Strona | 1

1. Edukacja prozdrowotna – proces, w którym człowiek uczy się dbać o zdrowie własne i innych

ludzi, daje ona uczniom możliwość nabycia kompetencji (umiejętności, wiedza, postawy), które są
niezbędne do odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym, ponieważ:
a) pomaga odkrywać, jakie wybory służą rozwojowi i lepszej jakości życia,
b) pomaga zrozumieć siebie i innych,
c) pomaga budować obraz świata, który jest najbliższy codziennym doświadczeniom,
d) uczy odpowiedzialności,
e) jest pierwszym stopniem profilaktyki różnych zagrożeń i zachować problemowych,
f) istnieje wiele propozycji definicji edukacji zdrowotnej, przedrostek „pro” oznacza „ku”, „do”

zdrowia.

2. Edukacja zdrowotna w szkole to proces dydaktyczno-wychowawczy, w którym dzieci

i młodzież uczą się jak żyć, aby:
a) zachować i doskonalić zdrowie własne i innych ludzi (ochrona i promocja zdrowia),
b) w przypadku choroby (urazu) aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie z nią

i zmniejszać negatywne skutki (leczenie, rehabilitacja).

3. Edukacja zdrowotna (kształcenie, nauczanie, wychowanie) uczy ludzi dbać o zdrowie własne

i innych ludzi, czyli „wiedzieć, rozumieć, umieć, chcieć”:
a) chronić zdrowie, zapobiegać chorobom (profilaktyka),
b) doskonalić, pomnażać, zwiększać potencjał zdrowotny (promocja zdrowia),
c) przywracać zdrowie, gdy pojawi się choroba (leczenie, rehabilitacja) we wszystkich okresach

życia.

1. Reforma systemu edukacji – 1999 r.

Reforma programowa – 2008 r.

2. „Ważnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, realizowana przez nauczycieli wielu

przedmiotów, której celem jest kształtowanie u uczniów umiejętności dbania o zdrowie własne
i innych ludzi i tworzenie środowiska sprzyjającego zdrowiu” (Preambuła podstawy
programowej).

3. Edukacja zdrowotna w nowej podstawie programowej:

a) wychowanie fizyczne jako wiodący przedmiot zawierający zagadnienia dotyczące różnych

aspektów zdrowia,

b) blok tematyczny edukacja zdrowotna w ramach zajęć fakultatywnych wychowania fizycznego

(1 semestr, ok. 30 godzin) w gimnazjum i szkołach ponadgminazjalnych,

c) treści dotyczące zdrowia włączono do wielu przedmiotów,
d) rozszerzono zagadnienia z zakresu zdrowia psychospołecznego (w tym kształtowanie

umiejętności życiowych osobistych i społecznych).

4. Obecna podstawa programowa w III i IV etapie edukacyjnym jest zgodna z modelem

zalecanym przez WHO:
a) wiodący przedmiot – wychowanie fizyczne,
b) wymagania dotyczące zdrowia włączone do wielu przedmiotów.

Strona | 2

5. Rozszerzono zakresu edukacji zdrowotnej o zagadnienia zdrowia psychospołecznego, w tym

umiejętności życiowe – dotychczas zaniedbany obszar tej edukacji.

6. Umiejętności życiowe – psychospołeczne (Life Skills) – umiejętności (zdolności) umożliwiające

człowiekowi pozytywne zachowania przystosowawcze, dzięki którym skutecznie radzi sobie
z zadaniami (wymaganiami) i wyzwaniami codziennego życia.

7. Rodzaje umiejętności:

a) umiejętności podstawowe dla codziennego życia:



podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów,



twórcze i krytyczne myślenie,



porozumiewanie się u utrzymywanie dobrych relacji interpersonalnych,



samoświadomość i empatia,



radzenie sobie z emocjami i stresem.

b) umiejętności specyficzne, związane z sytuacjami problemowymi, np. asertywność, opieranie

się presji innych.

8. Obszary tematyczne edukacji zdrowotnej w szkole (bloki tematyczne):

a) higiena osobista i otoczenia,
b) bezpieczeństwo i pierwsza pomoc,
c) żywność i żywienie,
d) ruch w życiu człowieka,
e) praca i wypoczynek,
f) życie w rodzinie,
g) psychologiczne i środowiskowe aspekty edukacji zdrowotnej,
h) edukacja seksualna,
i) życie bez nałogów.

