Farmakologia – nauka o interakcjach pomiędzy substancjami che-

micznymi a żywymi organizmami.

Każda substancja chemiczna oddziałująca na organizmy żywe może być

zdefiniowana jako środek farmakologiczny (ang. - drug)

(dla uprosz-

czenia często używa się zamiennie określeń „środek farmakologiczny” –

„lek”). Szczególnie istotne z klinicznego punktu widzenia są te substan-

cje, które mogą być używane w zapobieganiu, leczeniu oraz diagnosty-

ce chorób.

W innym znaczeniu lek jest to preparat farmaceutyczny przyrządzony z

jednej lub kilku substancji leczniczych, który swoją postacią i dawką jest

dostosowany do potrzeb chorego.

W badaniach relacji pomiędzy lekiem a organizmem wyróżnia się:

1. Farmakodynamikę – badającą działanie leku na organizm, czyli:

•

łączenie się z receptorem

•

zależność pomiędzy dawką leku a efektem terapeutycznym

•

mechanizm działania terapeutycznego oraz toksycznego

2. Farmakokinetykę – badającą działanie organizmu na lek, czyli:

•

wchłanianie

Absorption

•

rozmieszczanie w organizmie

Distribution

•

metabolizm

Metabolism

•

wydalanie

Excretion

(ponieważ substancja lecznicza zanim zostanie wchłonięta musi często

najpierw zostać uwolniona z leku (np. z kapsułki), niekiedy wyróżnia się

także uwalnianie - Liberation)

1

Leki (substancje farmakologiczne)

Pochodzenie

•

naturalne:

o roślinne (np. glikozydy, alkaloidy)
o zwierzęce (np. insulina)
o mineralne (np. talk)

•

syntetyczne – wytwarzane przy użyciu syntezy chemicznej

•

półsyntetyczne (uzyskiwane z surowców naturalnych i wtórnie

obrabiane)

Wielkość – od niewielkich (lit – m.cz. 7) do dużych cząsteczek (enzymy

trombolityczne – m.cz. 50 000) – zwykle między 100 a 1000

Nazewnictwo

•

nazwa chemiczna (identyfikująca substancję) – zwykle długa i

skomplikowana

•

nazwa rodzajowa (międzynarodowa, generyczna) – często

uproszczona nazwa chemiczna

•

nazwa handlowa – nadawana przez różnych producentów temu

samemu lekowi

Np.:

Nazwa

chemiczna rodzajowa handlowa

N-acetylo-

p

-aminofenol

paracetamol Panadol, Apap, Codipar,

Acenol, Paracetamol

2

Informacje o lekach

Środki lecznicze uznane w danym państwie za niezbędne dla potrzeb

lecznictwa ujęte są w kodeksy leków zwane farmakopeami. W Polsce

obowiązuje obecnie Farmakopea Polska V uzupełniona suplementami.

Środki lecznicze i leki gotowe umieszczone w FP V podzielone są w za-

leżności od siły działania farmakodynamicznego na IV grupy:

1. Środki bardzo silnie działające (wykaz A), dawniej określane jako

venena

(trucizny) – np.: glikozydy, niektóre alkaloidy (atropina,

skopolamina, strychnina), niektóre hormony (adrenalina)

2. Środki silnie działające (wykaz B) – np.: aminofilina, fenobarbital,

efedryna

3. Środki odurzające (wykaz N) – np. kokaina, morfina

4. Pozostałe środki farmaceutyczne – słabo działające spośród leków

tej grupy mogą być wydawane bez recepty

Wszystkie środki lecznicze i leki gotowe znajdujące się na rynku polskim

dopuszczone do obrotu ujęte są w Urzędowym Spisie Leków i Wy-

kazie Leków Pozaspisowych

Działanie leków

•

Przyczynowe – usuwanie przyczyny wystąpienia schorzenia (np. an-

tybiotyki)

•

Objawowe – usuwanie objawów związanych ze schorzeniem (np. leki

przeciwgorączkowe)

•

Substytucyjne – uzupełnianie niedoboru jakiejś substancji w ustroju.

