A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S

R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E

2007, 53, SUPPL. 2, 113–121

AGNIESZKA KEMPIŃSKA-PODHORODECKA, OKTAWIAN KNAP

1

, MIROSŁAW PARAFINIUK

1

METODY KRYMINALISTYCZNE W ARCHEOLOGII – WSPÓŁPRACA ZAKŁADU

MEDYCYNY SĄDOWEJ POMORSKIEJ AKADEMII MEDYCZNEJ

Z MUZEUM ARCHEOLOGICZNYM W GDAŃSKU

CRIMINAL METHODS IN ARCHAEOLOGY – COLLABORATION BETWEEN

FORENSIC MEDICINE DEPARTMENT, POMERANIAN MEDICAL UNIVERSITY

AND THE ARCHAEOLOGICAL MUSEUM IN GDAŃSK

Samodzielna Pracownia Biologii Medycznej Katedry Diagnostyki Laboratoryjnej i Medycyny Molekularnej

Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie

al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin

Kierownik: dr hab. n. med. Małgorzata Milkiewicz

1

Zakład Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie

al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin

Kierownik: dr hab. n. med. Mirosław Parafiniuk

Summary

Introduction: During excavation works carried in the

Old Town by the Archaeological Museum in Gdańsk, hu-

man remains were found which date back to the turn of

the 12

th

and 13

th

centuries. On the basis of Gdańsk towns-

men’s skulls, Forensic Medicine Department, Pomeranian

Medical University (PAM) performed the skull based face

reconstruction of 8 individuals.

Material and methods: In this study, we wanted to present

possibilities of using Gierasimow reconstruction method for

museum goals. Reconstruction is an anthropological method

which aims at reconstructing bony elements of a skull and

head soft tissue. The most commonly employed modern way

of reconstruction is Gierasimow’s method which is based

on the observation of soft tissue thickness and its depend-

ence on the form and level of development of different skull

areas. Standards for tissue thickness were elaborated for

various points (along the profile and transverse sections);

they were based on the examination of soft tissue thickness

performed on the corpse (for each sex separately). Deviations

from the standards result from racial affiliation, age, and the

level of development of adequate skull areas. The research

scheme includes determination of sex and age, and collection

of the detailed craniometrical and cranioscopic data with

comprehensive description of the features which can affect

the appearance of soft parts. After relevant measurements

are done, the muscles are modeled. During the following

stage, soft tissue thickness is marked in particular points as

stalks and ridges. Next they are joined together to achieve

the final effect of reconstruction. From this moment, finish-

ing works are continued by a sculptor in cooperation with

an anthropologist.

Conclusions: The results of research conducted by an-

thropologists, anatomists, morphologists, physicians and

criminologists are of great importance and they convey both

cognitive and practical meaning. Reconstructions appeal

to human imagination, and for that reason they are also

addressed to non-professional audience.

K e y w o r d s: Gierasimow reconstruction method –

anthropological analysis.

Streszczenie

Wstęp: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku prowadząc

prace archeologiczne na Starym Mieście, odkryło szczątki

114

AGNIESZKA KEMPIŃSKA-PODHORODECKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK

ludzkie datowane na przełom XII i XIII w. Na podstawie

czaszek mieszczan gdańskich Zakład Medycyny Sądowej

Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie odtworzył

wizerunek przyżyciowy 8 osobników.

Materiał i metody: Autorzy niniejszej pracy zaprezento-

wali możliwości wykorzystania rekonstrukcji metodą Gie-

rasimowa dla celów muzealnych. Rekonstrukcja to metoda

antropologiczna, której celem jest odtwarzanie części kost-

nych czaszki i powłok (tkanek) miękkich głowy. Najczęściej

wśród współczesnych sposobów rekonstrukcji stosuje się

metodę Gierasimowa, która oparta jest na obserwacjach

grubości tkanek miękkich oraz ich zależności od formy

i stopnia ukształtowania różnych okolic czaszki. Standardy

grubości tkanek zostały opracowane dla różnych punktów

(wzdłuż profilu i przekrojów poprzecznych) na podstawie

badań grubości tkanek miękkich na zwłokach (oddzielnie

dla obu płci). Na odchylenia od standardów mają wpływ:

przynależność rasowa, wiek i stopień wykształcenia odpo-

wiednich okolic czaszki. Schemat postępowania przewiduje

tu: określenie płci i wieku, zebranie szczegółowych danych

kraniometrycznych i kranioskopowych z szerokim opisem

cech, które maja wpływ na wygląd części miękkich. Po do-

konaniu stosownych ustaleń, modeluje się mięśnie. W na-

stępnym etapie nanosi się poszczególne grubości tkanek

miękkich jako słupki oraz grzebienie. Następnie łączy się

je, uzyskując ostateczny efekt rekonstrukcji. Od tego mo-

mentu prace wykończeniowe prowadzi artysta rzeźbiarz,

nadal przy współpracy z antropologiem.