9. Interdyscyplinarność edukacji prozdrowotnej – np. w zakresie zdrowia psychicznego:

a) edukacja zdrowotna – poczucie własnej wartości, emocje...,
b) edukacja ekologiczna – wpływ środowiska na poziom stresu,
c) edukacja czytelnicza i medialna – komunikacja werbalna i niewerbalna,
d) wychowanie do życia w rodzinie – więzi rodzinne, przyjmowanie ról,
e) edukacja europejska – znajomość praw człowieka,
f) edukacja filozoficzna – poszukiwanie sensu życia.

10. Cechy programu edukacji zdrowotnej:

a) ramowy, elastyczny, umożliwiające swobodę w doborze treści i metod w zależności od

potrzeb uczniów, warunków i możliwości szkoły i klasy,

b) spiralny układ programu,
c) program adresowany do jednostki („Ja”) w aspektach:



Ja i troska o mnie,



Ja i moje relacje z innymi ludźmi,



Ja moje środowisko (społeczność i środowisko).

11. Czynniki brane pod uwagę przy doborze treści:

a) zainteresowania i oczekiwania uczniów,

Strona | 3

b) możliwości i preferencje nauczyciela,
c) treści programu edukacji zdrowotnej,
d) możliwości i preferencje rodziców,
e) możliwości i preferencje szkoły,
f) możliwości i preferencje społeczności lokalnej.

12. Zdrowie jako wartość (ONZ, WHO, Narodowy Program Zdrowia 1996-2005):

a) jako wartość, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje cele i aspiracje oraz

potrzebę osiągnięcia satysfakcji, a także zmieniać środowisko i radzić sobie z nim – wartość
autoteliczna (moja własna) i instrumentalna (coś mogę dzięki niej osiągnąć),

b) jako zasób (bogactwo) gwarantujący rozwój społeczny i ekonomiczny, gdyż tylko zdrowe

społeczeństwa mogą tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiednią
jakość życia,

c) jako środek do osiągania lepszej jakości życia.

13. Negatywne ujęcie zdrowia w ujęciu biomedycznym:

a) zdrowie to brak choroby,
b) zdrowym jest ten, kto nie jest chory,
c) albo ktoś jest zdrowy, albo chory – dychotomia.

1. Negatywne ujęcie zdrowia w ujęciu biomedycznym:

a) zdrowie jako brak choroby, objawów choroby, dolegliwości i cierpienia,
b) stan organizmu zdeterminowany głównie przez czynniki biologiczne, co sugeruje małe

możliwości wpływu jednostki na swoje zdrowie,

c) zdrowie i choroba to stany obiektywne definiowane przez specjalistów, ekspertów na

podstawie wyników medycznych,

d) samopoczucie i subiektywne opinie jednostki na temat stanu swego zdrowia nie są uznawane

za istotny jego wskaźnik,

e) redukcjonizm – koncentracja tylko na chorobie chorym narzędziu, zaburzeniu, czynnikach

ryzyka choroby, mechanizmach chorobotwórczych, zagrożeniach i leczeniu konkretnej
choroby,

f) człowiek chory to pacjent traktowany jako laik, którego zadaniem jest przestrzegać zaleceń

specjalistów medycznych (przedmiotowe podejście do człowieka tylko w roli pacjenta),

g) poszukiwanie

czynników ryzyka, tj. przyczyn lub warunków zwiększających

prawdopodobieństwo wystąpienia określonych chorób i zaburzeń.

2. Holistyczne (całościowe), pozytywne ujęcie zdrowia (WHO, 1946) – „zdrowie to nie brak

choroby i niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego,
społecznego i duchowego”. W jego obrębie wymienia się następujące wymiary (aspekty) zdrowia:
a) zdrowie fizyczne – prawidłowe funkcjonowanie organizmu, jego układów i narządów,
b) zdrowie psychiczne:



zdrowie emocjonalne – zdolność do rozpoznawania uczuć, wyrażania ich w odpowiedni

sposób, umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, lękiem, depresją i agresją,



zdrowie umysłowe – zdolność do logicznego, jasnego myślenia,

c) zdrowie społeczne – zdolność do nawiązywania, podtrzymywania i rozwijania prawidłowych

relacji z innymi ludźmi,

Strona | 4

d) zdrowie duchowe – u niektórych ludzi związane z wierzeniami i praktykami religijnymi,

u innych osoboste credo, zbiór zasad, zachowań i sposobów osiągania wewnętrznego spokoju
i równowagi.

