Osobowość jest terminem wieloznacznie rozumianym i różnorodnie definiowanym. Zwraca na to
uwagę Allport (1937 za: Hall, Lindzey, Campbell, 2004, s. 31), który w swoim przeglądzie
literatury wyodrębnił około pięćdziesięciu definicji. Oldham, Morris (1997, s. 28) definiują
osobowość jako system obejmujący wszystkie charakterystyczne cechy człowieka. To
niepowtarzalny sposób funkcjonowania psychiki - myślenia, odczuwania, zachowania oraz radzenia
sobie z problemami. Podstawy osobowości, czyli między innymi: naturalny poziom aktywności,
rozrzut nastrojów i zakres reakcji są dziedziczne. Genetyczny aspekt osobowości określany jest
jako temperament. Natomiast otoczenie, doświadczenia z okresu dzieciństwa, dorastania oraz inne
kształtują ją ostatecznie.

W związku z tym, że osobowość jest pojęciem tak szerokim, wyodrębnić można różne i liczne
koncepcje osobowości. Choć powołane do życia przez twórców w ubiegłym stuleciu, stale
rozwijane i modyfikowane przez uczniów, nie straciły na swojej użyteczności. Pozostają aktualne i
stosowane zarówno przez teoretyków, jak praktyków - klinicystów. Wybrany przeze mnie podział
koncepcji osobowości nawiązuje do praktykowanych współcześnie nurtów (szkół)
psychoterapeutycznych:

•

dynamicznego,

•

humanistycznego,

•

behawioralnego,

•

poznawczego,

•

systemowego.

Każdy z nich inaczej opisuje, na czym polega rozwój osobowości. W inny sposób definiuje i
wyjaśnia przyczyny oraz źródła zaburzeń. Proponuje odrębne metody i narzędzia pomocy, leczenia.

Koncepcje należące do nurtu dynamicznego zakładają istnienie w osobowości mechanizmów o
charakterze sił dynamicznych (popędy, potrzeby), które warunkują zachowanie się jednostki
(Jakubik, 1996, s. 31). Prekursorem nurtu był Zygmunt Freud - twórca psychoanalizy. W ujęciu
dynamicznym za funkcjonowanie osobowości, obok sił dynamicznych, odpowiada nieświadomość.

Świadomość odnosi się do teraźniejszości. Jest najmniejszą częścią życia psychicznego.
Przedświadomość dotyczy tego, co znajduje się poza bezpośrednią świadomością, jest jednak
możliwe do przypomnienia - uświadomienia, na przykład numer telefonu. Nieświadomość
natomiast tworzą wyparte (bolesne lub zagrażające) wspomnienia, pragnienia, z których jednostka
nie zdaje sobie sprawy. Determinują one jednak jej funkcjonowanie. Charakterystyczne dla
dynamicznych koncepcji osobowości jest założenie psychicznego determinizmu. Twierdzi ono, że
nic nie dzieje się przez przypadek - czynności, uczucia, myśli człowieka mają swoje wyjaśnienie w
wewnętrznych, nieświadomych siłach.

Koncepcje osobowości nurtu dynamicznego czerpią również z modelu strukturalnego. Wyodrębnia
on w psychice jednostki istnienie: id, ego i superego. Pierwsza struktura odpowiada za realizację
popędów. Kieruje się zasadą przyjemności. Dąży do natychmiastowego zaspokojenia popędu. Nie
odróżnia rzeczywistości obiektywnej od subiektywnej, obiektu od wyobrażeń na jego temat.
Trzecią strukturę tworzą uwewnętrznione powinności, postawy moralne. To sumienie człowieka,
które mówi mu, czego nie powinien robić i ego idealne, które informuje go, jaki powinien się stać.
Strukturą pośredniczącą pomiędzy potrzebami id i nakazami superego jest ego. Odpowiada ona za
radzenie sobie człowieka z rzeczywistością. Kieruje się zasadą rzeczywistości. Człowiek z jednej
strony ma pragnienia i potrzeby, z drugiej strony doświadcza oczekiwań otoczenia. Jest to źródłem
konfliktu. Konflikt zostaje zinternalizowany, czyli odbywa się w psychice pomiędzy komponentami

osobowości. Wywołuje lęk. W ujęciu dynamicznym osobowość - charakter człowieka tworzy jego
najczęstszy sposób radzenia sobie z lękiem, rozwiązywania wewnętrznych konfliktów.