Wnioski: Wyniki badań antropologów, anatomów,

morfologów, lekarzy i kryminologów mają ogromne zna-

czenie poznawcze i praktyczne. Rekonstrukcje oddziałują

na wyobraźnie i w związku z tym są adresowane także

do pozaprofesjonalnych odbiorców.

H a s ł a: rekonstrukcja metodą Gierasimowa – analiza

antropologiczna.

Wstęp

Zgodnie z prawem korelacji Cuviera (1767–1832) każdy

żywy organizm stanowi zespół wielorakich cech, ściśle

ze sobą powiązanych i wzajemnie zależnych. Metody re-

konstrukcji wyglądu przyżyciowego człowieka wykorzy-

stują obserwacje zależności pomiędzy wielkością masy

mięśniowej a urzeźbieniem kośćca. Założenia naukowe

w procesie rekonstrukcji wypracowano na podstawie da-

nych gromadzonych w toku licznych i różnorodnych badań.

W historię badań wpisali się m.in.: Brock (1868), który

w oparciu o pomiary przeprowadzone na 19 zwłokach

ludzkich stwierdził, że wskaźnik szerokościowo-długo-

ściowy głowy jest mniejszy na czaszce niż należałoby tego

oczekiwać; Welcker (1888), który badał zależności kontu-

rów profilu twarzy od konturu czaszki w linii środkowej;

His (1894), który zrekonstruował twarz Jana Sebastiana

Bacha. Buchly i Kollmann (1898) dokonali rekonstrukcji

popiersia kobiety neolitycznej z Auvernier w Szwajcarii

i stwierdzili, że grubość warstwy zmienia się z upływem

wieku i zależna jest między innymi od płci. Markel i First

(1900) badali korelację między nosem kostnym a miękkim,

a Czekanowski (1907) prowadził badania nad zgodnością

odpowiednich punktów antropometrycznych na czaszce

i żywym człowieku, dających jej różne wymiary. Birkner

wskazał różnice grubości tkanek między grupami rasowymi.

Solger (1910) dokonał pierwszej rekonstrukcji człowieka

kopalnego – neandertalczyka. Virchow (1912) stwierdził

istnienie zależności między budową grzbietu nosa a budową

kości nosowych i otworu gruszkowatego. Talko-Hryncewicz

(1914) odtworzył wygląd Piotra Skargi i Juliusza Słowac-

kiego; próbował też określić wygląd postaci historycznych

spoczywających na Wawelu. Martin był twórcą podstaw

do współczesnych badań identyfikacyjnych, rekonstrukcji

plastycznej i superprojekcji. Loth (1936) dokonał rekon-

strukcji głowy neandertalczyka z La Chapelle-aux-Saints;

badał zmienności morfologii części miękkich człowieka

w ujęciu porównawczym, z koncentracją na morfologii cech

czaszki i głowy, jak również przedstawił proces ujednoli-

cenia i przekształcenia się mięśni mimicznych [1]. Metodę

rekonstrukcji rozwinął jednak Gierasimow (1927–1955),

rosyjski antropolog, archeolog i rzeźbiarz, który określił

średnie wartości grubości tkanek w różnych miejscach

głowy. Grubości te przyjęto jako podstawowe standardy,

stosowane powszechnie dla celów rekonstrukcji [2].

W Polsce od 1945 r. niniejszą problematykę ujęto

w programach badawczych. W Warszawie inicjatorem

był Poplewski, który rozwinął rozpoczęte przed woj-

ną (1928) badania w zakresie prozopologii. Szczególne

znaczenie mają jego spostrzeżenia o morfologii mięśni

aparatu żucia. Do rekonstrukcji części miękkich głowy

nawiązywały badania prowadzone przez Gożdziewskie-

go (1969), który wykorzystał radiogramy głowy żywych

ludzi i analizował zależności między ich cechami kefa-

lometrycznymi i kraniometrycznymi. Opracował on ta-

blicę z wartościami średnich pomiarów części miękkich,

które umożliwiały wzajemne wnioskowanie o pomiarze

czaszki na podstawie pomiaru głowy lub na podstawie

pomiaru czaszki o pomiarze głowy. We Wrocławiu tema-

tykę związaną z rekonstrukcją zapoczątkował Mydlarski

(1949), który nakreślił dalsze zamierzenia w zakresie od-

twarzania czaszek i głów. Współpracował on z wybitnymi

morfologami, między innymi z Bantem, Marciniakiem,

Niżankowskim, Stęślicką i Szarskim. Uważali oni, że po-

przez popularyzowanie problemu pochodzenia człowieka

pośrednio wzbogacane są również inne dziedziny nauki.

