574

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579

Campylobacter spp. – niedoceniany w Polsce czynnik
etiologiczny zakażeń przewodu pokarmowego

Campylobacter spp. – etiologic factor of the gastrointestinal tract infections underestimated
in Poland

Bernadeta Szczepańska, Małgorzata Andrzejewska, Dorota Śpica, Jacek Klawe

Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja

Kopernika w Toruniu

Campylobacter is one of the mostly isolated etiologic factors of food-
borne diarrheal illness worldwide. Campylobacteriosis has continued
to be the most commonly reported zoonosis in humans in the EU since
2005. In Poland, campylobacteriosis is rarely diagnosed and recorded.
Campylobacter spp. are widely distributed in nature, and their primary
reservoir is the gastrointestinal tract of birds and mammals, both wild and
farmed. The source of human infection is food of animal origin (especially
poultry meat and milk), water or direct contact with the animals, primarily
pets which are carriers of the bacteria. Foreign travel and swimming in
natural water are also qualified as the risk factors for campylobacteriosis
in humans. Secondarily contaminated with Campylobacter spp., drinking
water or water ingested from unknown sources are the most common causes
of focal infections in humans. These pathogens can also be transferred
from puppies or kittens to humans, especially small children. Professional
groups that are exposed to Campylobacter infections are: slaughterhouse
workers, veterinarians or keepers of poultry, cattle and pigs.

Key words: Campylobacter spp., campylobacteriosis, poultry meat, water

Campylobacter należą do najczęściej izolowanych czynników etiologicznych
bakteryjnych chorób biegunkowych przenoszonych przez żywność
na całym świecie. Od 2005 roku kampylobakterioza jest najczęściej
zgłaszaną chorobą odzwierzęcą u ludzi w Unii Europejskiej. W Polsce
kampylobakterioza jest chorobą rzadko diagnozowaną, rozpoznawaną
i rejestrowaną. Campylobacter spp. są szeroko rozpowszechnione
w przyrodzie, a ich podstawowym rezerwuarem jest przewód pokarmowy
ptaków i ssaków, zarówno dziko żyjących, jak i hodowlanych. Źródłem
zakażenia człowieka jest żywność pochodzenia zwierzęcego (zwłaszcza mięso
drobiowe i mleko), woda lub bezpośredni kontakt ze zwierzętami, głównie
domowymi będącymi nosicielami tych bakterii. Do czynników ryzyka
kampylobakteriozy u ludzi zakwalifikowano także zagraniczne podróże
i kąpiele w naturalnych zbiornikach wodnych. Wtórnie zanieczyszczona
Campylobacter spp. woda do picia lub woda spożywana z nieznanych źródeł
są najczęstszymi przyczynami ogniskowych zakażeń tymi bakteriami u ludzi.
Możliwa jest także transmisja tych patogenów z młodego psa lub kota na
człowieka. Dotyczy to szczególnie małych dzieci. Grupami zawodowymi,
które narażone są na infekcje Campylobacter są: pracownicy ubojni,
weterynarze, czy też hodowcy drobiu, bydła i trzody chlewnej.

Słowa kluczowe: Campylobacter spp., kampylobakterioza, mięso drobiowe,
woda

Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Bernadeta Szczepańska
Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii
ul. Curie-Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz
tel. [phone] (61), fax [phone]
e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579

www.phie.pl

Nadesłano: 20.02.2014
Zakwalifikowano do druku: 08.07.2014

Zatrucia i zakażenia pokarmowe są nadal poważ-

nym problemem zdrowia publicznego w wielu krajach

i generują duże koszty dla publicznych systemów

opieki zdrowotnej oraz straty dla gospodarki.

Bakterie z rodzaju Campylobacter należą do

najczęściej izolowanych czynników etiologicznych

zatruć i zakażeń pokarmowych u ludzi na całym świe-

cie. Drobnoustroje te są szeroko rozpowszechnione

w przyrodzie, a ich podstawowym rezerwuarem jest

przewód pokarmowy ptaków i ssaków, zarówno dziko

żyjących, jak i hodowlanych. Źródłem zakażenia czło-

wieka jest żywność pochodzenia zwierzęcego (zwłasz-

cza mięso drobiowe i mleko), woda lub bezpośredni

kontakt ze zwierzętami, głównie domowymi będącymi

nosicielami tych bakterii. Przeprowadzone badania

kliniczno-kontrolne zakwalifikowały także zagra-

niczne podróże i kąpiele w naturalnych zbiornikach

wodnych do czynników ryzyka kampylobakteriozy

u ludzi. Grupami zawodowymi, które narażone są na

infekcje Campylobacter są: pracownicy ubojni (głównie

drobiu) weterynarze, czy też hodowcy drobiu, bydła

i trzody chlewnej [1, 2, 3].