3. Pozytywne oznaki zdrowia w tym ujęciu:

a) energia, wigor osobista wydajność,
b) optymistyczny styl wyjaśniania,
c) wolne starzenie się,
d) sprawność fizyczna,
e) wysoka odporność na zakażenia,
f) zdrowy wygląd,
g) witalność seksualna,
h) pozytywny stosunek do zdrowia,
i) „lubię być zdrowy – działam dla zdrowia”.

4. Cechy holistycznej definicji zdrowia:

a) zdrowie jako stan pozytywny (well-being), który można opisać przy pomocy pozytywnych

oznak (wskaźników, mierników),

b) stan wielowymiarowy, który wyraża się w aspekcie fizycznym, psychicznym, społecznym

i duchowym,

c) zdrowie zdefiniowane subiektywnie (ocena podmiotu, jego samopoczucie ważnym

czynnikiem na równi z opinią ekspertów medycznych orzekających na podstawie
zobiektywizowanych wskaźników.

5. Salutogenetyczne ujęcie zdrowia:

a) zdrowie-choroba jako kontinuum,
b) dynamika zmian – „nawet najzdrowsi miewają czasem czarne dni”,
c) ojcem tego podejścia jest Aron Antonowski,
d) część rzeczy jest przez nas kontrolowana, a część nie – należy się skupić na tym, na co mamy

wpływ.

6.

ORIENTACJA PATOGENETYCZNA

ORIENTACJA SALUTOGENETYCZNA

dychotomia – podział na zdrowych i chorych

kontinuum, dynamika – zmiana w cyklu życia

człowieka

koncentracja na czynnikach ryzyka choroby,

zagrożeniach

koncentracja na czynnikach zdrowotnych

(zasobach)

co można zrobić, czego unikać, żeby nie

zachorować?

co można zrobić, aby być zdrowym

(zdrowszym)?

poszukiwanie czynników chorobotwórczych i

mechanizmu ich działania (np. palenie – rak)

poszukiwanie czynników prozdrowotnych –

wyjątki od reguły (np. palenie – nie zawsze rak)

koncentracja na chorym narządzie, zaburzeniu,

chorobie (wąska specjalizacja)

koncentracja na chorym człowieku i jego

historii życia w zdrowiu i chorobie (stadium

indywidualnego przypadku)

leczenie konkretnej choroby (specjalizacja)

rozwiązywanie problemu zdrowotnego

konkretnego człowieka (współpraca)

stres jako czynnik szkodliwy (chorobotwórczy)

stres jako czynnik szkodliwy (dystres)

Strona | 5

i pozytywny (eustres)

podstawowy stan organizmu – homeostaza

(stałość, równowaga)

podstawowy stan organizmu – heterostaza

(zmiana, dążenie do równowagi)

dominujące działanie to profilaktyka

dominujące działanie to promocja zdrowia

orientacja promedyczna

orientacja prozdrowotna

pacjent jako laik

pacjent jako partner

przedmiotowe podejście

podmiotowe podejście

1. Holistyczna, dynamiczna, interakcyjna koncepcja zdrowia jako podstawa działań chroniących
i promujących zdrowie:

a) "Zdrowie to nie tylko brak choroby i niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia

fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego",

b) zdrowie jako proces rozpatrywany w przebiegu czasowym i zmieniający się w odpowiedzi na

wymagania zewnętrzne i wewnętrzne,

c) zdrowie zdobywa się, osiąga, tworzy, buduje, powiększa, wzbogaca,
d) zdrowie – nieustanne wyzwanie.

2. Czynniki warunkujące zdrowie (wg Lalonde – 1974):

a) czynniki genetyczne – 20% (25%),
b) środowisko – 20% (9%),
c) styl życia – 50% (54%),
d) opieka medyczna – 10% (12%).

3. Zachowania zdrowotne to takie zachowania, które na gruncie wiedzy naukowej obiektywnej
i subiektywnych przekonań pozostają w istotnym związku ze zdrowiem (bezpośrednio lub pośrednio
wpływają na zdrowie):

a) zachowania prozdrowotne,
b) b) zachowania antyzdrowotne.