Próby rekonstrukcji części miękkich głów podejmowa-

li także: Gostyńska (1961), Pławiński (1962), Rogalski

(1964), Wierciński (1972) [3]. Dla celów kryminalistycz-

nych w Polsce metodę rekonstrukcji stosowali: Godycki,

Kobiela, Pławiński [4]. Współcześnie wykorzystuje się

najnowsze osiągnięcia techniki i systemy komputerowe,

co zwiększa rzetelność i precyzję analiz. Nadal jednak

najnowocześniejsze programy oparte są na tych samych

METODY KRYMINALISTYCZNE W ARCHEOLOGII

115

zasadach, dotyczących grubości tkanki miękkiej, co kon-

wencjonalne metody plastycznej rekonstrukcji [3].

Materiał i metody

Autorzy niniejszej pracy zaprezentowali możliwości

wykorzystania rekonstrukcji metodą Gierasimowa dla celów

muzealnych. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, pro-

wadząc prace archeologiczne na Starym Mieście, odkryło

szczątki ludzkie datowane na przełom XII i XIII w. Na pod-

stawie czaszek mieszczan gdańskich Zakład Medycyny

Sądowej PAM odtworzył wizerunek przyżyciowy 8 osob-

ników (3 kobiet i 5 mężczyzn). Równoległe prace prowadzi

ośrodek wrocławski z prof. Krupińskim i Rajchelem.

Rekonstrukcja to metoda kryminalistyczna, której celem

jest odtwarzanie części kostnych czaszek i powłok (tkanek)

miękkich głów dla celów identyfikacyjnych. Najczęściej

wśród współczesnych sposobów rekonstrukcji stosuje się

metodę Gierasimowa, która oparta jest na obserwacjach

grubości tkanek miękkich oraz ich zależności od formy

i stopnia ukształtowania różnych okolic czaszki. Standardy

grubości tkanek zostały opracowane dla różnych punktów

(wzdłuż profilu i przekrojów poprzecznych) na podstawie

badań grubości tkanek miękkich na zwłokach (oddzielnie

dla obu płci) [1, 2, 3, 4]. Na odchylenia od standardów mają

wpływ: przynależność rasowa, wiek i stopień wykształce-

nia odpowiednich okolic czaszki. Schemat postępowania

przewiduje tu: określenie płci i wieku, zebranie szcze-

gółowych danych kraniometrycznych i kranioskopowych

z szerokim opisem cech, które mają wpływ na wygląd

części miękkich [5, 6]. Po dokonaniu stosownych usta-

leń, modeluje się mięśnie. W następnym etapie nanosi się

poszczególne grubości tkanek miękkich jako słupki oraz

grzebienie. Następnie łączy się je, uzyskując ostateczny

efekt rekonstrukcji. Od tego momentu, prace wykończe-

niowe prowadzi artysta rzeźbiarz, nadal przy współpracy

z antropologiem [1, 2, 4].

Wyniki

Poszczególne etapy rekonstrukcji przedstawiono

na przykładzie odtworzonego na zlecenie Muzeum Arche-

ologicznego w Gdańsku wizerunku przyżyciowego kobiety

(ryc. 1) i mężczyzny (ryc. 2), których szczątki datuje się

na XII–XIII w.

Podsumowanie

Kontrowersje, co do wiarygodności rekonstrukcji, wy-

nikają w głównej mierze z faktu, że istotnie nie można

mieć pewności do trafności tych, które są tworzone przez

artystów, malarzy i rzeźbiarzy. Znane są przypadki wyko-

rzystywania przez nich czaszki postaci historycznej do od-

tworzenia wyglądu twarzy i korzystania nawet z wiedzy

naukowej w zakresie rekonstrukcji, choć w szczątkowym

zakresie. Ponieważ jednak celem tych działań było osią-

gnięcie efektu artystycznego – trudno dokonać oceny ich

wiarygodności. Przykładem tego jest pomnik Jana Seba-

stiana Bacha w Lipsku, wykonany przez rzeźbiarza – Seff-

nera, który w swoje dzieło włączył wiele cech, kierowanych

artystyczną wyobraźnią [1].