Kampylobakterioza w krajach Unii Europejskiej

Jak wynika z raportów zoonotycznych Europej-

skiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA)

575

Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp. – niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń ...

wystarczająco często diagnozowana, rozpoznawana

i rejestrowana. Potwierdzają to dane publikowane

przez Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu

Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny

w formie corocznych biuletynów „Choroby zakaźne

i zatrucia w Polsce” (w oparciu o informacje z formu-

larzy o indywidualnych zachorowaniach i z formu-

larzy dochodzeń epidemiologicznych w ogniskach

kampylobakteriozy nadsyłanych przez wojewódzkie

stacje sanitarno-epidemiologiczne). W Polsce w latach

2004-2012 zgłoszono 2 210 zachorowań na kam-

pylobakteriozę (tab. II). Województwo śląskie jest

jedynym województwem, w którym można śledzić od

2005 r. tendencje czasowe tych zachorowań. Dotyczy

to zwłaszcza powiatu bielskiego i bielsko-bialskiego,

gdzie podczas diagnostyki chorób przebiegających

z biegunką, rutynowo prowadzi się badania w kie-

runku zakażenia pałeczkami Campylobacter. Łącznie

w tym okresie w województwie śląskim zarejestrowa-

no 1 014 przypadków, co stanowiło 46% wszystkich

zachorowań zgłoszonych w Polsce. Jednak najwyższą

zapadalność pod koniec analizowanego okresu od-

notowano w województwie warmińsko-mazurskim

7,16 na 100 tys. w 2011 roku oraz 6,47 na 100 tys.

w 2012 r. W województwie tym łącznie zgłoszono 331

przypadków kampylobakteriozy, tj. 15% wszystkich

zgłoszonych zachorowań w kraju. Małopolskie i ma-

zowieckie to województwa, w których w 2004 r. zgło-

szono pierwsze zakażenia Campylobacter, natomiast

do chwili obecnej nie odnotowano tych zachorowań

w województwie łódzkim i opolskim, a kilka infekcji

(mniej niż 10) zgłoszono w województwach: podla-

skim (1), zachodnio-pomorskim (2), lubelskim (3)

oraz w świętokrzyskim (7). Ze względu na trudną

hodowlę, diagnostyki bakterii z rodzaju Campylobacter

w Polsce podejmują się tylko nieliczne, wyspecjali-

zowane laboratoria i stąd, najczęściej pozostają one

nierozpoznane [7, 8].

Charakterystyka bakterii z rodzaju

Campylobacter

Bakterie z rodzaju Campylobacter to mikroaero-

filne, Gram-ujemne pałeczki, zdolne do ruchu dzięki

obecności rzęski na jednym lub na obu biegunach.

Cechą charakterystyczną jest zgięty kształt komórki,

przypominający spiralę, przecinek lub literę S. Muszą

być zdolne do reagowania na zmiany temperatury,

ponieważ bytują zarówno w jelicie ptaków, gdzie

temperatura wynosi 42°C, jak i w przewodzie pokar-

mowym człowieka w 37°C. Temperaturą optymalną

dla ich wzrostu jest 42°C. W niesprzyjających warun-

kach przekształcają się z formy cylindrycznej w nie

dającą wzrostu na podłożach hodowlanych formę

ziarniaka (VBNC). Ponieważ dawka infekcyjna jest

niska – 500-800 jednostek tworzących kolonię, do

zakażeń ludzi dochodzi stosunkowo łatwo i często

[1, 3, 9].

oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli

Chorób (ECDC) od 2005 r. w krajach członkowskich

Unii Europejskiej, liczba zachorowań na kampylobak-

teriozę przewyższa liczbę przypadków salmonelloz

(ryc. 1). W 2011 r. zarejestrowano w Europie 224 744

potwierdzonych przypadków zakażeń spowodowa-

nych przez bakterie z rodzaju Campylobacter u ludzi,

przy czym salmonelloz było ponad 2 razy mniej, tj.

95 548 potwierdzonych zachorowań. Najwyższą

liczbę przypadków kampylobakteriozy odnotowano

w Wielkiej Brytanii – 72 150 przypadków (zapa-

dalność – 115,44 na 100 000), co stanowiło prawie

1/3 wszystkich zgłoszonych zachorowań w UE oraz

w Niemczech – odpowiednio 71 307 i 86,62/100 000

(tab. I). Jednak krajem o najwyższej zapadalności

były Czechy – 177,95 na 100 tys., gdzie wartość tego

wskaźnika była trzykrotnie wyższa niż średnia dla

całej Europy – 50,25 na 100 tys. [4-6].