4. Nawyki zdrowotne to zachowania zdrowotne powstałe w procesie socjalizacji mające najczęściej
nieświadomy charakter i prostą postać.

5. Czynności, działania zdrowotne to zachowania zdrowotne intencjonalne i ukierunkowane na cele
prozdrowotne wyrażane najczęściej w sytuacjach zmian życiowych:

a) profilaktyczne,
b) ochraniające,
c) diagnostyczne,
d) terapeutyczne,
e) umacniające,
f) oprawiające.

6. Przekonania zdrowotne:

a) jest to wiedza o różnych aspektach zdrowia wraz z subiektywną oceną,
b) niespójne, sytuacyjne, zmienne na bazie myślenia zdroworozsądkowego, okazjonalne poglądy,
c) rozpatruje się je na różnych poziomach świadomości:



od przekonań o niskim stopniu świadomości do jasno zwerbalizowanych opinii, sądów,

Strona | 6



wg kryterium zgodności z obiektywną rzeczywistością:
o przekonania realistyczne,
o przekonania nierealistyczne, tzw. osobiste mity, np. zależne od optymistycznego lub

pesymistycznego nastawienia do świata (Seligman) lub sposobu spostrzegania
przyczynowości zdarzeń (umiejscowienie kontroli Rottera) itp.

7. Styl życia to sposób życia oparty o wzajemny związek pomiędzy warunkami życia w szerokim

sensie a indywidualnymi wzorami zachowań zdeterminowanymi przez czynniki społeczno-kulturowe
i cechy indywidualne (Kickdush 1986, WHO dla Regionu Europejskiego).

8. Podstawowe zasady w procesie kształtowania zachowań zdrowotnych i projektowania

programów prewencji:

a) uwzględniać swobodę wyboru przy zmianie zachowań i ich modelowaniu,
b) respektować podstawową hierarchię wartości jednostki i dbać, aby zachowania zdrowotne

były przez nią pozytywnie oceniane i odczuwane,

c) zasada stawiania sobie i innym realistycznych celów gwarantujących rozwój poczucia własnej

skuteczności,

d) dostosować wszelki propozycje zdrowotne i popularyzację wiedzy o zdrowiu do możliwości

odbioru osób i grup do naturalnego kontekstu życia, statusu materialnego, wykształcenia,
usytuowania społeczno-kulturowego itd.

e) wspomaganie przez naturalne grupy odniesienia i społeczność lokalną.

9. Zdrowie – nieustanne wyzwanie – dekalog zdrowego stylu życia:

a) wiedza o samym sobie – samoświadomosć,
b) tworzenie bariery immunologicznej,
c) hartowanie, wzmacnianie odporności,
d) prawidłowe odżywianie się,
e) podejmowanie aktywności fizycznej,
f) nie nadużywanie leków,
g) wyeliminowanie nałogów,
h) rozwijanie umiejętności walki ze stresem,
i) prawidłowe relacje z innymi ludźmi,
j) postawa copingowa:



„Myśl pozytywnie!”



„Wierz w siebie!”



„Do przodu żyj!”

10. Czynniki ryzyka:

a) współprzyczyna lub warunek sprzyjający powstawaniu chorób,
b) wystąpienie danego czynniki zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się choroby, które

rośnie wraz ze wzrostem liczby czynników i/lub czasu ich trwania.

11. Rodzaje czynników ryzyka:

a) sytuacje ryzyka:



zagrożenie rakiem skóry w wyniku działania promieni słonecznych,



zagrożenia dla zdrowia wynikające z uprawiania sportów ekstremalnych, z warunków

pracy, krytycznych wydarzeń.