Wyróżnić można lęk obiektywny, inaczej strach. Odnosi się on do zewnętrznych zagrożeń
obecnych lub przyszłych. W tej sytuacji ego uruchamia mechanizmy zaradcze - czujność, unikanie.
Innym jest lęk neurotyczny, gdzie id dąży do gratyfikacji - kateksji, a ego powstrzymuje się przed
tym. Uruchamia to lęk bezprzedmiotowy, fobie, panikę. Lęk moralny wynika ze spotkania id, które
dąży do gratyfikacji z powinnościami, wartościami i sumieniem superego. Prowadzi to do poczucia
wstydu lub / i winy.

Osobowość w nurcie dynamicznym stosuje różne mechanizmy obronne, czyli sposoby radzenia
sobie z lękiem (patrz tabela).

Opis mechanizmów obronnych

Mechanizm

obronny

Na czym polega - opis

Przykład

Wyparcie

Polega na usunięciu ze świadomości lub
utrzymywaniu poza nią bolesnych lub budzących
lęk neurotyczny (pomiędzy id i ego) myśli,
wspomnień.

Student zapomina o
terminie egzaminu.

Zaprzeczanie

Polega na udawaniu, że sytuacja zagrażająca lub
wzbudzająca lęk nie istnieje. Jest to utrata
kontaktu z rzeczywistością.

Osoba uzależniona od
nikotyny jest przekonana, że
pomimo nałogu nie
zachoruje na nowotwór.

Reakcja
upozorowana

Polega na wyrażaniu uczuć lub zachowań
przeciwstawnych do odczuwanych rzeczywiście.
Charakterystyczna jest przesadność w wyrażaniu.

Ktoś wylewnie gratuluje
komuś sukcesu, którego tak
naprawdę mu zazdrości.

Projekcja

Polega na przypisywaniu drugiej osobie
własnych nieakceptowanych przez siebie
impulsów, uczuć, myśli.

Ktoś, kto nie potrafi
osiągnąć celu wyraża
rozczarowanie tym, że ktoś
inny nie realizuje czegoś.

Przemieszczenie

Polega na przeniesieniu swoich uczuć,
zachowań, zainteresowań, które powszechnie
uznaje się za nieodpowiednie z jednej osoby,
rzeczy na drugą (dozwoloną).

Córka, która nienawidzi
matki wciąż darzy
nienawiścią różne
poznawane bliskie kobiety
w swoim życiu.

Sublimacja

Polega na przemieszczeniu celu popędowego na
cel zgodny z wartościami społecznymi.

Osoba z tendencjami
sadystycznymi zostaje
chirurgiem.

Izolacja

Polega na oddzieleniu myśli (najczęściej
agresywnych lub seksualnych) od
towarzyszących im uczuć, które zostają
stłumione. Oddzielenie ma za zadanie nie
dopuścić do dokonania czynu. Energia do
działania pochodzi od emocji

Pozbawiona złości myśl o
tym, by wyrządzić komuś
bliskiemu krzywdę.

Intelektualizacja Polega na intelektualnym opracowaniu

agresywnych lub seksualnych impulsów, co
pozwala na odcięcie się od konfliktowych myśli,

Mąż, który odczuwa
niechęć do żony z pasją
rozprawia o polityce.

uczuć, cielesnych doznań.

Racjonalizacja

Polega na używaniu usprawiedliwień dla
nieakceptowanego zachowania lub
niepowodzenia.

Ktoś podkreśla korzyści
zdrowotne z pieszych
spacerów, po tym jak
ukradziono mu samochód.

Anulowanie

Polega na usunięciu czynu agresywnego w
rytualny sposób poprzez wynagrodzenie go
komuś. Jest odczuwany jako przymus, nie
poddane się ocenom intelektualnym.

Dyrektor nie rozwiązuje
umowy o pracę ze źle
pracującym pracownikiem,
lecz przyznaje mu nagrodę.

Regresja

Polega na powrocie, pod wpływem stresu, do
zachowania z wcześniejszego okresu
rozwojowego.

Identyfikacja

Polega na powtarzaniu czynności (wobec
innych), którym samemu się podlegało.

Dziecko, któremu usunięto
migdałki usuwa je lalce.

Identyfikacja
projekcyjna

Polega na relacji z osobą lub jej psychiczną
reprezentacją, towarzyszy temu przypisywanie
drugiej osobie w tej relacji własnych impulsów.

Osoba, która jest zła na
kogoś uważa, że ten ktoś
jest na nią zły, jej
zachowanie jest
odpowiedzią na tę złość.

Introjekcja

Polega na tym, że uczucia drugiej osoby
(doświadczane jako dobre i złe) zostają
uwewnętrznione i stają się częścią "Ja".