W Polsce istnieje obowiązek rejestracji zacho-

rowań na kampylobakteriozę, określony w Ustawie

o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób

zakaźnych u ludzi z dnia 5 grudnia 2008 r. Jednak

zgłaszalność zachorowań jest bardzo niska – zapadal-

ność utrzymuje się na poziomie 0,9-1,0 na 100 000

i należy do jednej z najniższych w Europie. Niższe

wartości zanotowano tylko w: Łotwie – 0,31, Rumunii

– 0,70, Włoszech – 0,77. Są jednak kraje, takie jak

Portugalia i Grecja, gdzie nie wdrożono jeszcze syste-

mu monitoringu i kontroli nad kampylobakteriozą

u ludzi [4-6]. W przypadku Polski oficjalne dane

dostarczone do EFSA wskazywały na 270 przypad-

ków kampylobakteriozy w 2008 r. Pomimo faktu, że

w kolejnych latach obserwujemy wzrost liczby zgło-

szonych przypadków do 367 w 2010 roku, to jesteśmy

bardzo dalecy od oszacowania rzeczywistej liczby

przypadków i częstości kampylobakteriozy w naszym

kraju. W Polsce jest to nadal choroba, która jest nie

Ryc. 1. Choroby odzwierzęce u ludzi w krajach Unii Europejskiej
w latach 2004-2011 wg Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa
Żywności (EFSA) oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli
Chorób (ECDC) [4-6]
Fig. 1. Zoonoses in humans in countries of European Union in
2004-2011 by European Food Safety Authority (EFSA) and European
Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) [4-6]

0

50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Co

nfir

med cases

campylobacteriosis
salmonellosis

yersiniosis

576

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579

Wysokie wymagania niezbędne do wzrostu powo-

dują, że bakterie te są znacznie bardziej wrażliwe na

wpływ czynników środowiska niż np. Salmonella czy

też Escherichia coli.

Ciepłolubne Campylobacter nie namnażają się

w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzę-

cego, ale mogą w nich przeżyć, zwłaszcza w niskich

temperaturach. Na skórze schłodzonych tuszek kur-

cząt i wieprzowiny C. jejuni i C. coli mogą przeżywać

nawet przez kilka tygodni [3, 10].

Chorobotwórczość i wrażliwość

na chemioterapeutyki

Spośród ponad 20 gatunków i podgatunków

najczęściej izolowane od ludzi z przypadków kam-

pylobakteriozy są: C. jejuni subsp. jejuni – 90-95%

przypadków oraz C. coli – 5 % zakażeń. Bardzo rzad-

ko izolowane są szczepy należące do: C. upsaliensis,

C. lari

, C. fetus subsp. fetus [1, 3, 11].

Kampylobakterioza u ludzi przebiega najczęściej

pod postacią zapalenia żołądka i jelit lub zapalenia

jelit. Pierwsze objawy pojawiają się między 2 a 5 dniem

od zakażenia. Najczęściej występującym objawem jest

biegunka, często krwawa połączona z bólami brzucha

i gorączką, która zwykle sama ustępuje po 3-6 dniach.

Opisywane są przypadki, kiedy u zainfekowanych osób

dochodzi do infekcji systemowych, przeniesienia zaka-

żenia na inne organy lub posocznicy. Sporadycznie pa-

łeczki Campylobacter mogą wywołać powikłania, takie

jak: reaktywne zapalenie stawów, okresowe porażenia

ze strony układu nerwowego: zespół Guillaina-Barrego

(GBS) (1% ludzi zakażonych), czy też zespół Millera-

Fischera (MFS). Ich konsekwencją mogą być zejścia

śmiertelne [3, 12].

W przypadkach objawiających się ostrą, krwawą

biegunką z towarzyszącą wysoką temperaturą, utrzy-

mującą się ponad tydzień (zwłaszcza u dzieci i osób

z obniżoną odpornością) wskazane jest włączenie

antybiotykoterapii. Lekiem z wyboru w leczeniu

kampylobakteriozy jest erytromycyna, ze względu na

łatwość użycia, niski poziom toksyczności oraz wysoką

skuteczność. U dorosłych, w przypadku stwierdzo-

nych stanów zapalnych jelit bez identyfikacji czynnika

etiologicznego, stosuje się fluorochinolony będące an-

tybiotykami o szerokim spektrum działania [11, 13].

Niepokojącym zjawiskiem w ostatnich latach jest

narastanie oporności na antybiotyki i chemioterapeu-

Tabela I. Liczba zgłoszonych przypadków kampylobakteriozy w wybranych krajach UE w latach 2008-2011 (w nawiasach podano współczynnik zapadalności
na 100 000 mieszkańców) [4-6]
Table I. Number of reported cases of campylobacteriosis in selected EU countries in 2008-2011 (in parentheses incidence rate per 100 000 population) [4-6]

Kraj /Country

2008

2009

2010

2011

Niemcy /Germany

64,731 (78,7)

62,787 (76,01)

65,110 (79,59)

71,307 (86,62)

Wielka Brytania /United Kingdom

55,609 (90,9)

65,043 (106,32)

70,298 (113,37)

72,150 (115,44)

Czechy /Czech Republic

20,067 (193,3)

20,259 (193,54)

21,075 (200,58)

18,811 (177,95)

Słowacja /Slovakia

3,064 (56,7)

3,813 (70,45)

4,476 (82,51)

4,736 (83,99)

Litwa /Lithuania

762 (21,6)

812 (24,24)

1,095 (32,89)

1,124 (34,64)

Polska /Poland

270 (0,7)

359 (0,94)

367 (0,96)

354 (0,93)

Ogółem UE /EU Total

190,566 (40,7)

198,725 (45,57)

215,397 (48,56)

224,744 (50,25)

Tabela II. Kampylobakterioza w Polsce w latach 2004–2012. Liczba zachorowań (1) i zapadalność na 100 000 mieszkańców (2) wg województw [7, 8]
Table II. Campylobacteriosis in Poland between 2004–2012. Number of cases (1) and incidence rate per 100 000 population (2) by province [7, 8]

Lp.

