, które należało rozwiązać. Ocena rezultatów
"powinna stanowić swego rodzaju odruch zawodowy, który dawałby
jednocześnie gwarancję bezpieczeństwa podopiecznemu oraz rozwoju
pracownikowi socjalnemu"14. Rozłożona w czasie, pozwala na wytyczenie
etapów przebytych oraz tych, które pozostały

jeszcze do przebycia. Okresowa ocena rezultatów zmierza do zakończenia
metodycznego działania oraz doprowadzenia do końca podjętych
zobowiązań. Prowadzi do oceny końcowej*. Pozwala każdemu

14 Du Ranquet Mathilde, Nouvelles perspectives en case wark, Ed. Privat,

"Nouvelle Recherche" I Tuluza 1975, s. 40.

* Można zapoznać sie także z badaniem na ten temat przedstawionym w

książce pod tytułem: Nouve/les perspectives en case work, Mathilde Du Ranquet,
rozdział IV, na temat skali dynamiki sytuacji. Badanie to przeprowadzone w
Stanach Zjednoczonych doprowadziło do stworzenia skali pozwalającej na
oznaczenie zmian, jakie zaszły

pracownikowi socjalnemu kontrolować działania skierowane do jednostek i
grup oraz modyfikować projekt działania w zależności od zmian, jakie
zaszły w okresie ją poprzedzającym.

4. Zawartości oceny

Zawartość oceny ulega zasadniczej różnicy w zależności od okoli-

czności. Czasem trudno jest znaleźć punkty wspólne dwóch ocen tej samej
sytuacji społecznej. Fakt ten może się wydawać dziwny, lecz nie ma w sobie
nic niezwykłego, jeśli weźmiemy pod uwagę liczne zmienne, które należy
uwzględnić przy dokonywaniu oceny.

A. Zmienne

Niektóre zmienne mają bezpośredni wpływ na zawartość oceny.

Możemy je wymienić w następującej kolejności: a) instytucja, z którą
związany jest pracownik socjalny; b) życzenie podopiecznego bądź problem,
który należy rozwiązać; c) określenie, kim jest podopieczny; d) odniesienie
teoretyczne i indywidualne podejścia pracownika socjalnego.

Lista ta nie jest wyczerpująca i oczywiście wszystkie zmienne pozostają

ze sobą w mniejszym lub większym związku.

a) Instytucja, z którą związany jest pracownik socjalny. Zawartość

oceny ulega zmianie w zależności od kompetencji instytucji. Instytucja i jej
kompetencje, jej podopieczni, zasoby materialne i osobowe, jakimi
dysponuje, odgrywają bardzo istotną rolę w ocenie wstępnej. Na tej
podstawie pracownik socjalny podejmuje decyzję o działaniu bądź o
skierowaniu zwracającej się do nas osoby do innej placówki. Treść oceny
może ulec modyfikacji w zależności od formy prawnej instytucji.
Wyobraźmy sobie poliwalentnie przygotowaną asystentkę socjalną,
pracującą w terenie, której pracodawcą jest Kasa Zasiłków Rodzinnych,
podejmującą się oceny jakiejś rodziny, i specjalistycznie przygotowaną
asystentkę socjalną, która dokonuje oceny

jej pracodawcą jest prywatna przychodnia zdrowia psychicznego, w której
leczy się ojciec tejże rodziny. Zawartość oceny oraz rozłożenie w niej
akcentów będzie odmienne w zależności od instytucji, z którą pracownik
socjalny jest związany.

w danej sytuacji na przestrzeni czasu. Skala stanowi narzędzie przydatne
pracownikowi socjalnemu w trudnym zadaniu oceny dynamiki zmieniającej

się sytuacji.

