Osobowość jest terminem wieloznacznie rozumianym i różnorodnie definiowanym. Zwraca na to 
uwagę Allport (1937 za: Hall, Lindzey, Campbell, 2004, s. 31), który w swoim przeglądzie 
literatury wyodrębnił około pięćdziesięciu definicji. Oldham, Morris (1997, s. 28) definiują 
osobowość jako system obejmujący wszystkie charakterystyczne cechy człowieka. To 
niepowtarzalny sposób funkcjonowania psychiki - myślenia, odczuwania, zachowania oraz radzenia 
sobie z problemami. Podstawy osobowości, czyli między innymi: naturalny poziom aktywności, 
rozrzut nastrojów i zakres reakcji są dziedziczne. Genetyczny aspekt osobowości określany jest 
jako temperament. Natomiast otoczenie, doświadczenia z okresu dzieciństwa, dorastania oraz inne 
kształtują ją ostatecznie. 

W związku z tym, że osobowość jest pojęciem tak szerokim, wyodrębnić można różne i liczne 
koncepcje osobowości. Choć powołane do życia przez twórców w ubiegłym stuleciu, stale 
rozwijane i modyfikowane przez uczniów, nie straciły na swojej użyteczności. Pozostają aktualne i 
stosowane zarówno przez teoretyków, jak praktyków - klinicystów. Wybrany przeze mnie podział 
koncepcji osobowości nawiązuje do praktykowanych współcześnie nurtów (szkół) 
psychoterapeutycznych:

•

dynamicznego, 

•

humanistycznego, 

•

behawioralnego, 

•

poznawczego, 

•

systemowego.

Każdy z nich inaczej opisuje, na czym polega rozwój osobowości. W inny sposób definiuje i 
wyjaśnia przyczyny oraz źródła zaburzeń. Proponuje odrębne metody i narzędzia pomocy, leczenia. 

Koncepcje należące do nurtu dynamicznego zakładają istnienie w osobowości mechanizmów o 
charakterze sił dynamicznych (popędy, potrzeby), które warunkują zachowanie się jednostki 
(Jakubik, 1996, s. 31). Prekursorem nurtu był Zygmunt Freud - twórca psychoanalizy. W ujęciu 
dynamicznym za funkcjonowanie osobowości, obok sił dynamicznych, odpowiada nieświadomość. 

Świadomość odnosi się do teraźniejszości. Jest najmniejszą częścią życia psychicznego. 
Przedświadomość dotyczy tego, co znajduje się poza bezpośrednią świadomością, jest jednak 
możliwe do przypomnienia - uświadomienia, na przykład numer telefonu. Nieświadomość 
natomiast tworzą wyparte (bolesne lub zagrażające) wspomnienia, pragnienia, z których jednostka 
nie zdaje sobie sprawy. Determinują one jednak jej funkcjonowanie. Charakterystyczne dla 
dynamicznych koncepcji osobowości jest założenie psychicznego determinizmu. Twierdzi ono, że 
nic nie dzieje się przez przypadek - czynności, uczucia, myśli człowieka mają swoje wyjaśnienie w 
wewnętrznych, nieświadomych siłach. 

Koncepcje osobowości nurtu dynamicznego czerpią również z modelu strukturalnego. Wyodrębnia 
on w psychice jednostki istnienie: id, ego i superego. Pierwsza struktura odpowiada za realizację 
popędów. Kieruje się zasadą przyjemności. Dąży do natychmiastowego zaspokojenia popędu. Nie 
odróżnia rzeczywistości obiektywnej od subiektywnej, obiektu od wyobrażeń na jego temat. 
Trzecią strukturę tworzą uwewnętrznione powinności, postawy moralne. To sumienie człowieka, 
które mówi mu, czego nie powinien robić i ego idealne, które informuje go, jaki powinien się stać. 
Strukturą pośredniczącą pomiędzy potrzebami id i nakazami superego jest ego. Odpowiada ona za 
radzenie sobie człowieka z rzeczywistością. Kieruje się zasadą rzeczywistości. Człowiek z jednej 
strony ma pragnienia i potrzeby, z drugiej strony doświadcza oczekiwań otoczenia. Jest to źródłem 
konfliktu. Konflikt zostaje zinternalizowany, czyli odbywa się w psychice pomiędzy komponentami 