Województwo

/Province

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2004-

2012

1

2

1

2

1

2

1

2

1

2

1

2

1

2

1

2

1

2

1 Dolnośląskie

–

–

–

–

3

0,1

–

–

5

0,17

–

–

–

–

–

–

5

0,17

13

2 Kujawsko-Pomorskie

–

–

–

–

–

–

–

–

1

0,05

2

0,1

13

0,63 12 0,57 12 0,57

40

3 Lubelskie

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

1

0,05

–

–

1

0,05

1

0,05

3

4 Lubuskie

–

–

3

0,3

26

2,58

28

2,78

21 2,08

47

4,66

34

3,36 27 2,64 26 2,54

212

5 Łódzkie

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

0

6 Małopolskie

22 0,676

4

0,12

22

0,67

18

0,55

15 0,46

36

1,09

41

1,24 37 1,11 59 1,76

254

7 Mazowieckie

2

0,039

1

0,02

7

0,14

6

0,12

10 0,19

17

0,33

22

0,42 33 0,63 61 1,15

159

8 Opolskie

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

0

9 Podkarpackie

–

–

–

–

6

0,29

1

0,05

–

–

–

–

4

0,19

4

0,19

5

0,23

20

10 Podlaskie

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

1

0,08

–

–

1

11 Pomorskie

–

–

–

–

–

–

3

0,14

4

0,18

2

0,09

3

0,13

1

0,04

4

0,17

17

12 Śląskie

–

–

39 0,83

86

1,84 116 2,49 169 3,64 171 3,68 171 3,69 112 2,42 150 3,25 1014

13 Świętokrzyskie

–

–

–

–

–

–

2

0,16

3

0,24

–

–

2

0,16

–

–

–

–

7

14 Warmińsko-Mazurskie

–

–

–

–

7

0,49

–

–

19 1,33

39

3,73

68

4,76 104 7,16 94 6,47

331

15 Wielkopolskie

–

–

–

–

–

–

18

0,53

23 0,68

45

1,32

17

0,5

21 0,61 13 0,38

137

16 Zachodnio-Pomorskie

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

1

0,06

1

0,06

2

Razem /Total

24 0,063 47 0,12 157 0,41 192

0,5

270 0,71 360 0,94 375 0,98 354 0,92 431 1,12 2210

577

Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp. – niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń ...

tyki szczepów Campylobacter izolowanych od ludzi,

zwierząt oraz z żywności. Wynika to z niewłaściwego

stosowania antybiotyków w medycynie i weterynarii.

W krajach uprzemysłowionych poziom oporno-

ści na antybiotyki stosowane w leczeniu zakażenia

pałeczkami Campylobacter wzrasta o ok. 1-2% w skali

roku, w krajach rozwijających się sytuacja jest jeszcze

gorsza. W Nigerii, tylko w latach 1984-1994 opor-

ność na erytromycynę szczepów Campylobacter spp.,

wyizolowanych od osób chorych, wzrosła prawie

o 60%. Natomiast w Tajlandii oporność na ciproflok-

sacynę w okresie od 1991 do 1995 roku, wzrosła od

0 do 84%. W krajach uprzemysłowionych narasta-

nie oporności na antybiotyki przebiega wolniej, np.

w Norwegii w latach 1988-2000 oporność wzrosła od

6,1 do 36%, w Niemczech w latach 1992-2000 o 10%,

a w USA w latach 1995-2000 wzrosła z 10 do 36%

[3, 11, 13].

Badania prowadzone w Polsce wskazują, że wśród

szczepów C. jejuni izolowanych od ludzi (najczęś-

ciej od dzieci do 2 roku życia) największy odsetek

szczepów opornych obserwowano w odniesieniu do

cirpofloksacyny do 49,5%, tetracykliny do 17,5%,

ampicyliny do 13,2%.

W pracach, gdzie oznaczano wrażliwość szczepów

C. jejuni

pochodzących od ludzi na erytromycynę,

cirpofloksacynę, ampicylinę, tetracyklinę oraz gen-

tamycynę stwierdzono, że aż 35% szczepów wyka-

zywało oporność na jeden antybiotyk, 23% na dwa,

a 6% na trzy antybiotyki bądź na chemioterapeutyki.