Na wiarygodność identyfikacji osobnika na podstawie

czaszki mają wpływ:

morfologia – charakterystyczne cechy czaszki oraz

1)

prawidłowa ich interpretacja;

prawidłowe wykonanie rekonstrukcji – bezbłędne

2)

nałożenie odpowiedniej grubości tkanek miękkich;

subiektywizm rekonstruktora – dowolnego i nie-

3)

zgodnego z realiami nadania cech niemożliwych do do-

kładnego określenia, np. mimiki, cech cery.

Artystyczne wizje zaangażowane w odtwarzanie wy-

glądu przeżyciowego wnoszą wiele subiektywizmu, natural-

nego i trudnego do wyeliminowania przez artystę – obrazu

świata wg własnego punktu widzenia. Twórczość ta nie

może wpływać na wynik procesu rekonstrukcji, jeżeli ma

on być efektem obiektywnych założeń naukowych. Jeżeli

rekonstrukcja ma określony charakter naukowy, wykorzy-

stuje się do tego celu wiedzę z wielu dziedzin naukowych

(archeologia, etnologia, historia), a w szczególności z zakre-

su zależności budowy tkanek miękkich od ukształtowania

kości. Wykorzystanie tej wiedzy, w połączeniu z pewnymi

umiejętnościami plastycznymi, daje możliwość wiernego

odtworzenia wyglądu przeżyciowego. Potrzeba uzyskania

możliwości wysokiego stopnia wiarygodności w rekon-

strukcji twarzy ma szczególne znaczenie w kryminalistyce,

dziedzinie o wyjątkowych wymaganiach w tym zakresie [1].

W publikacjach Chróścielewskiego i Porawskiego znajduje-

my pogląd, że metoda rekonstrukcji twarzy nie jest na tyle

dokładna, aby można ją wykorzystać w postępowaniu dowo-

dowym. Z zasady jest ona ostatnią możliwością stosowaną

przy rozpoznawaniu osób zmarłych przez świadków [4].

Antropologia historyczna nie stawia przed wykonującymi

rekonstrukcje aż tak wysokich wymagań jak kryminalistyka.

Odtwarzając wygląd populacji historycznych, przyjmuje

się założenie, że cechy indywidualne osobnika nie są naj-

ważniejsze. Istotniejsze jest ukazanie wyglądu osobników

danej populacji. Rekonstrukcja dla celów historycznych,

nawet przy zastosowaniu pewnych „uogólnień”, spełnia

w znacznym stopniu postawione przed nią wymagania.

Również odtwarzanie przeżyciowego wyglądu człowieka

z minionych epok dla celów muzealniczych, przy zasto-

sowaniu metody Gierasimowa, daje możliwość uzyskania

obrazu przybliżonego. Uzyskiwany poziom wiarygodności

odtwarzanego wyglądu z rzeczywistym – zdecydowanie

bardziej przemawia do zwiedzających muzea niż prezentacja

pomiarów, wskaźników i danych statystycznych [1]. W wy-

niku analiz antropologicznych i plastycznego odtworzenia

ich na materiale badawczym tworzony jest komunikatywny

obraz postaci i przedstawicieli populacji z miniony epok.

116

AGNIESZKA KEMPIŃSKA-PODHORODECKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK

Ryc. 1A. Etapy rekonstrukcji wizerunku przyżyciowego kobiety w wieku 40–50 lat (odlew gipsowy czaszki nr 196). Zrekonstruowano brakujący fragment

żuchwy; na punkty kraniometryczne naniesiono drewniane słupki, których wysokość odpowiada standardom Gierasimowa

Fig. 1A. Stages of forensic facial reconstruction of a 40–50 year old subject (plaster cast of cranium number 196). The lacking fragment of the mandible

was reconstructed; on the craniometric points wooden markers were put whose height corresponds to Gierasimow’s standards

Ryc. 1B. Kolejny etap rekonstrukcji: wymodelowano mięśnie skroniowe i żwacze. Naniesiono grzebienie z plasteliny, wyznaczające odpowiednie grubości

tkanek miękkich zgodnie z metodą Gierasimowa

Fig. 1B. Next stage of reconstruction: modeling of the temporal and masseter muscles. Plasticine was placed marking the proper thickness of soft tissues

according to Gierasimow’s method

Ryc. 1C. Zakończono formowanie poszczególnych części twarzy

Fig. 1C. Finished forming of particular parts of the face

METODY KRYMINALISTYCZNE W ARCHEOLOGII

117

Ryc. 1D. Przy współpracy atrysty rzeźbiarza mgr Albiny Gwizdały-Adamskiej wymodelowano uszy oraz uwypuklono zmarszczki (charakterystyczne

dla kobiety w wieku ok. 45 lat), co pozwoliło na wyeksponowanie mimiki twarzy

Fig. 1D. With the collaboration of Albina Gwizdała-Adamska (MA) the ears were modeled and the wrinkles were formed (characteristic for a woman

of around 45 years of age) which enabled to expose the mimic of the face

Ryc. 1E. Wykonano odlew z masy żywicznej i przygotowano otwory oczne do osadzenia protezy ocznej