osobowości. Wywołuje lęk. W ujęciu dynamicznym osobowość - charakter człowieka tworzy jego 
najczęstszy sposób radzenia sobie z lękiem, rozwiązywania wewnętrznych konfliktów. 

Wyróżnić można lęk obiektywny, inaczej strach. Odnosi się on do zewnętrznych zagrożeń 
obecnych lub przyszłych. W tej sytuacji ego uruchamia mechanizmy zaradcze - czujność, unikanie. 
Innym jest lęk neurotyczny, gdzie id dąży do gratyfikacji - kateksji, a ego powstrzymuje się przed 
tym. Uruchamia to lęk bezprzedmiotowy, fobie, panikę. Lęk moralny wynika ze spotkania id, które 
dąży do gratyfikacji z powinnościami, wartościami i sumieniem superego. Prowadzi to do poczucia 
wstydu lub / i winy. 

Osobowość w nurcie dynamicznym stosuje różne mechanizmy obronne, czyli sposoby radzenia 
sobie z lękiem (patrz tabela). 

Opis mechanizmów obronnych 

Mechanizm 

obronny 

Na czym polega - opis 

Przykład 

Wyparcie 

Polega na usunięciu ze świadomości lub 
utrzymywaniu poza nią bolesnych lub budzących 
lęk neurotyczny (pomiędzy id i ego) myśli, 
wspomnień.

Student zapomina o 
terminie egzaminu.

Zaprzeczanie 

Polega na udawaniu, że sytuacja zagrażająca lub 
wzbudzająca lęk nie istnieje. Jest to utrata 
kontaktu z rzeczywistością.

Osoba uzależniona od 
nikotyny jest przekonana, że 
pomimo nałogu nie 
zachoruje na nowotwór.

Reakcja 
upozorowana 

Polega na wyrażaniu uczuć lub zachowań 
przeciwstawnych do odczuwanych rzeczywiście. 
Charakterystyczna jest przesadność w wyrażaniu.

Ktoś wylewnie gratuluje 
komuś sukcesu, którego tak 
naprawdę mu zazdrości. 

Projekcja 

Polega na przypisywaniu drugiej osobie 
własnych nieakceptowanych przez siebie 
impulsów, uczuć, myśli.

Ktoś, kto nie potrafi 
osiągnąć celu wyraża 
rozczarowanie tym, że ktoś 
inny nie realizuje czegoś.

Przemieszczenie 

Polega na przeniesieniu swoich uczuć, 
zachowań, zainteresowań, które powszechnie 
uznaje się za nieodpowiednie z jednej osoby, 
rzeczy na drugą (dozwoloną).

Córka, która nienawidzi 
matki wciąż darzy 
nienawiścią różne 
poznawane bliskie kobiety 
w swoim życiu. 

Sublimacja 

Polega na przemieszczeniu celu popędowego na 
cel zgodny z wartościami społecznymi.

Osoba z tendencjami 
sadystycznymi zostaje 
chirurgiem.

Izolacja 

Polega na oddzieleniu myśli (najczęściej 
agresywnych lub seksualnych) od 
towarzyszących im uczuć, które zostają 
stłumione. Oddzielenie ma za zadanie nie 
dopuścić do dokonania czynu. Energia do 
działania pochodzi od emocji

Pozbawiona złości myśl o 
tym, by wyrządzić komuś 
bliskiemu krzywdę. 