Cirpofloksacyna nie jest lekiem stosowanym u dzieci

poniżej 16 roku życia, dlatego należy przypuszczać,

że tak wysoki odsetek szczepów opornych ma swoje

przyczyny w nadużywaniu fluorochinolonów w medy-

cynie weterynaryjnej, szczególnie na fermach drobiu

będącego głównym rezerwuarem bakterii z rodzaju

Campylobacter

. Może to prowadzić do selekcji szcze-

pów opornych, a następnie do ich transmisji na ludzi

poprzez skażoną żywność [11-14].

Zjawisko narastania oporności szczepów Campylo-

bacter

spp. na antybiotyki występuje na całym świecie

i została uznana przez WHO za istotny problem zdro-

wia publicznego. Na mocy obowiązujących obecnie w

Polsce uregulowań prawnych (Dyrektywa 2003/99/

WE Parlamentu Europejskiego i Rady) kraje członkow-

skie Unii Europejskiej są zobowiązane do wykrywania

zakażeń i monitorowania lekooporności wybranych

czynników zoonotycznych, do których zaliczono

również pałeczki z rodzaju Campylobacter [3, 15].

Kampylobakterioza – rezerwuar i czynniki

ryzyka

Ważnym rezerwuarem bakterii z rodzaju Campy-

lobacter

jest przewód pokarmowy ptaków, których tem-

peratura ciała (42°C) stwarza doskonałe warunki do

ich rozwoju. Stwierdzono te bakterie u: 20-70% mew

(C. lari), 45% gawronów oraz 50% gołębi (C. jejuni).

Od 0 do 100% próbek kału pobieranego od dzikich gęsi

zawierało szczepy Campylobacter spp. Wolno żyjące

ptaki, a zwłaszcza gatunki wędrowne, mogą stać się

długodystansowymi wektorami dla szczepów Cam-

pylobacter

spp. (również odpornych na antybiotyki),

które dalej mogą być przenoszone na ludzi i zwierzęta

gospodarskie. Ze względu na dużą ruchliwość ptaki

swoim kałem mogą zanieczyszczać pastwiska, pola

uprawne i wody powierzchniowe [1, 16, 17].

Do źródeł termofilnych Campylobacter spp.

w środowisku zaliczane są także zwierzęta hodowla-

ne, takie jak: bydło, kozy, owce, czy świnie. Z danych

publikowanych przez EFSA wynika, że w 2010 r. wyi-

zolowano Campylobacter spp. od 1,8% do 66,7% prze-

badanych świń i bydła. Bakterie te występują zarówno

w przewodzie pokarmowym zdrowych zwierząt, jak

i w ich zewnętrznej okrywie, tj. szczecinie, sierści, na

skórze, na kopytach oraz w węzłach limfatycznych.

Do zanieczyszczenia surowców rzeźnych dochodzi

zwykle podczas uboju i rozbioru tusz [3, 6].

W wielu pracach udowodniono transmisję pa-

łeczek Campylobacter spp. pomiędzy człowiekiem

a zwierzętami domowymi. Uznano, że posiadanie

w swoim otoczeniu szczególnie psów i kotów, jest

czynnikiem ryzyka kampylobakteriozy. Na zakażenie

podatne są małe dzieci, które mają bliski kontakt ze

swoimi ulubieńcami, przy jednocześnie obniżonej

odporności. Z przeglądu literatury wynika, że odsetek

izolacji Campylobacter spp. od psów waha się od 17%

(Brazylia, Argentyna) do 76% (Dania). Nieco niższy

odsetek izolacji tych bakterii stwierdzono od młodych

kotów (Niemcy – 47%, Irlandia – 42%, Brazylia – 8%).

W badaniach przeprowadzonych przez Andrzejewską

i wsp. bakterie z rodzaju Campylobacter wyizolowano

od 4,81% psów i 9,86% kotów (próbki pochodziły od

zdrowych zwierząt z okolic Bydgoszczy w wieku od

2 tygodni do 24 miesiąca życia) [18-21].

Jednak za najważniejszy czynnik ryzyka kampy-

lobakteriozy u ludzi uważa się mięso drobiowe – nie-

odpowiednio przygotowane lub grillowane (mocno

spieczone na powierzchni, a często w głębszych war-

stwach nie poddane właściwej obróbce termicznej)

[1, 2, 22-24]. Zdaniem ekspertów EFSA 20-30% tych

zachorowań u ludzi w UE spowodowanych jest spoży-

ciem mięsa drobiowego, podczas gdy 50-80% może być

spowodowane przenoszeniem szczepów Campylobacter

pochodzących z drobiu na człowieka innymi drogami

niż żywność, np. za pośrednictwem środowiska lub

przez bezpośredni kontakt. Według tego samego

źródła, w 2009 roku do krajów o najwyższym odsetku

tuszek kurcząt „Campylobacter-pozytywnych” nale-

żały: Luksemburg, Irlandia i Malta (więcej niż 95%).