Fig. 1E. A resin cast was completed and the eye holes were made ready for the eye prosthesis to be put in

Ryc. 1F. Osadzono soczewki i wymodelowano oprawę oczu (rzęsy i brwi)

Fig. 1F. Lenses were placed and the area around the eyes was modeled (eyelashes and eyebrows)

118

AGNIESZKA KEMPIŃSKA-PODHORODECKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK

Ryc. 1G. Efekt końcowy rekonstrukcji po nałożeniu peruki i barwnego podkładu

Fig. 1G. Final effect of the reconstruction after putting on the wig and a color base

METODY KRYMINALISTYCZNE W ARCHEOLOGII

119

Ryc. 2A. Etapy rekonstrukcji wizerunku przyżyciowego mężczyzny w wieku 40–50 lat (odlew gipsowy czaszki nr 32)

Fig. 2A. Stages of forensic facial reconstruction of a 40–50 year old man (plaster cast of cranium number 32)

Ryc. 2B. Wymodelowano mięśnie skroniowe i żwacze. Na punkty kraniometryczne naniesiono drewniane słupki, których wysokość odpowiada standardom

Gierassimowa. Następnie w postaci siatki nałożono grzebienie wyznaczające odpowiednie grubości tkanek miękkich

Fig. 2B. The temporal and masseter muscles were modeled. On the craniometric points wooden markers were put whose height corresponds

to Gierasimow’s standards. Next in the form of a net plasticine was placed marking proper thickness of soft tissues

Ryc. 2C. Zrekonstruowano prawą połowę głowy

Fig. 2C. Reconstructed right side of the head

120

AGNIESZKA KEMPIŃSKA-PODHORODECKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK

Ryc. 2D. Zakończono formowanie poszczególnych części twarzy

Fig. 2D. Finished forming of particular parts of the face

Ryc. 2E. Przy współpracy artysty rzeźbiarza mgr Albiny Gwizdały-Adamskiej wymodelowano uszy oraz wyeksponowano mimikę twarzy.

Wykonano odlew z masy żywicznej. Osadzono soczewki oraz wymodelowano oprawę oczu (rzęsy i brwi) wraz z zarostem

Fig. 2E. With the collaboration of Albina Gwizdała-Adamska (MA) the ears were modeled and the mimic of the face was exposed. A resin cast was

completed. Lenses were placed and the area around the eyes (eyelashes and eyebrows) and facial hair were modeled

METODY KRYMINALISTYCZNE W ARCHEOLOGII

121

Ryc. 2F. Efekt końcowy rekonstrukcji po nałożeniu peruki i barwnego podkładu

Fig. 2F. Final effect of the reconstruction after putting on the wig and a color base

Piśmiennictwo

Rajchel Z.

1.

: Ogólne uwagi o rekonstrukcjach w antropologii. Omówienie

rekonstrukcji czaszek i głów wykonanych w Polsce. Studies in Physical

Anthropology, Wrocław 1990.

Gierasimow M.

2.

: Wosstanowlienije lica po czieriepu. Wyd. Akademii

Nauk ZSSR, Moskwa 1955.

Szydłowski Ł., Lorkiewicz D., Kempińska A., Knap O.

3.

: Zagadnienie

efektywności metod rekonstrukcji wyglądu przyżyciowego na pod-

stawie czaszki. Międzynarodowy Kongres „Antropologia 2000”,

Bydgoszcz 2000.

Niziałek Z.

4.

: Odtwarzanie przeżyciowego wyglądu głowy metodą re-

konstrukcji plastycznej. Zeszyty metodyczne nr 31. Wyd. Zakładu

Kryminalistyki KGMO, Warszawa 1984.

Malinowski A., Bożiłow W.

5.

: Podstawy antropometrii: metody, techniki,

normy. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa – Łódź 1997.

Piontek J.

6.

: Biologia populacji pradziejowych. Wydawnictwo Naukowe,

Poznań 1999.