(por. Drat-Ruszczak 2000/2001)

Mechanizmy obronne zniekształcają rzeczywistość. Kierują zachowaniem człowieka na poziomie
nieświadomym. Ich celem jest redukcja lęku.

Poziom zaburzenia osobowości zależy od liczby, zakresu i częstości wykorzystywanych przez nią
w codziennym funkcjonowaniu mechanizmów obronnych.

Terapia osobowości polega na zidentyfikowaniu i uświadomieniu stosowanych mechanizmów
obronnych, zmotywowaniu pacjenta do adekwatnego odbioru rzeczywistości i dojrzałego radzenia
sobie z problemami. Przedmiotem psychoterapii jest opór, przeniesienie. Psychoterapeuta
identyfikuje i uświadamia (konfrontuje) pacjenta, jakie stosuje mechanizmy obronne. Odbywa się
to przede wszystkimi na podstawie relacji z pacjentem, a także tematów rozmów, zgłaszanych
problemów, sposobu w jaki są one przekazywane.

Do przedstawicieli kolejnego nurtu - humanistycznego - należą między innymi: Rogers, Maslow,
Perls. Humanistyczne koncepcje osobowości wyrażają przekonanie o potencjalnych pozytywnych
możliwościach człowieka, które powinien realizować - rozpoznawać i urzeczywistniać. Niezwykle
istotne znaczenie odgrywa otoczenie, które może hamować naturalny proces samorealizacji,
przekazywać zniekształcony sposoby istnienia. Humaniści zwracają uwagę na pojęcie akceptacji.
Jest ono kluczowe na drodze do samorealizacji jednostki. Rozwojowi człowieka, jego osobowości
towarzyszy uniwersalna dla wszystkich potrzeba akceptacji. Kiedy człowiek otrzymuje warunkową
akceptację jest akceptowany tylko wtedy, gdy spełnia kierowane doń oczekiwania - warunki.
Prowadzi to do rozwoju warunkowej samoakceptacji. Człowiek zaczyna wartościować własne
doświadczenia. W sytuacji, gdy nie odpowiadają one uwewnętrznionym warunkom następuje
zniekształcenie doświadczeń. Dzięki uruchamianym przez człowieka mechanizmom selektywnej

percepcji lub wypierania doświadczenia stają się zgodne z warunkami wartości. Rozwijająca się w
tym kierunku osobowość staje się podatna na lęk i stosować musi mechanizmy obronne.
Funkcjonujące w ten sposób osoby realizują role: "pana", "poddanego" lub niedorosłego dziecka.
Pierwszy kieruje wobec otoczenia wymagania, nakazy, powinności, drugi stara się wyżej
wymienione realizować, dla trzeciego natomiast charakterystyczne jest udowadnianie swojej racji.
Samoakceptacja i samorealizacja wymagają od człowieka pozostawania w kontakcie z własnym
doświadczeniem. Określane jest ono jako figura - Gestalt. Oznacza ono skoncentrowanie się na
świadomym doświadczaniu zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych tu i teraz, czyli w chwili
obecnej. Jest to najważniejsze założenie humanistycznych koncepcji osobowości. Relacje
osobowości ze światem nawiązywane są przez system sensoryczno - motoryczny. Odpowiada on za
odczuwanie, świadomość własnego ciała i własnych potrzeb. Umożliwia ich realizację, czyli
działanie. W przekształcaniu odczuć w działanie pośredniczą emocje. Zablokowanie odczuwania
lub / i wyrażania emocji hamuje działanie. Nie uwolniona energia staje się źródłem chronicznego
napięcia. Jednostka kieruje działanie przeciwko sobie - co określane jest jako implozja. Poprzedza
ją impas.

Człowiek o zaburzonej osobowości akceptuje siebie warunkowo. Blokuje swoje odczuwanie lub / i
wyrażanie emocji. Nie dąży do samorealizacji, kieruje energię przeciwko sobie. Przedmiotem
psychoterapii jest skupienie uwagi na doświadczaniu - aktualnym odczuwaniu, wyrażaniu.
Narzędziem terapeuty jest bezwarunkowa akceptacja pacjenta.