144

Cristina de Robertis

Ocena

145

b) śyczenie lub problem, który należy rozwiązać stanowią kolejną

zmienną, wpływającą na zawartość oceny. Ocena będzie różniła się w
zależności od tego, czy będzie dotyczyła życzenia czy problemu. To znaczy,
czy inicjatywa spotkania z pracownikiem socjalnym wyszła od
podopiecznego, czy pracownik socjalny działa na mocy prawa (np. prawa o
ochronie matki i dziecka) bądź czy będzie chodziło o propozycję placówki
socjalnej adresowaną do określonej populacji osób (np., propozycja
regularnych spotkań dla osób samotnych, starszych, zamieszkałych na
danym terenie, zmierzająca do stworzenia klubu trzeciego wieku, etc.).
Jakikolwiek jest punkt wyjścia, życzenie lub problem pozostanie centralnym
punktem, na którym oparta zostanie nasza ocena.

c) Ustalenie, kim jest podopieczny, także precyzuje poziom rze-
czywistości społecznej, będziemy próbowali przekształcać w wyniku
podejmowanych działań: Czy będziemy zwracać się do jakichś osób,
jeśli tak, to do jakich? Czy będziemy zwracać się do grupy rodzinnej
jako całości? Czy też do grupy osób mającej wspólne problemy i/lub
interesy?

Określenie, kim jest podopieczny, wynika, po części z dwóch po-

przednich zmiennych: instytucji oraz życzenia lub problemów, które należy
rozwiązać. Jednakże w dużej mierze mamy również do czynienia z
wyborem, przed którym stoi pracownik socjalny: czy podejmie on pracę z
każdą z trzech kobiet, matek rodziny, które zwróciły się do niego w celu
rozwiązania problemów mieszkaniowych, z którymi się borykają? Czy
zdecyduje się na włączenie do działania całej grupy rodzinnej lub
przynajmniej mężczyzn, a w związku z tym na pracę z obojgiem rodziców?
Lub może, wychodząc od problemu tych trzech kobiet, podejmie się
nawiązania kontaktu i zorganizowania grup osób
zainteresowanych tym samym problemem i mieszkających w tej samej
dzielnicy, aby wspólnie poszukiwać sposobów rozwiązania trudności?

Wszystkie trzy formy działania są właściwe, ten sam pracownik socjalny
może zastosować je sukcesywnie bądź jednocześnie lub też wybraćjeden ze
sposobów postępowania.

Wybór, jakiego dokona, zależeć będzie od przeprowadzonej oceny

sytuacji, ta z kolei od wcześniej dokonanego ustalenia, kim jest pod-
opieczny.

d) Odniesienia teoretyczne. W zależności od epoki historycznej

pracownicy socjalni skłaniali się ku jednemu z dwóch prądów teorety-
cznych. Na początku był to prąd koncentrujący się na środowisku spo-
łecznym oraz kontekście życia pozostającym poza osobą podopieczne

go. Największą uwagę poświęcano ocenie takich aspektów życia jak
mieszkanie, higiena, poziom wykształcenia, praca, zasoby materialne,
organizacja w ramach rodziny. Działanie pracownika socjalnego skupiało się
głównie na modyfikacji środowiska. Następnie mieliśmy do czynienia z
prądem skupiającym uwagę pracownika socjalnego na jednostce i
wszystkim, co miało z nią bezpośredni związek: jej przeszłości, odczuć
wobec konkretnej sytuacji, zdolności od mobilizacji sił, dynamiki i
strukturze osobowości. Działanie pracownika socjalnego zmierzało do
modyfikacji i zdynamizowania wewnętrznej rzeczywistości podopiecznego.

Od wielu lat podejmowane są próby zastosowania syntezy nurtów

teoretycznych dialektycznie przeciwstawnych, to znaczy poszukiwania
wzajemnej dynamicznej zależności, zachodzącej między środowiskiem
społecznym podopiecznego (aspekt zewnętrzny) a jednostką (lub jed-
nostkami) (aspekt wewnętrzny).