Intelektualizacja  Polega na intelektualnym opracowaniu 

agresywnych lub seksualnych impulsów, co 
pozwala na odcięcie się od konfliktowych myśli, 

Mąż, który odczuwa 
niechęć do żony z pasją 
rozprawia o polityce.

uczuć, cielesnych doznań.

Racjonalizacja 

Polega na używaniu usprawiedliwień dla 
nieakceptowanego zachowania lub 
niepowodzenia. 

Ktoś podkreśla korzyści 
zdrowotne z pieszych 
spacerów, po tym jak 
ukradziono mu samochód. 

Anulowanie 

Polega na usunięciu czynu agresywnego w 
rytualny sposób poprzez wynagrodzenie go 
komuś. Jest odczuwany jako przymus, nie 
poddane się ocenom intelektualnym. 

Dyrektor nie rozwiązuje 
umowy o pracę ze źle 
pracującym pracownikiem, 
lecz przyznaje mu nagrodę. 

Regresja 

Polega na powrocie, pod wpływem stresu, do 
zachowania z wcześniejszego okresu 
rozwojowego. 

 

Identyfikacja 

Polega na powtarzaniu czynności (wobec 
innych), którym samemu się podlegało.

Dziecko, któremu usunięto 
migdałki usuwa je lalce. 

Identyfikacja 
projekcyjna 

Polega na relacji z osobą lub jej psychiczną 
reprezentacją, towarzyszy temu przypisywanie 
drugiej osobie w tej relacji własnych impulsów.

Osoba, która jest zła na 
kogoś uważa, że ten ktoś 
jest na nią zły, jej 
zachowanie jest 
odpowiedzią na tę złość.

Introjekcja 

Polega na tym, że uczucia drugiej osoby 
(doświadczane jako dobre i złe) zostają 
uwewnętrznione i stają się częścią "Ja".

 

(por. Drat-Ruszczak 2000/2001) 

Mechanizmy obronne zniekształcają rzeczywistość. Kierują zachowaniem człowieka na poziomie 
nieświadomym. Ich celem jest redukcja lęku. 

Poziom zaburzenia osobowości zależy od liczby, zakresu i częstości wykorzystywanych przez nią 
w codziennym funkcjonowaniu mechanizmów obronnych. 

Terapia osobowości polega na zidentyfikowaniu i uświadomieniu stosowanych mechanizmów 
obronnych, zmotywowaniu pacjenta do adekwatnego odbioru rzeczywistości i dojrzałego radzenia 
sobie z problemami. Przedmiotem psychoterapii jest opór, przeniesienie. Psychoterapeuta 
identyfikuje i uświadamia (konfrontuje) pacjenta, jakie stosuje mechanizmy obronne. Odbywa się 
to przede wszystkimi na podstawie relacji z pacjentem, a także tematów rozmów, zgłaszanych 
problemów, sposobu w jaki są one przekazywane. 

Do przedstawicieli kolejnego nurtu - humanistycznego - należą między innymi: Rogers, Maslow, 
Perls. Humanistyczne koncepcje osobowości wyrażają przekonanie o potencjalnych pozytywnych 
możliwościach człowieka, które powinien realizować - rozpoznawać i urzeczywistniać. Niezwykle 
istotne znaczenie odgrywa otoczenie, które może hamować naturalny proces samorealizacji, 
przekazywać zniekształcony sposoby istnienia. Humaniści zwracają uwagę na pojęcie akceptacji. 
Jest ono kluczowe na drodze do samorealizacji jednostki. Rozwojowi człowieka, jego osobowości 
towarzyszy uniwersalna dla wszystkich potrzeba akceptacji. Kiedy człowiek otrzymuje warunkową 
akceptację jest akceptowany tylko wtedy, gdy spełnia kierowane doń oczekiwania - warunki. 
Prowadzi to do rozwoju warunkowej samoakceptacji. Człowiek zaczyna wartościować własne 
doświadczenia. W sytuacji, gdy nie odpowiadają one uwewnętrznionym warunkom następuje 
zniekształcenie doświadczeń. Dzięki uruchamianym przez człowieka mechanizmom selektywnej 