Następnym omawianym nurtem jest behariowalny. Skinner, Pawłow i inni behawioryści
koncentrują uwagę na zachowaniu. W przeciwieństwie do myśli i uczuć, behavior jest sprawdzalny,
ma jawną postać. Osobowość funkcjonuje w oparciu o skojarzenia z przeszłością. Zachowanie
wynika z doświadczanych kar i nagród ze strony otoczenia. Jest reakcją wyuczoną. Jednostka uczy
się określonych zachowań (reakcji) poprzez: warunkowanie klasyczne, warunkowanie
instrumentalne (sprawcze) i modelowanie. Warunkowanie klasyczne to proces, w którym do
czynienia mamy z bodźcem warunkowym, bodźcem bezwarunkowym i reakcją bezwarunkową.
Początkowo neutralny bodziec - warunkowy, poprzez ciągłe występowanie w parze z bodźcem
bezwarunkowym - wywołującym reakcję, osiąga zdolność wywoływania reakcji, która
występowała na początku tylko wobec bodźca bezwarunkowego. Przykład: ktoś reaguje strachem
słysząc huk, zaś zapalające się światło nie wywołuje u tej osoby reakcji. Powtarza się sytuacja, w
której hukowi jednocześnie towarzyszy zapalające się światło. Osoba reaguje strachem. Po pewnym
czasie osoba reaguje strachem tylko wówczas, gdy widzi zapalające się światło.

Warunkowanie instrumentalne to proces, w którym do czynienia mamy z bodźcem różnicującym,
reakcją instrumentalną i bodźcem wzmacniającym. Bodźcem różnicującym, inaczej
dyskryminacyjnym jest sygnał - zapowiedź określonego zachowania. Reakcją instrumentalną jest
konkretne zachowanie człowieka następujące pod wpływem bodźca różnicującego. Bodziec
wzmacniający (pozytywny lub negatywny) to zdarzenie - doświadczenie następujące w wyniku
reakcji instrumentalnej. Zmniejsza lub zwiększa ono prawdopodobieństwo powtórzenia, jej
powtórnego wystąpienia. Przykład: ktoś czuje zapach ryby. Zapach jest bodźcem różnicującym,
który prowadzi do reakcji instrumentalnej - konsumpcji. Doświadczenie smacznego posiłku jest
bodźcem wzmacniającym - pozytywnym. Dana osoba prawdopodobnie w przyszłości będzie
chciała zjeść rybę.

Modelowanie to proces, w którym do czynienia mamy z obserwowaniem i naśladowaniem
zachowania innych osób. Przykład: ktoś, kto boi się psów, obserwuje zwierzę i widzi, że nie jest
ono agresywne, przestaje w związku z tym doświadczać strach.

Niewłaściwe funkcjonowanie człowieka może być efektem uwarunkowania klasycznego,
instrumentalnego i modelowania. Wymienione metody uczenia się mogą być jednocześnie

świadomie wykorzystywane w celu wywołania zachowania, funkcjonowania pożądanego. Rola
terapeuty sprowadza się do uważnej obserwacji zachowania jednostki, weryfikacji bodźców, które
zachowanie wywołują i wprowadzenia bodźców nowych. Wśród stosowanych przez behawiorystów
narzędzi wyodrębnia się: zanurzanie, systematyczną desensytyzację, wybiórcze wzmacnianie
pozytywne, wybiórcze karanie, wygaszanie, uczenie się unikania.

Nurt poznawczy wyjaśnia, że funkcjonowanie człowieka wynika z przekonań, które ma o sobie
samym i o świecie. Beck, Ellis i inni przedstawiciele twierdzą, iż rzeczywistość sama w sobie jest
tak naprawdę neutralna, to człowiek nadaje jej znaczenie - opiniuje, wartościuje. Wpływa to na jego
uczucia, emocje i ostatecznie na jego funkcjonowanie. Perspektywę poznawczą odzwierciedla myśl
Marka Aureliusza: "Jeżeli cierpisz z powodu jakiejś rzeczy, to nie ta rzecz ci przeszkadza, lecz twój
sąd o niej" (za: Drat-Ruszczak, 2001/2002). Determinujące znaczenie w zachowaniu człowieka
odgrywają konstrukty poznawcze. Polegają one na porządkowaniu rzeczywistości w oparciu o
wartościujące klasyfikacje, na przykład: silny - słaby, mądry - głupi. W ten sposób człowiek
charakteryzuje przedmiot poznania, konstruuje własne doświadczenie, czyli nadaje mu sens.
Poznawcze koncepcje osobowości, w przeciwieństwie do behawioryzmu, koncentrują się nie tylko
na nieprzystosowanym zachowaniu, lecz również na wyobrażeniach. W przeciwieństwie do
psychoanalizy zajmują się przeżyciami świadomymi. Nie odwołują się do mechanizmów
obronnych.