Najniższy odsetek stwierdzono w: Finlandii, Norwegii

i Estonii (5%). W Polsce odsetek zanieczyszczonych

tuszek kurcząt wynosił 75-85% i był nieco wyższy niż

578

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579

średnia dla całej Unii Europejskiej – ok. 75% [4, 5,

10, 25].

Jednym z nośników pałeczek Campylobacter odpo-

wiedzialnym za ich rozpowszechnianie w środowisku

są wody powierzchniowe, do których bakterie te trafia-

ją wraz ze ściekami, kałem dzikiego ptactwa oraz odpa-

dami z ferm hodowlanych. Przeprowadzone badania

kliniczno-kontrolne zakwalifikowały także kąpiele

w naturalnych zbiornikach wodnych do czynników

ryzyka kampylobakteriozy u ludzi. Bakterie z rodzaju

Campylobacter

stwierdzono także w fontannach miej-

skich (40%), które mogą stanowić źródło wody pitnej

dla ptaków oraz psów pozostawionych bez opieki,

a w upalne letnie dni miejsce do zabaw dzieci. [26]

Wtórnie zanieczyszczona Campylobacter spp. woda do

picia lub nieuzdatniona woda spożywana z nieznanych

źródeł są najczęstszymi przyczynami ogniskowych

zakażeń tymi bakteriami u ludzi [9, 22, 27-29].

Kuchnia – miejsce wtórnego zanieczyszczenia

żywności Campylobacter spp.

Surowce pochodzenia zwierzęcego, a zwłasz-

cza surowy drób, który trafia do kuchni domowych

i komercyjnych może być źródłem bakterii z rodzaju

Campylobacter

. W warunkach domowych przyczyną

około 30% zakażeń Campylobacter spp. są tzw. zaka-

żenia krzyżowe, kiedy to (przy braku zachowania

podstawowych zasad higieny) może dojść do prze-

niesienia tych patogenów znajdującej się w posoce

pochodzącej z surowego mięsa (zwłaszcza drobiowe-

go), z rąk osoby przygotowującej potrawę i sprzętu

kuchennego na inne osoby i potrawy. Bakterie te

stwierdzono po 24 godzinach od „obróbki” mięsa

drobiowego na powierzchni roboczej w obrębie 1,5 m.

Z badań przeprowadzonych w Kanadzie wynika, że

48% desek do krojenia niewłaściwie mytych po kon-

takcie z mięsem drobiowym stanowiło główny czynnik

ryzyka zakażeń spowodowanych przez Campylobacter

spp. [3, 30, 31].

W przenoszeniu tych patogenów w środowisku

kuchennym pewną rolę mogą odgrywać także udomo-

wione zwierzęta – nosiciele mający swobodny dostęp

do kuchni (pies, kot, kanarek) oraz owady, takie jak:

karaluchy, karaczany i muchy, których rola w przeno-

szeniu tych patogenów może być dużo większa niż się

powszechni ocenia [1, 30, 32].

W grupie ryzyka związanego z możliwą infekcją

Campylobacter

spp. znalazły się również warzywa,

które mimo na ogół niskiego poziomu zanieczysz-

czenia pierwotnego na etapie uprawy (nawożenie

gnojowicą), mogą znacznie częściej ulegać zakażeniu

wtórnemu, zarówno w kuchni, jak i na zapleczu ku-

chennym. Dlatego warunkiem zapewnienia bezpie-

czeństwa zdrowotnego konsumentów jest staranne

mycie warzyw przed obraniem, zwłaszcza jeżeli mają

być spożywane na surowo [32, 33].

Kampylobakterioza u ludzi: występowanie

i koszty

W 2011 r. w 27 krajach członkowskich Unii

Europejskiej odnotowano ponad 220 tys. potwier-

dzonych zachorowań na kampylobakteriozę Jednak,

według EFSA liczba klinicznych przypadków kam-

pylobakteriozy w tych krajach w dużej mierze jest

niedoszacowana, a jej rzeczywista wartość może sięgać

nawet od 2 do 20 mln przypadków rocznie. Zdaniem

ekspertów Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa

Żywności koszt, jaki generuje kampylobakterioza

dla publicznych systemów opieki zdrowotnej oraz

poprzez straty w produkcji, szacowany jest od 500

mln do 5 mld euro rocznie. Te same źródła podają, że

w Holandii (szacunkowo około 80 tys. przypadków

rocznie), koszty te mogą wynosić ok. 21 mln euro

rocznie. Obejmują one: koszty leczenia, opiekę nad

chorym, utracone zarobki, straty w produkcji, koszty

sądowe i inne koszty pośrednie. W Belgii (prawdopo-

dobnie około 55 tys. przypadków rocznie) koszty te

są jeszcze wyższe i mogą osiągać wartość ok. 27 mln

euro rocznie [3, 34].

