Farmakologia – nauka o interakcjach pomiędzy substancjami che-micznymi a żywymi organizmami.
Każda substancja chemiczna oddziałująca na organizmy żywe może być zdefiniowana jako środek farmakologiczny (ang. - drug) (dla uprosz-czenia często używa się zamiennie określeń „środek farmakologiczny” –
„lek”). Szczególnie istotne z klinicznego punktu widzenia są te substancje, które mogą być używane w zapobieganiu, leczeniu oraz diagnosty-ce chorób.
W innym znaczeniu lek jest to preparat farmaceutyczny przyrządzony z jednej lub kilku substancji leczniczych, który swoją postacią i dawką jest dostosowany do potrzeb chorego.
W badaniach relacji pomiędzy lekiem a organizmem wyróżnia się: 1. Farmakodynamikę – badającą działanie leku na organizm, czyli:
• łączenie się z receptorem
• zależność pomiędzy dawką leku a efektem terapeutycznym
• mechanizm działania terapeutycznego oraz toksycznego 2. Farmakokinetykę – badającą działanie organizmu na lek, czyli:
• wchłanianie
Absorption
• rozmieszczanie w organizmie
Distribution
• metabolizm
Metabolism
• wydalanie
Excretion
(ponieważ substancja lecznicza zanim zostanie wchłonięta musi często najpierw zostać uwolniona z leku (np. z kapsułki), niekiedy wyróżnia się także uwalnianie - Liberation)
1
Leki (substancje farmakologiczne)
Pochodzenie
• naturalne:
o roślinne (np. glikozydy, alkaloidy)
o zwierzęce (np. insulina)
o mineralne (np. talk)
• syntetyczne – wytwarzane przy użyciu syntezy chemicznej
• półsyntetyczne (uzyskiwane z surowców naturalnych i wtórnie obrabiane)
Wielkość – od niewielkich (lit – m.cz. 7) do dużych cząsteczek (enzymy trombolityczne – m.cz. 50 000) – zwykle między 100 a 1000
Nazewnictwo
• nazwa chemiczna (identyfikująca substancję) – zwykle długa i skomplikowana
• nazwa rodzajowa (międzynarodowa, generyczna) – często uproszczona nazwa chemiczna
• nazwa handlowa – nadawana przez różnych producentów temu samemu lekowi
Np.:
Nazwa
chemiczna rodzajowa handlowa
N-acetylo-p-aminofenol
paracetamol Panadol, Apap, Codipar,
Acenol, Paracetamol
2
Środki lecznicze uznane w danym państwie za niezbędne dla potrzeb lecznictwa ujęte są w kodeksy leków zwane farmakopeami. W Polsce obowiązuje obecnie Farmakopea Polska V uzupełniona suplementami.
Środki lecznicze i leki gotowe umieszczone w FP V podzielone są w za-leżności od siły działania farmakodynamicznego na IV grupy: 1. Środki bardzo silnie działające (wykaz A), dawniej określane jako venena (trucizny) – np.: glikozydy, niektóre alkaloidy (atropina, skopolamina, strychnina), niektóre hormony (adrenalina) 2. Środki silnie działające (wykaz B) – np.: aminofilina, fenobarbital, efedryna
3. Środki odurzające (wykaz N) – np. kokaina, morfina 4. Pozostałe środki farmaceutyczne – słabo działające spośród leków tej grupy mogą być wydawane bez recepty
Wszystkie środki lecznicze i leki gotowe znajdujące się na rynku polskim dopuszczone do obrotu ujęte są w Urzędowym Spisie Leków i Wy-kazie Leków Pozaspisowych
Działanie leków
• Przyczynowe – usuwanie przyczyny wystąpienia schorzenia (np. an-tybiotyki)
• Objawowe – usuwanie objawów związanych ze schorzeniem (np. leki przeciwgorączkowe)
• Substytucyjne – uzupełnianie niedoboru jakiejś substancji w ustroju.