Te różne prądy oraz odniesienia do teoretycznych źródeł niektórych

nauk humanistycznych (psychoanalizy, teorii systemów, etc.), wywierają
wpływ na zawartość oceny, na wybór faktów o istotnym znaczeniu, na
ocenę sytuacji podopiecznego oraz na projekt działania pracownika
socjalnego.

B. Punkty odniesienia niezbędne do wydawania ocen

W kierunku, który określiliśmy jako syntetyczny, ukazującym w

pełnym świetle wzajemne dynamiczne oddziaływania zachodzące między
jednostką a jej środowiskiem społecznym, odnajdujemy próbę stworzenia
narzędzia służącego ocenom. Nasze postępowanie może być zbliżone do
tego, co Helen Perlman nazywa oceną dynamiczną (patrz str. 140),
skupiającą się na aktualnej sytuacji oraz jej dynamice. Proponowane przez
nas punkty odniesienia, mające służyć stworzeniu narzędzia oceny,
koncentrują się wyłącznie na rzeczywistości podopiecznego, pomijając
rzeczywistość odnoszącą się do pracownika socjalnego (kontekst
instytucjonalny, odczucia wobec sytuacji podopiecznego, jego kompetencje
zawodowe, dyspozycyjność, większą lub mniejszą łatwość w wykonywaniu
pracy, osobisty rozwój i zachodzące zmiany w zetknięciu z rzeczywistością
podopiecznego ).

Proponujemy następujące punkty odniesienia w zależności od

czterech kategorii problemów, pozwalające ukierunkować ocenę:

O co chodzi? Jaki problem należy rozwiązać, jakie jest życzenie

podopiecznego, z jakiego upoważnienia działamy: prawnego czy po

10

-

Metodyka

działania ...

146

Cristina de Robertis

Ocena

147

chodzącego od instytucji? Z jakiego rodzaju sytuacją mamy do czynienia?

O kogo chodzi? Kim jest podopieczny? W jakiej sytuacji znajduje się ta

osoba?

Jakie istnieją możliwości przekształcenia danej sytuacji? Z jaką

dynamiką wewnętrzną i zewnętrzną mamy do czynienia? Jakiego rodzaju
działanie wybrać, jaki sporządzić plan działania krótko- i długo-
terminowego, jakie cele pracy wyznaczyć?

dotyczące wychowania dzieci, alkoholizmu, postaw aspołecznych
(prostytucji, przestępczości, itp.)?

Jakie zachodzą powiązania i zależności między problemami zewn-

trznymi a wewnętrznymi: przyczynowo-skutkowe czy podporządkowania?

b) S y t u a c j a. Jaka jest sytuacja podopiecznego/klienta jednostki,

rodziny, grupy)? Jakie fakty mają znaczenie dla wcześniej zdefiniowanego
problemu?

"Fakty o istotnym znaczeniu" mogą być różnego rodzaju:

Fakty obiektywne to takie, które mogą znaleźć potwierdzenie bez

możliwości popełnienia błędu, takie jak stan cywilny, skład rodziny, wiek i
płeć, dochody miesięczne, miejsce pracy, okres lokaty pieniężnej, adres i typ
mieszkania, liczba oraz nazwiska osób biorących udział w jakimś zebraniu,
miejsce i czas trwania zebrania jakiegoś zespołu, itp.

Fakty poddające się obiektywizacji to fakty takie, które mogą być

poddane różnorodnej interpretacji. Pracownik socjalny może stwierdzić je w
wyniku własnej obserwacji oraz po wysłuchaniu tego, co mówi mu
podopieczny, lecz znaczenie, jakie zostanie im nadane, nie będzie miało
cech pewności.