Z analizy raportów z Centrum Kontroli i Prewencji

Chorób (CDC) i działającej przy nim sieci nadzoru

FoodNet wynika, że w 2011 r. w USA zarejestrowano

6 785 potwierdzonych przypadków kampylobakterio-

zy u ludzi, zapadalność wynosiła 13,02 na 100 tys.,

a 1 042 (15%) tych chorych było hospitalizowanych

[35]. Jednak wiele więcej przypadków pozostaje nie-

rozpoznanych lub nieudokumentowanych. Szacuje

się, że Campylobacter spp. powoduje w tym kraju ponad

2 mln zachorowań, 13 tys. hospitalizacji i ponad 100

zgonów rocznie [3, 34, 36]. Zdaniem ekspertów ame-

rykańskich, roczne koszty generowane przez kampy-

lobakteriozę dla opieki zdrowotnej i gospodarki, mogą

sięgać nawet 1 miliarda 560 milionów dolarów [37].

Podsumowanie

Mimo powszechnego występowania kampylobak-

teriozy na świecie, w Polsce jest ona chorobą rzadko

diagnozowaną, rozpoznawaną i rejestrowaną. Wynika

to głównie z faktu, że rutynowo diagnostyka w kierunku

zakażenia pałeczkami Campylobacter wykonywana jest

jedynie w pojedynczych powiatach. Dlatego ważne jest,

aby na terenie całego kraju wszystkie próbki kału (a szcze-

gólnie od dzieci), w przypadku chorób przebiegających

z biegunką, badano również w kierunku tych patogenów.

W działaniach ukierunkowanych na poprawę

zdrowia naszego społeczeństwa, kluczowe znacze-

nie mogą mieć programy profilaktyczne związane

z ograniczeniem czynników ryzyka wystąpienia kam-

pylobakteriozy, a przede wszystkim promowanie pod-

stawowych zasad higieny w trakcie przygotowywania

bezpiecznej żywności (odpowiednia jakość produktów

i wody, właściwa obróbka termiczna, warunki przecho-

wywania surowców i gotowej do spożycia żywności).

579

Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp. – niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń ...

1. Humphrey T, O’Brien S, Madsen M. Campylobacters as

zoonotic pathogens: a food production perspective. Int J Food

Microbiol 2007, 117: 237-57.

2. WHO. The global view of Campylobacteriosis Report of an

expert consultation. Utrecht, Netherlands, 9-11 July 2012,

World Health Organization 2013.

3. Silva J, Leite D, Fernandes M, et al. Campylobacter spp. as

a Foodborne Pathogen: A Review. Front Microbiol 2011, 2: 200.

4. The European Union Summary Report on Trends and

Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne

Outbreaks in 2009. EFSA J 2011, 9(3): 2090.

5. The European Union Summary Report on Trends and

Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne

Outbreaks in 2010. EFSA J 2012, 10(3): 2597.

6. The European Union Summary Report on Trends and

Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne

Outbreaks in 2011. EFSA Journal 2013, 11(4): 3129.

7. Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach

i zatruciach w Polsce. NIZP-PZH – Zakład Epidemiologii.

http://www.pzh.gov. pl/oldpage/epimeld/index_p.html

8. Czarkowski MP, Cielebąk E, Kondej B i wsp. Choroby

zakaźne i zatrucia w Polsce. Warszawa: NIZP-PZH – Zakład

Epidemiologii. Roczniki 2004-2012. http://www.pzh.gov.

pl/oldpage/epimeld/2012/ index_mp.html

9. Jones K. Campylobacters in water, sewage and the

environment. J Appl Microbiol 2001, 90: 68-79.

10. FAO/WHO (Food and Agriculture Organization of the

United Nations/World Health Organization). Risk

assessment of Campylobacter spp. in broiler chickens:

Technical Report. Microbiological Risk Assessment Series,

2009. No 12. Geneva. 132pp.

11. Rzewuska K, Korsak D, Maćkiw E. Oporność bakterii

Campylobacter sp. na antybiotyki i chemioterapeutyki.

Przegl Epidemiol 2010, 64: 63-68.

12. Krutkiewicz A. Kampylobakteriozy u ludzi i zwierząt. Życie

Weter 2008, 83(40): 285-288.

13. Rożynek E, Dzierżanowska-Fangrat K, Szczepańska B i wsp.

Trends in antimicrobial susceptibility of Campylobacter

isolates in Poland (2000-2007). Polish J Microbiol 2009,

58(2): 111-5.

14. Krutkiewicz A, Klimuszko D. Mechanizmy oporności

pałeczek Campylobacter sp. na chemioterapeutyki. Post

Mikrobiol 2008, 47(4): 489-95.

15. Dyrektywa 2003/99/WE Parlamentu Europejskiego i Rady

z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie monitorowania

chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników

chorobotwórczych, zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG

i uchylająca dyrektywę Rady 92/117/EWG (Dz.U. L 325

z 12.12.2003, str. 31).