Może być przyczynowe (np. w awitaminozach) lub objawowe (np. w cukrzycy)
• Ogólne (systemowe) – jeśli lek po wchłonięciu działa poza miejscem podania
• Miejscowe – jeśli lek działa tylko w miejscu podania (np. maści)
• Ośrodkowe – jeśli lek działa na centralny układ nerwowy (np. kloni-dyna)
• Obwodowe – jeśli lek działa na tkanki poza centralnym układem ner-wowym (np. metoprolol)
3
Przed wprowadzeniem na rynek każda substancja mogąca być poten-cjalnym lekiem musi przejść szereg badań dotyczących zarówno jej sku-teczności w leczeniu danego schorzenia jak i bezpieczeństwa stosowania.
250 000 000 $ - średni koszt wprowadzenia jednego leku do obrotu w USA
10 000 – liczba przebadanych substancji przypadających na jedną, dopuszczoną do obrotu jako lek
Badania przedkliniczne (na zwierzętach, izolowanych tkankach itp.) -
liczba takich badań przed rozpoczęciem badań na ludziach zależy od po-tencjalnego zastosowania leku (rzadko, miejscowo stosowany – mniej badań; często, ogólnie stosowany – więcej badań) oraz od zapotrzebo-wania (leki przeciwko AIDS, nowotworom – szybciej wprowadzane) Badane są:
1. Działa i
n e farmakologiczne – opis wszelkich działań farmakologicz-nych danego leku u zwierząt (np. wpływ na: ciśnienie krwi, pery-staltykę, oddychanie, funkcje nerek, poziomy hormonów, CUN) 2. Toksyczność – badane jest w jakich dawkach lek powoduje objawy toksyczne i śmierć p
odczas stosowania ostrego, podostrego (tygo-
dnie), i przewlekłego (miesiące, lata)
3. Toksyczność reprodukcyjna – oceniany jest wpływ leku na płod-ność oraz potencjał teratogenny (wpływ n
a płód) i mutagenny (np.
test Amesa in vitro – badanie częstości mutacji u specjalnego szczepu Salmonelli)
4. Karcynogenność – trudna do zbadania, korelacja z testem Amesa 4
Badania kliniczne – badania na ludziach – ściśle monitorowane: Faza I – ostrożna ocena zależności między dawką a działaniem leku u niewielkiej (20-30) liczby zdrowych (wyjątek – leki przeciw-nowotworowe) ochotników. Badania rozpoczynają się od takiej dawki leku która nie powoduje wykrywalnego efektu; kończą na takiej, która wywołuje wyraźny efekt lub jest w niewielkim stopniu toksyczna
Faza II – ocena leku podawanego umiarkowanej liczbie (100-300) pacjentów ze schorzeniem, które ma być leczone. Równo-cześnie podawane jest placebo lub lek kontrolny w systemie pojedynczej lub podwójnie ślepej próby. Pacjenci są ściśle monitorowani, często w warunkach szpitalnych. Celem jest określenie, czy lek osiąga pożądany efekt leczniczy w dawkach tolerowanych przez chorego
Faza III – badanie obejmujące dużą grupę pacjentów (1000-5000 w wielu ośrodkach) oraz lekarzy używających leku w taki spo-sób w jaki ma być stosowany (również ambulatoryjnie). Badania te zwykle są prowadzone w systemie podwójnie ślepej próby z placebo i substancją kontrolną. Celem jest określenie ew. innych działań nowego leku, porównanie go z inny-mi stosowanymi lekami oraz odkrycie ew. działań toksycz-nych, które były na tyle rzadkie, że nie zostały wykryte pod-czas badań fazy II
Faza IV – po wprowadzeniu leku do sprzedaży. Przede wszystkim chodzi o wykrycie bardzo rzadkich, a poważnych działań niepożądanych
Próba ślepa – próba kliniczna, w której badający wie – w przeciwień-
stwie do pacjenta – która substancja jest lekiem właściwym, a która placebo
Próba podwójnie ślepa – próba kliniczna, w której ani badający, ani pacjent nie wiedzą która substancja jest lekiem, a która placebo, a in-formacje te posiada osoba trzecia
5