percepcji lub wypierania doświadczenia stają się zgodne z warunkami wartości. Rozwijająca się w 
tym kierunku osobowość staje się podatna na lęk i stosować musi mechanizmy obronne. 
Funkcjonujące w ten sposób osoby realizują role: "pana", "poddanego" lub niedorosłego dziecka. 
Pierwszy kieruje wobec otoczenia wymagania, nakazy, powinności, drugi stara się wyżej 
wymienione realizować, dla trzeciego natomiast charakterystyczne jest udowadnianie swojej racji. 
Samoakceptacja i samorealizacja wymagają od człowieka pozostawania w kontakcie z własnym 
doświadczeniem. Określane jest ono jako figura - Gestalt. Oznacza ono skoncentrowanie się na 
świadomym doświadczaniu zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych tu i teraz, czyli w chwili 
obecnej. Jest to najważniejsze założenie humanistycznych koncepcji osobowości. Relacje 
osobowości ze światem nawiązywane są przez system sensoryczno - motoryczny. Odpowiada on za 
odczuwanie, świadomość własnego ciała i własnych potrzeb. Umożliwia ich realizację, czyli 
działanie. W przekształcaniu odczuć w działanie pośredniczą emocje. Zablokowanie odczuwania 
lub / i wyrażania emocji hamuje działanie. Nie uwolniona energia staje się źródłem chronicznego 
napięcia. Jednostka kieruje działanie przeciwko sobie - co określane jest jako implozja. Poprzedza 
ją impas. 

Człowiek o zaburzonej osobowości akceptuje siebie warunkowo. Blokuje swoje odczuwanie lub / i 
wyrażanie emocji. Nie dąży do samorealizacji, kieruje energię przeciwko sobie. Przedmiotem 
psychoterapii jest skupienie uwagi na doświadczaniu - aktualnym odczuwaniu, wyrażaniu. 
Narzędziem terapeuty jest bezwarunkowa akceptacja pacjenta. 

Następnym omawianym nurtem jest behariowalny. Skinner, Pawłow i inni behawioryści 
koncentrują uwagę na zachowaniu. W przeciwieństwie do myśli i uczuć, behavior jest sprawdzalny, 
ma jawną postać. Osobowość funkcjonuje w oparciu o skojarzenia z przeszłością. Zachowanie 
wynika z doświadczanych kar i nagród ze strony otoczenia. Jest reakcją wyuczoną. Jednostka uczy 
się określonych zachowań (reakcji) poprzez: warunkowanie klasyczne, warunkowanie 
instrumentalne (sprawcze) i modelowanie. Warunkowanie klasyczne to proces, w którym do 
czynienia mamy z bodźcem warunkowym, bodźcem bezwarunkowym i reakcją bezwarunkową. 
Początkowo neutralny bodziec - warunkowy, poprzez ciągłe występowanie w parze z bodźcem 
bezwarunkowym - wywołującym reakcję, osiąga zdolność wywoływania reakcji, która 
występowała na początku tylko wobec bodźca bezwarunkowego. Przykład: ktoś reaguje strachem 
słysząc huk, zaś zapalające się światło nie wywołuje u tej osoby reakcji. Powtarza się sytuacja, w 
której hukowi jednocześnie towarzyszy zapalające się światło. Osoba reaguje strachem. Po pewnym 
czasie osoba reaguje strachem tylko wówczas, gdy widzi zapalające się światło. 