16. Waldenström J, Mevius D, et al. Antimicrobial resistance

profiles of Campylobacter jejuni isolates from wild birds in

Sweden. Appl Environ Microbiol 2005, 71(5): 2438-2441.

17. Waldenstrom J, Broman T, Carlsson I, et al. Prevalence of

Campylobacter jejuni, Campylobacter lari and Campylobacter

coli in different ecological guilds and taxa of migrating bird.

Appl Environ Microbiol 2002, 8: 5911-5917.

18. Andrzejewska M, Szczepańska B, Klawe JJ, et al. Prevalence

of Campylobacter jejuni and Campylobacter coli species in

cats and dogs from Bydgoszcz (Poland) region. Pol J Vet Sci

2013, 16(1): 115-20.

19. Hald B, Pedersen K, Wainø M, et al. Longitudinal study of

the excretion patterns of thermophilic Campylobacter spp.

in young pet dogs in Denmark. J Clin Microbiol 2004, 42:

2003-2012.

Piśmiennictwo / References

20. Lopez CM, Giacoboni G, Agostini A, et al. Thermotolerant

Campylobacters in domestic animals in a defined population in

Buenos Aires, Argentina. Prev Vet Med 2002, 55: 193-200.

21. Moser I, Rieksneuwohner B, Lentzsch P, et al. Genomic

heterogeneity and O-antigenic diversity of Campylobacter

upsaliensis and Campylobacter helveticus strains isolated from

dogs and cats in Germany. J Clin Microbiol 2001, 39: 2548-2557.

22. Tam CC, Higgins CD, Neal KR, et al. Chicken consumption

and use of acid-suppressing medications as risk factors for

Campylobacter Enteritis, England. Emerg Infect Dis 2009,

15(9): 1402-1408.

23. Doorduyn Y, van den Brandhof WE, van Duynhoven YT,

et al. Risk factors for indigenous Campylobacter jejuni and

Campylobacter coli infections in The Netherlands: a case-

control study. Epidemiol Infect 2010, 138: 1391-1404.

24. WHO. Risk assessment of Campylobacter spp. In broiler

chickens. Technical report. World Health Organization, Food

and Agriculture Organization of the United Nations 2009.

25. EFSA. Scientific opinion on quantification of the risk posed

by broiler meat to human campylobacteriosis in the EU.

EFSA J 2010, 8: 1437-1526

26. Andrzejewska M, Szczepańska B, Śpica D. Occurrence

of Campylobacter species in surface waters in Bydgoszcz

Region. Med Biol Sci 2009, 23(3): 27-31.

27. Close M, R Dann, A Ball, R Pirie, et al. Microbial groundwater

quality and its health implications for a border-strip irrigated

dairy farm catchment, South Island, New Zealand. J Water

Health, 2008, 6: 83-98,

28. Schonberg-Norio D, Takkinen J, Hanninen ML, et al.

Swimming and Campylobacter infections. Emerg Infect Dis

2004, 10(8): 1474-7.

29. Mughini Gras L, Smid JH, Wagenaar JA. Risk factors for

Campylobacteriosis of chicken, ruminant, and environmental

origin: A combined case-control and source attribution

analysis. PLoS One 2012: 7.

30. Burgess F, Little CL, Allen G, et al. Prevalence of Campylobacter,

Salmonella and Escherichia coli on the external packaging of

raw meat. J Food Prot 2005, 68: 469-475.

31. Michaud S, Menard S, Arbeit RD. Risk factors for

Campylobacter infections in Estrie, Quebec: A case-control

study. (in Proceedings CACMID 2001 meeting) Victoria,

Canada 4-8 November 2001: T4.

32. Daczkowska-Kozon E. Kuchnia – miejsce wtórnego

zanieczyszczenia żywności Campylobacter. Przem Spoż

2006, 1: 34-35.

33. Brandl MT, Haxo AF, Bates AH, et al. Comparison of survival

of Campylobacter jejuni in the phyllosphere with that in the

rhizosphere of spinach and radish plants. Appl Env Microbiol

2004, 70: 1182-1189.

34. Anonymous. Emerging infections program. FoodNet News

Vol 2007. 1(1). http://cdc.gov/foodnet/news/2007/

October2007_foodnet_news.pdf

35. CDC. Foodborne Diseases Active Surveillance Network

(FoodNet): FoodNet Surveillance Report for 2011 (Final

Report). Atlanta, Georgia: U.S. Department of Health and

Human Services, CDC. 2012.

36. Anonymous. Preliminary FoodNet Data on the incidence of

infection with pathogens transmitted commonly through

food – 10 states, 2009. Weekly MMWR. 2010 April 16,

2010/59(14), 418-422. http://www.foodconsumer.org/

newsite/Nutrition/foodborne_illnesses_on_the_decline_

1504100853.html

37. Scharff RL. Economic burden from health losses due to foodborne

illness in the United States. J Food Prot 2011, 75(1): 123-131.