Zaburzone funkcjonowanie człowieka wynika z negatywnych przekonań, oczekiwań i ocen.
Terapeuta stara się zmodyfikować nie tylko obserwowalne zachowanie pacjenta, lecz przede
wszystkim świat jego konstruktów poznawczych, nierzadko ukrytych. Modyfikacja zachowania jest
środkiem, a nie celem terapii. Terapia opiera się na identyfikacji negatywnych przekonań i
zastąpieniu ich pozytywnymi. Przykład: obserwowalne zachowanie to lęk przed egzaminem, ukryte
przekonanie: "jestem beznadziejny", zastąpienie: "jestem w porządku nawet wtedy, gdy nie zdaję
egzaminu".

Istotną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu osobowości według podejścia systemowego odgrywa
rodzina. Między innymi Satir zwraca uwagę, na rodzinę funkcjonującą jako system. Jego
właściwości są czymś więcej, niż tylko sumą poszczególnych części - członków rodziny. W ramach
tego systemu jego członkowie wzajemnie na siebie wpływają. Każdy system na swoje granice,
które oddzielają go od otoczenia. Charakter granic wpływa na funkcjonowanie rodziny jako
systemu, a także na rozwój i funkcjonowanie osobowości jako odrębnej jednostki. W systemie,
gdzie dystans pomiędzy poszczególnymi członkami jest bardzo mały osobowość narażona jest na
uwikłanie, nadmierne związanie. Natomiast w rodzinie, w które dominuje dystans jednostka
doświadcza wyobcowania i alienacji.

Zaburzone zachowanie (symptom) danej osoby w rodzinie stabilizuje system. Jest przejawem
procesów samoregulacji, dążeniem do odzyskania zachwianej równowagi w systemie. Może być
wyjaśnione i zrozumiane tylko w kontekście systemu. Symptom sygnalizuje otoczeniu, że w
systemie istnieje jakiś problem. Terapeuta zastanawia się nad funkcją symptomu w kontekście
systemu. Szuka odpowiedzi na pytania: na co objaw pozwala innym członkom rodziny? Co
musieliby zrobić, gdyby go nie było? Komu i co komunikuje osoba poprzez objaw? Dla rozwoju i
funkcjonowania osobowości bardzo duże znaczenie odgrywa komunikacja w rodzinie. Dysfunkcja
jest wtedy, gdy nadawca:

•

nadgeneralizuje: "wszyscy, nikt, wszędzie (...)",

•

czyta w myślach: "To ci się tylko wydaje(...)",

•

jest przekonany, że inni podzielają jego odczucia, myśli, spostrzeżenia: "Jak możesz lubić
oliwki?!(...)",

•

twierdzi, że to, co spostrzega lub ocenia nie zmieni się: "Ona już taka jest (...)",

•

sądzi, że istnieją tylko dwie możliwości: "Jesteś ze mną, albo przeciw mnie (...)",

•

uważa, że cechy ludzi lub przedmiotów należą do niego.

Przedstawiciele nurtu systemowego zwracają uwagę na interpersonalne implikacje komunikacji.
Biorą pod uwagę zwłaszcza pragmatyczny jej aspekt. Przywiązują szczególną rolę kontekstowi i
poziomowi niewerbalnemu wypowiedzi.

Podsumowując: rozwój i funkcjonowanie osobowości trudno opisać za pomocą jednej koncepcji.
Człowiek jest nieświadomy, doświadcza lęków i próbuje radzić sobie z nimi. Potrzebuje akceptacji,
dąży do samorealizacji. Jego zachowanie jest reakcją wyuczoną. Wynika również z przekonań, a
także z faktu, że współtworzy i należy do systemu, jakim jest rodzina.

W kontekście omówionych koncepcji osobowości pragnę powrócić do pojęcia temperamentu.
Współczesne badania wykazują jego funkcjonalne znaczenie. Określona konstelacja cech może
wpływać na prawdopodobieństwo powstania zaburzeń. Temperament, moderując intensywność
stresorów i stanu stresu w niesprzyjających (ekstremalnych) warunkach, stanowi czynnik ryzyka
powstania zaburzeń i patologii (Strelau, 2000, s. 718). Jednak fakt, że różnice indywidualne zależą
w określonym stopniu od czynnika genetycznego, nie przesądza o stałości zachowań. Strelau (2000,
s. 680) zwraca uwagę, iż zachowanie człowieka zależy od specyficznej sytuacji, charakterystycznej
dla jednostki osobowości, a także od interakcji pomiędzy nimi.