Przytoczymy kilka przykładów pozwalających na uchwycenie różnic

między tymi dwoma rodzajami faktów: Pielęgniarka uważa za fakt
niecodzienny, że pani S. chodzi regularnie ze swoim dwumiesięcznym

dzieckiem na badania do przychodni dla matki i dziecka, że stosuje się
ściśle do zaleceń, kupuje potrzebne lekarstwa i stosuje zalecaną dietę, że
zadaje dużo pytań. Tym stwierdzeniom przypisuje ona następujące
znaczenie: pani S. poświęca dużo uwagi i opiekuje się swoim dzieckiem
bądź też może stwierdzić, że pani S. nie zajmuje się swoim dzieckiem albo
że pani S. chce tylko zdobyć podziw i uznanie personelu przychodni. Może
się zdarzyć, że żadne z przypisywanych znaczeń nie
jest prawdziwie bądź mogą być prawdziwe wszystkie trzy.

Oto inny przykład, który może być pomocny w zrozumieniu różnicy

między faktami obiektywnymi i poddającymi się obiektywizacji. W trakcie
trzeciego spotkania grupy młodych rodziców dwa małżeństwa są nieobecne
z niewiadomej przyczyny (fakt obiektywny). W czasie poprzedniego
zebrania, pan L. i pani L. występowali Z licznymi propozycjami
programowymi (dotyczącymi wspólnych imprez, tematów do dyskusji,
zwiedzania placówek, itp.), które brano pod uwagę, lecz bez większego
entuzjazmu. Grupa nie podjęła w tym względzie żadnej decyzji
(stwierdzenie pracownika socjalnego wysunięte na pod

1. O co chodzi?

a) P r o b I e m - ż y c z e n i e. Z jakim problemem przychodzi do nas

podopieczny? Czy przedstawia on pewne życzenie? Czy chodzi o podjęcie
działania niezależnie od zgłoszenia życzenia: w wyniku zasygnalizowania
pewnego faktu, na mocy prawa, czy też z inicjatywy pracownika
socjalnego?

Jakie problemy mają dla podopiecznego największe znaczenie? Jakie

są według niego najpilniejsze?

Jakie problemy mają największe znaczenie dla pracownika socjalnego?

Czy priorytety podopiecznego i pracownika socjalnego są zbieżne? Czy
przeciwnie, ich ocena jest odmienna?

Czy chodzi o problemy występujące poza jednostką, rodziną grupą?

Czy są to problemy o charakterze społecznym i lub zbiorowym, ogólnym,
dotyczącym jednego regionu czy pewnej kategorii populacji?

Ocena problemu zewnętrznego jest względna, wymaga konfrontacji i

porównania problemu podopiecznego z kontekstem ogólnym; sytuacja
bezrobocia dotycząca osoby młodej jest problemem zewnętrznym w
sytuacji braku miejsc pracy i masowych zwolnień, ale może stanowić
problem wewnętrzny osoby w sytuacji pełnego zatrudnienia i ożywienia
ekonomicznego; mieszkanie o złych warunkach sanitarnych znajdujące się
w przeludnionej dzielnicy o starej zabudowie będzie zaliczane do
problemów zewnętrznych. Może to być także problem wewnętrzny w
sytuacji, gdy przy obowiązywaniu norm środowiskowych niektóre rodziny
żyją w bardzo złych warunkach, wynikających z nieodpowiedniego
użytkowania mieszkania (zniszczenia, przeludnienia, itp.).

Czy chodzi o problemy bezpośrednio dotyczące jednostki, rodziny,

grupy? Czy są to problemy, dotyczące kontaktów z innymi ludźmi i/lub
emocjonalne, kulturowe, specyficzne dla tego określonego podopiecznego?
Czy są to problemy w kontaktach między małżonkami,