Strona | 7

b) środowiskowe czynniki ryzyka:



materialne, społeczne i informatyczne (ubóstwo, toksyczność, konfliktowość,
stresowość),



niektóre z nich (np. czynniki klimatyczne, technologiczne lub ekonomiczne) pozostają
poza kontrolą osoby, dlatego trudno im przeciwdziałać).

c) behawioralne czynniki ryzyka – zachowania, których związek z powstawaniem zaburzeń

został jednocześnie udokumentowany w badaniach epidemiologicznych, np. styl życia,
palenie tytoniu, picie alkoholu, używanie alkoholu, narkotyków, sposób odżywiania się,
aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem),

d) grupy ryzyka – obejmują m.in. grupy, których sposób życia i zachowania oraz normy szkodzą

innym ludziom i członkom tych grup (np. niektóre alternatywne grupy młodzieżowe),

e) ryzyko związane z osobowością – właściwość podmiotu, np. osobowość typu WZA, WZC,

WZD,

f) procesy rozwojowe – kryzysy rozwojowe są przykładem ryzykownych szans; nasilenie

konfliktu i sprzeczności zwiększa prawdopodobieństwo nierozwiązania kryzysu, natomiast
jego rozwiązanie wymaga podejmowania nowych ryzykownych zadań.

10. Behawioralne uwarunkowania chorób somatycznych:

a) styl życia (np. sposób odżywiania się),
b) wzór zachowania A:
c) wzór zachowania C,
d) wzór zachowania D.

11. Wzór zachowania A i układ krążenia (np. udar, choroba wieńcowa) – zespół jawnego

zachowania albo styl życia charakteryzujący się:

a) skrajnym współzawodniczeniem,
b) walką o osiągnięcia,
c) agresywnoscią (czasem silnie tłumioną),
d) pośpiechem, niecierpliwością,
e) pobudliwością, nadmierną czujnością,
f) wybuchowym sposobem mówienia,
g) napięciem mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmierną odpowiedzialnością.

12. Wzór zachowania C i związki z rakiem – cechy charakterystyczne:

a) głód aprobaty społecznej,
b) mała asertywność,
c) cierpliwość,
d) gotowość do współpracy,
e) pokora wobec autorytetów,
f) konformizm,
g) wypieranie i zaprzeczanie negatywnym emocjom,
h) hipotezy, że ten typ osobowości zwiększa ryzyko pojawienia się raka, jednak dane są

niejednoznaczne.

13. Wzór zachowania D – osobowość podatna na stres – cechy charakterystyczne:

a) tendencja do przejawiania lęku, irytacji,
b) nie czuje się pewnie w wielu sytuacjach społecznych,
c) zwykle koncentruje się na kłopotach, a nie na jasnej stronie życia,

Strona | 8

d) stale zabiega o akceptację za strony innych i dokonuje niezwykłych wysiłków, aby nie robić i

nie mówić rzeczy, które mogą nie spodobać sie innym,

e) wysoki poziom negatywnej afektywności i towarzyszący mu wysoki poziom zahamowania

społecznego.

14. Wzór zachowania B – sprzyjający zdrowiu – cechy charakterystyczne:

a) styl życia wolny od cech WZA,
b) osoby, które potrafią się odprężyć,
c) łatwo doznają satysfakcji,
d) nie spieszą się,
e) mają łagodne usposobienie,
f) tendencja do poddawania się prądowi życia.

1. Psychologiczne Czynniki Sprzyjające Zdrowiu – „zapisane i wytworzone w człowieku

doświadczenia, umiejętności, nastawienia ( przekonania) i powiązane z nimi specyficzne procesy
poznawczo-ewaluacyjne”:
a) usprawniają proces zdrowienia,
b) sprzyjają odporności na zachorowanie,
c) wspomagają zdrowie,
d) są pomocne w radzeniu sobie ze stresem (perspektywa salutogenetyczna).

2. Psychologiczne Czynniki Sprzyjające Zdrowiu:

a) poczucie kontroli osobistej,
b) zaangażowanie, dociekliwość i reakcja na wyzwania,
c) umiejętność znalezienia sensu,
d) poczucie humoru,
e) optymizm,
f) poczucie koherencji,
g) możliwość emocjonalnej ekspresji,
h) doświadczanie własnej skuteczności (sukces),
i) asertywność,
j) poczucie samoskuteczności,
k) wsparcie społeczne,
l) procesy wartościowania.