Warunkowanie instrumentalne to proces, w którym do czynienia mamy z bodźcem różnicującym, 
reakcją instrumentalną i bodźcem wzmacniającym. Bodźcem różnicującym, inaczej 
dyskryminacyjnym jest sygnał - zapowiedź określonego zachowania. Reakcją instrumentalną jest 
konkretne zachowanie człowieka następujące pod wpływem bodźca różnicującego. Bodziec 
wzmacniający (pozytywny lub negatywny) to zdarzenie - doświadczenie następujące w wyniku 
reakcji instrumentalnej. Zmniejsza lub zwiększa ono prawdopodobieństwo powtórzenia, jej 
powtórnego wystąpienia. Przykład: ktoś czuje zapach ryby. Zapach jest bodźcem różnicującym, 
który prowadzi do reakcji instrumentalnej - konsumpcji. Doświadczenie smacznego posiłku jest 
bodźcem wzmacniającym - pozytywnym. Dana osoba prawdopodobnie w przyszłości będzie 
chciała zjeść rybę. 

Modelowanie to proces, w którym do czynienia mamy z obserwowaniem i naśladowaniem 
zachowania innych osób. Przykład: ktoś, kto boi się psów, obserwuje zwierzę i widzi, że nie jest 
ono agresywne, przestaje w związku z tym doświadczać strach. 

Niewłaściwe funkcjonowanie człowieka może być efektem uwarunkowania klasycznego, 
instrumentalnego i modelowania. Wymienione metody uczenia się mogą być jednocześnie 

świadomie wykorzystywane w celu wywołania zachowania, funkcjonowania pożądanego. Rola 
terapeuty sprowadza się do uważnej obserwacji zachowania jednostki, weryfikacji bodźców, które 
zachowanie wywołują i wprowadzenia bodźców nowych. Wśród stosowanych przez behawiorystów 
narzędzi wyodrębnia się: zanurzanie, systematyczną desensytyzację, wybiórcze wzmacnianie 
pozytywne, wybiórcze karanie, wygaszanie, uczenie się unikania. 

Nurt poznawczy wyjaśnia, że funkcjonowanie człowieka wynika z przekonań, które ma o sobie 
samym i o świecie. Beck, Ellis i inni przedstawiciele twierdzą, iż rzeczywistość sama w sobie jest 
tak naprawdę neutralna, to człowiek nadaje jej znaczenie - opiniuje, wartościuje. Wpływa to na jego 
uczucia, emocje i ostatecznie na jego funkcjonowanie. Perspektywę poznawczą odzwierciedla myśl 
Marka Aureliusza: "Jeżeli cierpisz z powodu jakiejś rzeczy, to nie ta rzecz ci przeszkadza, lecz twój 
sąd o niej" (za: Drat-Ruszczak, 2001/2002). Determinujące znaczenie w zachowaniu człowieka 
odgrywają konstrukty poznawcze. Polegają one na porządkowaniu rzeczywistości w oparciu o 
wartościujące klasyfikacje, na przykład: silny - słaby, mądry - głupi. W ten sposób człowiek 
charakteryzuje przedmiot poznania, konstruuje własne doświadczenie, czyli nadaje mu sens. 
Poznawcze koncepcje osobowości, w przeciwieństwie do behawioryzmu, koncentrują się nie tylko 
na nieprzystosowanym zachowaniu, lecz również na wyobrażeniach. W przeciwieństwie do 
psychoanalizy zajmują się przeżyciami świadomymi. Nie odwołują się do mechanizmów 
obronnych. 

Zaburzone funkcjonowanie człowieka wynika z negatywnych przekonań, oczekiwań i ocen. 
Terapeuta stara się zmodyfikować nie tylko obserwowalne zachowanie pacjenta, lecz przede 
wszystkim świat jego konstruktów poznawczych, nierzadko ukrytych. Modyfikacja zachowania jest 
środkiem, a nie celem terapii. Terapia opiera się na identyfikacji negatywnych przekonań i 
zastąpieniu ich pozytywnymi. Przykład: obserwowalne zachowanie to lęk przed egzaminem, ukryte 
przekonanie: "jestem beznadziejny", zastąpienie: "jestem w porządku nawet wtedy, gdy nie zdaję 
egzaminu". 