148

Cristina de Robertis

Ocena

149

stawie poczynionych obserwacji: fakty poddające się obiektywizacji). Drugie
małżeństwo, pani i pani Y. siedzieli w dwóch przeciwległych miejscach sali i
pan Y. przedstawił dwukrotnie swój punkt widzenia, aprobując wysunięte
propozycje, pani Y. natomiast milczała przez cały czas, jednak jej gesty i
mimika zdradzały, że nie zgadza się ze swoim mężem (stwierdzenie
pracownika socjalnego, fakty poddające się obiektywizacji). Osoba
pracująca Z tą grupą sądzi, że nieobecność państwa L. spowodowana jest
ich rozczarowaniem, że nie zostali uznani przez grupę za jej przywódców,
natomiast nieobecność państwa Y. spowodowana jest nieakceptowaniem
przez małżonków faktu wypowiadania odmiennych poglądów w obecności
innych. W tym przykładzie interpretacja faktów może stanowić jedynie
hipotezę, którą następnie można potwierdzić bądź nie)*.

Jaka nawiązuje się relacja? Jakie życzenie zostało zgłoszone? Jakie są
oczekiwania i pragnienia kierowane pod adresem pracownika socjalnego?
Jakie odczucia wywołuje fakt znajdowania się w sytuacji pomocy lub
propozycja ze strony jakiejś służby społecznej?

W tym momencie, należy pamiętać, że nigdy dwie osoby nie zareagują

w taki sam sposób na podobny problem; nie wystarczy także, aby pracownik
socjalny uświadomił sobie własną reakcję, konieczne

jest określenie, w jaki sposób reaguje i odbiera swoją sytuację* ten
konkretny podopieczny.

c) M o t y w a c j a i m o b i l i z a c j a p o d o P i e c z n e g o. Jaki jest

stopień motywacji podopiecznego do zmiany swojej sytuacji (zewnętrznej i
wewnętrznej)? Jak duże jest jego pragnienie modyfikacji problemu?

Jakiego rodzaju działanie podejmuje (podjął) podopieczny, aby

zmodyfikować swoją sytuację? W jakim stopniu podopieczny zmobilizował
się, jakie próby podjął, zanim trafił do instytucji bądź do pracownika
socjalnego? W jakim stopniu podopieczny mobilizuje siępodczas spotkań z
pracownikiem socjalnym oraz między nimi (podejmowane kroki, kontakty,
zasięganie informacji, zmiana postawy, etc.)?

W jakim stopniu odczuwa niezadowolenie z zaistniałej sytuacji?
W jakim stopniu odczuwa nadzieję na rozwiązanie swojego pro

blemu, zmiany swojej sytuacji?

Ocena poziomu niezadowolenia i nadziei pozwoli pracownikowi

socjalnemu ocenić stopień motywacji i możliwości podopiecznego do-
prowadzenia do zmiany. Problem wywołujący u podopiecznego nie-
zadowolenie jedynie w niewielkim stopniu zupełnie go nie zmobilizu

je, a jego motywacja do zmiany będzie niewielka. Zbyt duże poczucie
niezadowolenia może wpłynąć na podopiecznego paraliżująco, a pragnienie
zmiany może być zastąpione nastrojem fatalistycznym, depresją i
biernością15.

d) M o ż l i w o ś c i

P o d o pi e c z n e g o

p r z e c i w s t a

w i e n i a s i ę p r o b l e m o w i. Jakie są możliwości podopiecznego
przeciwstawienia się problemowi i podjęcia działania, zmierzającego do
osiągnięcia oczekiwanej zmiany? Jakie przejawia on możliwości
intelektualne, fizyczne, emocjonalne, kulturowe?16.

Co stanowi barierę w rozwijaniu tych możliwości (upośledzenie

fizyczne lub umysłowe, etc.)?

* Patrz cechy charakterystyczne oceny (s. 134).
15 Du Ranquet Mathilde, op. cit., s. 116-117.
16 Patrz: Per1man Helen Harris, op. cit. (rozdział 12).

2) O kogo chodzi?

a) K o g o d o t yc z y p r o b l e m l u b z g ł o s z o n e ż y c z e n i e?

Jakiej osoby lub osób dotyczy problem lub zgłoszone życzenie? Czy chodzi
o

jednostkę,

rodzinę,

pewną

kategorię

populacji

(młodzież,

niepełnosprawnych, osoby starsze, etc.), pewną grupę osób? '.