3. Osobowościowe i emocjonalne czynniki pozytywne wpływające na zdrowie (Makowska,

Merecz, 1998):
a) ekstrawersja – skłonność do przeżywania pozytywnych emocji, duży poziom aktywności

społecznej wraz z zespołem umiejętności społecznych, towarzyskość, serdeczność,

b) ekstrawersja ujemnie koreluje z ilością zgłaszanych symptomów somatycznych oraz

niepokoju i bezsenności kobiet i mężczyzn,

c) asertywność i tendencja do poszukiwania nowych doznań,
d) optymizm – stała tendencja do postrzegania świata w sposób, który eksponuje dodatnie strony

występujących w nim zjawisk,

e) optymizm pozwala na szybszy powrót do zdrowia po przebytej operacji chirurgicznej (badania

mężczyzn po wykonaniu by-passu tętnicy wieńcowej),

Strona | 9

f) osoby o nastawieniu optymistycznym szybciej wracały do zdrowia, a jakość ich życia 6 m-cy

po operacji była istotnie wyższa niż u osób i takiej samej operacji, lecz pesymistycznym
nastawieniu do świata, ludzi, siebie,

g) kobiety o wysokim poziomie optymizmu rzadziej cierpią na depresję poporodową.

4. Czynniki chroniące to pojęcia relacyjne, tzn. jest ono rozpatrywane w relacji do sytuacji ryzyka.

Np. w sytuacji dziecka z rodziny dysfunkcyjnej czynnikiem chroniącym może być wsparcie
wychowawcy albo umiejętności społeczne dziecka. Czynniki chroniące nie są odwrotnością
czynników ryzyka.

5. Odkrycie „resilience”:

a) klasyczne badania nad indywidualnymi różnicami w odporności na chroniczny stres wśród

dzieci wychowujących się w niesprzyjających warunkach,

b) istnieje grupa dzieci, które stosunkowo dobrze radzą sobie z niekorzystnymi warunkami życia.

6. „Learned resourcefullness”, czyli zasoby odpornościowe – zasobność wg Rossenbauma to

zespół powstały w toku doświadczenia i uczenia się społecznego, który sprawia, że jednostka
reguluje swoje reakcje emocjonalne i poznawcze, dzięki czemu minimalizuje dysfunkcjonalny
wpływ stresu na zachowanie w sytuacjach trudnych i ryzykownych. Ta zasobność (potencjał
zasobów) zawiera:
a) umiejętność kontroli emocji,
b) umiejętność wyboru właściwych sposobów rozwiązania problemu,
c) umiejętność odraczania gratyfikacji,
d) spostrzeganą samoskuteczność.

7. Zgeneralizowane zasoby odpornościowe (za: A. Antonovsky) – to cechy podmiotu i jego

środowiska, które warunkują prozdrowotną interakcję człowieka z najbliższym otoczeniem:
a) odporność fizyczna i biochemiczna organizmu,
b) pozycja zawodowa,
c) wykształcenie,
d) możliwośći intelektualne,
e) możliwości interpersonalne,
f) doświadczenie życiowe nabywane w toku edukacji,
g) własna aktywność,
h) określony kontekst społeczno-kulturowy,
i) kontekst polityczno-ekonomiczny.

8. Poziomy zasobów i kategorie czynników chroniących:

a) zasoby indywidualne:



zdolności poznawcze (wysokie IQ, zdolność uczenia się, zdolności werbalne, umiejętności
planowania),



temperament (towarzyskość, zdolności adaptacyjne),



mechanizmy samokontroli (radzenie sobie z negatywnymi emocjami, samokontrola

impulsów),



optymizm i pogoda ducha,



umiejętności społeczne (porozumiewanie się, nawiązywanie przyjaźni, rozwiązywanie
konfliktów),

Strona | 10



pozytywny obraz siebie (wysoka samoocena, wiara w swoje możliwości, poczucie własnej
skuteczności),



procesy motywacyjne (posiadanie planów i celów życiowych, aspiracje edukacyjne).

b) zasoby wynikające z relacji z osobami z najbliższego otoczenia:



relacje rodzice – dziecko (więź z rodzicami, ich wsparcie, zasady rodzinne, oczekiwania

rodziców, dobra komunikacja, zaangażowanie rodziców w szkolne sprawy dziecka),



konstruktywni rówieśnicy (akceptujący normy, z aspiracjami edukacyjnymi,
prospołeczni),



dobrzy i kompetentni dorośli (oparcie w zaufanej osobie dorosłej).

c) zasoby środowiska lokalnego:



dobra szkoła (klimat szkoły, wsparcie nauczycieli),



zaangażowanie w konstruktywistyczną działalność (kluby młodzieżowe i sportowe,
wspólnoty religijne, wolontariat),



przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo (dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni,

ośrodków interwencji kryzysowej).