Istotną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu osobowości według podejścia systemowego odgrywa 
rodzina. Między innymi Satir zwraca uwagę, na rodzinę funkcjonującą jako system. Jego 
właściwości są czymś więcej, niż tylko sumą poszczególnych części - członków rodziny. W ramach 
tego systemu jego członkowie wzajemnie na siebie wpływają. Każdy system na swoje granice, 
które oddzielają go od otoczenia. Charakter granic wpływa na funkcjonowanie rodziny jako 
systemu, a także na rozwój i funkcjonowanie osobowości jako odrębnej jednostki. W systemie, 
gdzie dystans pomiędzy poszczególnymi członkami jest bardzo mały osobowość narażona jest na 
uwikłanie, nadmierne związanie. Natomiast w rodzinie, w które dominuje dystans jednostka 
doświadcza wyobcowania i alienacji. 

Zaburzone zachowanie (symptom) danej osoby w rodzinie stabilizuje system. Jest przejawem 
procesów samoregulacji, dążeniem do odzyskania zachwianej równowagi w systemie. Może być 
wyjaśnione i zrozumiane tylko w kontekście systemu. Symptom sygnalizuje otoczeniu, że w 
systemie istnieje jakiś problem. Terapeuta zastanawia się nad funkcją symptomu w kontekście 
systemu. Szuka odpowiedzi na pytania: na co objaw pozwala innym członkom rodziny? Co 
musieliby zrobić, gdyby go nie było? Komu i co komunikuje osoba poprzez objaw? Dla rozwoju i 
funkcjonowania osobowości bardzo duże znaczenie odgrywa komunikacja w rodzinie. Dysfunkcja 
jest wtedy, gdy nadawca:

•

nadgeneralizuje: "wszyscy, nikt, wszędzie (...)", 

•

czyta w myślach: "To ci się tylko wydaje(...)", 

•

jest przekonany, że inni podzielają jego odczucia, myśli, spostrzeżenia: "Jak możesz lubić 
oliwki?!(...)", 

•

twierdzi, że to, co spostrzega lub ocenia nie zmieni się: "Ona już taka jest (...)", 

•

sądzi, że istnieją tylko dwie możliwości: "Jesteś ze mną, albo przeciw mnie (...)", 

•

uważa, że cechy ludzi lub przedmiotów należą do niego.

Przedstawiciele nurtu systemowego zwracają uwagę na interpersonalne implikacje komunikacji. 
Biorą pod uwagę zwłaszcza pragmatyczny jej aspekt. Przywiązują szczególną rolę kontekstowi i 
poziomowi niewerbalnemu wypowiedzi. 

Podsumowując: rozwój i funkcjonowanie osobowości trudno opisać za pomocą jednej koncepcji. 
Człowiek jest nieświadomy, doświadcza lęków i próbuje radzić sobie z nimi. Potrzebuje akceptacji, 
dąży do samorealizacji. Jego zachowanie jest reakcją wyuczoną. Wynika również z przekonań, a 
także z faktu, że współtworzy i należy do systemu, jakim jest rodzina. 

W kontekście omówionych koncepcji osobowości pragnę powrócić do pojęcia temperamentu. 
Współczesne badania wykazują jego funkcjonalne znaczenie. Określona konstelacja cech może 
wpływać na prawdopodobieństwo powstania zaburzeń. Temperament, moderując intensywność 
stresorów i stanu stresu w niesprzyjających (ekstremalnych) warunkach, stanowi czynnik ryzyka 
powstania zaburzeń i patologii (Strelau, 2000, s. 718). Jednak fakt, że różnice indywidualne zależą 
w określonym stopniu od czynnika genetycznego, nie przesądza o stałości zachowań. Strelau (2000, 
s. 680) zwraca uwagę, iż zachowanie człowieka zależy od specyficznej sytuacji, charakterystycznej 
dla jednostki osobowości, a także od interakcji pomiędzy nimi.