Jeśli chodzi o wiele osób, to ile ich jest? Jak można je scharakteryzować

(wiek, płeć, środowisko zawodowe, poziom kulturalny i społeczny)?

Asystentka społeczna z przygotowaniem poliwalentnym w swoim

sektorze pracy napotyka wiele życzeń dotyczących pomocy finansowej
zgłaszanych przez samotne kobiety, mające na utrzymaniu rodzinę. W tej
sytuacji jest dziesięć matek w wieku między 20 a 28 lat, z których osiem jest
stanu wolnego, a dwie rozwiedzione bądź w trakcie rozwodu. Sześć z nich
ma na utrzymaniu po jednym dziecku, trzy po dwoje dzieci i jedna troje.
Wszystkie dzieci są w wieku poniżej 9 lat, sześcioro z nich w wieku poniżej 5
lat. Dochody wszystkich kobiet są niższe niż 2500 franków miesięcznie, z
wyjątkiem jednej z nich, która zajmuje stanowisko kierownicze średniego
szczebla w przedsiębiorstwie, etc.

b) R e a kc j a n a s y t u a c j ę. W jaki sposób osoba bądź osoby

przeżywają swoje trudności lub problemy? Jakie odczucia wzbudza
napotkana trudność? Jaki oddźwięk emocjonalny wywołuje dany problem?

Jak postrzegane jest metodyczne działanie pracownika socjalnego?

* Na temat selekcji faktów o istotnym znaczeniu zob. ustępy na temat
charak

terystyki oceny (5. 134 i nn).

.

150

Cristina de Robertis

Ocena

151

Ocena możliwości jest szczególnie ważna w przypadku, gdy prowadzi

się pracę z populacją osób z głębokiego marginesu społecznego lub z
rodzinami często zmieniającymi miejsce zamieszkania (migrującymi), w
środowiskach, w których różnice kulturowe i językowe przysparzają często
problemów pracownikom społecznym. Jeśli pracownik socjalny przewiduje
wyjście z propozycją pracy w grupie osób napotykających tego samego
rodzaju problem, bardzo ważne jest zastanowienie się nad zdolnością
przyszłych członków grupy do wchodzenia w relacje z innymi i
współuczestnictwa w przedsięwzięciach grupy. Z drugiej strony, jeśli
pracownik socjalny informuje podopiecznego o jego prawach i krokach,
jakie powinien przedsięwziąć, bardzo często należy się upewnić, czy jest on
zdolny do wykonania takich działań. Bezsensowne jest polecenie komuś, kto
nie umie czytać ani pisać, by wypełnić jakiś formularz)?

3) Jakie mamy możliwości podopiecznego?

a) D y n a m i k a w e w n ę t r z n a p o d o p i e c z n e g o. Jakie siły i

zdolności podopiecznego można zmobilizować dla osiągnięcia
zmiany?

Jakie są jego motywacje do osiągnięcia zmiany (patrz powyżej). Jakie
opory, obawy i przeszkody mogą wpłynąć na ograniczenie

możliwości osiągnięcia zmiany?

b) D y n a m i k a o t o c z e n i a (z e w n ę t r z n a). Jakiego rodzaju

oparcie, wsparcie, radę, pomoc, może podopieczny znaleźć w swoim
bezpośrednim otoczeniu (u współmałżonka, dalszej rodziny, znajomych w
pracy, przyjaciół, sąsiadów, grup do których należy, etc.)?

Jakie są zagrożenia i opory, które podopieczny może napotkać

w swoim bezpośrednim otoczeniu?

c) Z a s o b y. Do jakich prawnych środków może odwołać się

podopieczny (obrona swoich praw, ustawodawstwo cywilne, ochrona
prawna dziecka, ustawodawstwo socjalne itp.)?