Może być przyczynowe (np. w awitaminozach) lub objawowe (np. w

cukrzycy)

•

Ogólne (systemowe) – jeśli lek po wchłonięciu działa poza miejscem

podania

•

Miejscowe – jeśli lek działa tylko w miejscu podania (np. maści)

•

Ośrodkowe – jeśli lek działa na centralny układ nerwowy (np. kloni-

dyna)

•

Obwodowe – jeśli lek działa na tkanki poza centralnym układem ner-

wowym (np. metoprolol)

3

Badania nowych leków

Przed wprowadzeniem na rynek każda substancja mogąca być poten-

cjalnym lekiem musi przejść szereg badań dotyczących zarówno jej sku-

teczności w leczeniu danego schorzenia jak i bezpieczeństwa stosowa-

nia.

250 000 000 $ - średni koszt wprowadzenia jednego leku do obrotu w

USA

10 000 – liczba przebadanych substancji przypadających na jedną, do-

puszczoną do obrotu jako lek

Badania przedkliniczne (na zwierzętach, izolowanych tkankach itp.) -

liczba takich badań przed rozpoczęciem badań na ludziach zależy od po-

tencjalnego zastosowania leku (rzadko, miejscowo stosowany – mniej

badań; często, ogólnie stosowany – więcej badań) oraz od zapotrzebo-

wania (leki przeciwko AIDS, nowotworom – szybciej wprowadzane)

Badane są:

ie farmakologiczne – opis wszelkich działań farmakologicz-

2.

podczas stosowania ostrego, podostrego (tygo-

3.

płód) i mutagenny (np.

4.

1. Działan

nych danego leku u zwierząt (np. wpływ na: ciśnienie krwi, pery-

staltykę, oddychanie, funkcje nerek, poziomy hormonów, CUN)

Toksyczność – badane jest w jakich dawkach lek powoduje objawy

toksyczne i śmierć

dnie), i przewlekłego (miesiące, lata)

Toksyczność reprodukcyjna – oceniany jest wpływ leku na płod-

ność oraz potencjał teratogenny (wpływ na

test Amesa in vitro – badanie częstości mutacji u specjalnego

szczepu Salmonelli)

Karcynogenność – trudna do zbadania, korelacja z testem Amesa

4

Badania kliniczne – badania na ludziach – ściśle monitorowane:

Faza I – ostrożna ocena zależności między dawką a działaniem leku u

niewielkiej (20-30) liczby zdrowych (wyjątek – leki przeciw-

nowotworowe) ochotników. Badania rozpoczynają się od ta-

kiej dawki leku która nie powoduje wykrywalnego efektu;

kończą na takiej, która wywołuje wyraźny efekt lub jest w

niewielkim stopniu toksyczna

Faza II – ocena leku podawanego umiarkowanej liczbie (100-300)

pacjentów ze schorzeniem, które ma być leczone. Równo-

cześnie podawane jest placebo lub lek kontrolny w systemie

pojedynczej lub podwójnie ślepej próby. Pacjenci są ściśle

monitorowani, często w warunkach szpitalnych. Celem jest

określenie, czy lek osiąga pożądany efekt leczniczy w daw-

kach tolerowanych przez chorego

Faza III – badanie obejmujące dużą grupę pacjentów (1000-5000 w

wielu ośrodkach) oraz lekarzy używających leku w taki spo-

sób w jaki ma być stosowany (również ambulatoryjnie). Ba-

dania te zwykle są prowadzone w systemie podwójnie ślepej

próby z placebo i substancją kontrolną. Celem jest określe-

nie ew. innych działań nowego leku, porównanie go z inny-

mi stosowanymi lekami oraz odkrycie ew. działań toksycz-

nych, które były na tyle rzadkie, że nie zostały wykryte pod-

czas badań fazy II

Faza IV – po wprowadzeniu leku do sprzedaży. Przede wszystkim

chodzi o wykrycie bardzo rzadkich, a poważnych działań

niepożądanych

Próba ślepa – próba kliniczna, w której badający wie – w przeciwień-

stwie do pacjenta – która substancja jest lekiem właściwym, a która

placebo

Próba podwójnie ślepa – próba kliniczna, w której ani badający, ani

pacjent nie wiedzą która substancja jest lekiem, a która placebo, a in-

formacje te posiada osoba trzecia

5