Jakie środki instytucjonalne mogą służyć rozwiązaniu problemu:

instytucje społeczne, społeczno-medyczne, etc., terenowe, instytucja
zatrudniająca pracownika socjalnego, do którego zwraca się podopieczny?

Jakiego rodzaju zasobami materialnymi dysponujemy (pomoce,

zasiłki, odzież, itp.)?

17 Patrz: Ripple Lilian, MOlivalion, Capacity and Opporlunity, The

University
Chicago Press, Chicago 1964.

d) M O ż l i w O ś c i. Jakie możliwości rozwiązania problemu oferuje

się podopiecznemu, przy uwzględnieniu wcześniejszych punktów?

Jaka istnieje możliwość zmiany sytuacji przy uwzględnieniu globalnych

problemów społecznych środowiska lub kategorii populacji?

e) p r z e w i d y w a n i a. Jakie możemy mieć rokowania co do

zmiany, wychodząc od oceny wstępnej?

Synteza danych przedstawionych w trzecim punkcie oceny oraz

istniejące możliwości pozwalają pracownikowi socjalnemu na poczynienie
przewidywań krótko- i średnioterminowych.

4) Jak się do tego zabrać? Określenie projektu pracy

Jakie zmiany zamierzamy osiągnąć?

Jaki czas trwania i rytm pracy zaproponujemy w pracy z podopie-

cznym?

Jaki rodzaj działania wybierzemy?

Oczywiście pracownik socjalny nie potrafi już na początku działania

odpowiedzieć na wszystkie zaproponowane pytania służące przeprowadzeniu
oceny. Podejmowane działania, kolejne spotkania z podopiecznym, zebrania
grupy będą wnosiły nowe elementy, wpływając choćby w nieznaczny sposób
na naszą wcześniejszą ocenę. W miarę podejmowanego działania, te same
elementy oceny nabiorą odmiennego znaczenia, gdyż w świetle nowych
faktów i okoliczności nabierzemy pewności co do tego, co na początku
naszej pracy z podopiecznym ustalamy na podstawie intuicji i wrażeń;
nabranie pewności będzie stanowiło wytłumaczenie, którego poszukujemy.

W późniejszych etapach te wytłumaczenia i przekonania zmienią się, a

kolejne oceny rezultatów pozwolą na określenie ewolucji, jaka się dokonała.
śadne narzędzie ani lista wytycznych służących ocenie

nie określi jednoznacznie tego, co jest w ruchu, co nieustannie się zmienia.
śycia nie daje się zatrzymać. Jednakże nam, pracownikom socjalnym,
potrzebne są narzędzia i wytyczne, aby wyjść poza fazę empiryczną.
Musimy więc doskonalić narzędzia pracy, wypracowywać je, konfrontować
z doświadczeniem i rezultatami badań, poddawać je sprawdzeniu, jeśli
chcemy rozwijać i lepiej określać kryteria oceny.

Musimy posługiwać się ujęciem subiektywnym, opartym na przyjętych

wartościach i normach. Jest to nieodłącznie związane z każdą oceną.
Przypominamy jednak o tym nie po to, by wyeliminować wszelkie próby
obiektywnej oceny sytuacji, lecz w celu podkreślenia jej względnego,
przejściowego i zmiennego charakteru.

152

Cristina de Robertis

Naszym zdaniem, mamy jeszcze przed sobą długą drogę do przebycia,

zanim opracujemy kryteria oceny łatwe do zastosowania i możliwości do
przeniesienia na różne sytuacje. Możemy jednak już teraz podjąć się
objaśnienia podopiecznemu przeprowadzonej oceny oraz naszych planów
metodycznego działania, dotyczących jego sytuacji; założyć jego
współudział i porównać postawione przez obie strony cele zmian, do
których mamy wspólnie zdążać. Możemy posłużyć się umową z
podopiecznym, co już zaczynają stosować niektórzy pracownicy socjalni.