2. METODYKA BADAŃ WŁASNYCH
2.1. Przedmiot i cel badań
Badania naukowe wymagają jasnego określenia przedmiotu i celu badań.
Czynności te stanowią pierwszy, podstawowy krok w procedurze badawczej.
Sformułowanie przedmiotu badań ma na celu odzwierciedlenie głównych problemów
badawczych, a także wyrażenie intencji badacza.
Badanie naukowe to wieloetapowy proces „zróżnicowanych działań mających
na celu zapewnienie obiektywnego, dokładnego i wyczerpującego poznania obranego
wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej, a wynikiem badania
naukowego jest określony obraz badanej rzeczywistości.”
Natomiast przedmiotem badań jak podaje W. Puślecki „jest ściśle zdefiniowany
wycinek rzeczywistości społeczno – przyrodniczej, stanowiącej obiekt zainteresowań
poznawczych określonej dyscypliny naukowej”
. J. Sztumski określa przedmiot badań
„jako wszystko, co składa się na tak zwaną rzeczywistość społeczną, a więc
zbiorowości i zbiory społeczne, instytucje społeczne, procesy i zjawiska społeczne.”
T.
Pilch z kolei przedmiot badań określił jako „zadanie, które staje przed nami
w momencie uświadomienia sobie konieczności przeprowadzenia badań
empirycznych”.
Zważywszy, że badania pedagogiczne określane są przez cele jakim służą
, poza
ustaleniem przedmiotu badań konieczne jest sformułowanie celu badań, który stanowi
wizytówkę poczynań badawczych, nadaje odpowiedni kierunek badaniom, bowiem od
właściwego sformułowania celu zależy powodzenie wszystkich dalszych etapów
badań.
Celem badań według W. Dutkiewicza jest „dążenie do wzbogacenia wiedzy o
osobach, rzeczach i zjawiskach będących przedmiotem badań.”
1
Mały słownik języka polskiego, pod red. E.Sobol, Warszawa 1995, s.854.
2
W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, s.3.
trochę stare
3
J. Sztumski, Wstęp do metodologii i technik badań społecznych, Katowice 1995, s.7.
4
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.101.
5
Ibidem, s. 19.
6
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, s.35 – 36.
7
W. Dutkiewicz, Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996, s.31.
Natomiast zdaniem M. Łobockiego, jest to „rodzaj efektu, który zamierzamy
uzyskać w wyniku badań, a także jest to rodzaj czynności, z którymi te efekty będą się
wiązać.”
Kierując się definicjami T. Pilcha i M. Łobockiego, przedmiotem moich
badań jest wartość pracy zawodowej w opinii osób bezrobotnych i czynnych
zawodowo. Natomiast w związku z obranym przedmiotem badań, ich celem jest
ustalenie stosunku badanych do wartości pracy zawodowej.
2.2. Problemy i hipotezy badawcze
Określenie przedmiotu i celu badań pozwala na sformułowanie problemu badań,
co stanowi pierwszy etap zadań naukowych,
bowiem właściwie określone problemy
badawcze nadają głęboki sens badaniom naukowym oraz gwarantują ich rzetelność.
W literaturze naukowej możemy znaleźć wiele definicji problemu badawczego.
Według W. Zaczyńskiego, o problemie badawczym mówimy w sytuacji
„zetknięcia się człowieka z trudnością, wraz z uświadomieniem sobie jej charakteru.”
Z kolei J. Sztumski pojęcie problemu badawczego określa to „co jest przedmiotem
wysiłków badawczych, czyli po prostu, to co orientuje nasze przedsięwzięcie
poznawcze.”
W mojej ocenie pojęcie problemu najtrafniej zdefiniował M. Łobocki
wskazując, iż „jest to pytanie, na które odpowiedzi szukamy na drodze badań
naukowych, czyli poprzez dociekanie i wysiłek.”
Istotnym jest jednak, aby przy formułowaniu problemów spełnione zostały
określone kryteria:
1. „problem ma wyrażać relację zachodzącą między dwiema lub więcej
zmiennymi;
2. problem ma być sformułowany jasno i jednoznacznie, koniecznie w formie
pytania, a nie stwierdzenia;
3. problem ma dotyczyć zmiennych, dających się zbadać (zmierzyć), bowiem
pozbawiony takiej możliwości przestaje być problemem badawczym.”
8
M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s.58.
trochę stare
9
S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006, s.11.
10
W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s.30.
11
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s.28.
trochę stare
12
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.110.
13
Ibidem, s.126.
2
Ponadto dla „poprawnego sformułowania problemów badawczych ważna jest ich
geneza, czyli osobiste preferencje badacza, potrzeby społeczne i znajomość
problematyki dotyczącej formułowania problemów badawczych.”
Nawiązując do przedstawionych wcześniej definicji, problemem głównym
moich badań jest:
Jaką wartość stanowi praca zawodowa dla osób bezrobotnych, a jaką dla osób
pozostających w zatrudnieniu?
W odniesieniu do problemu zasadniczego wyłoniłam następujące problemy
szczegółowe:
1. Jakie wartości pracy cenią osoby bezrobotne?
2. Jakie wartości pracy preferują osoby czynne zawodowo?
3. Czy i w jakim zakresie nastąpiła zmiana systemu wartości pracy u osób
obecnie pracujących, które przed podjęciem zatrudnienia były
bezrobotne?
Efektem określenia problemów badawczych jest możliwość sformułowania
hipotez roboczych, które jak wskazuje W. Okoń są „nie sprawdzonymi twierdzeniami,
których sprawdzenie odbywa się przez wyprowadzenie z nich wniosków
empirycznych.”
Hipoteza bowiem jest „przypuszczeniem wynikającym
z dotychczasowego stanu naszych badań i dotyczące stanu naszej wiedzy.”
Chociaż
powyższe definicje w sensie treściowym są podobne, w mojej pracy będę opierała się
na stanowisku M. Łobockiego, który uważa, iż hipotezą jest „próba odpowiedzi na
sformułowane uprzednio problemy badawcze, przy czym, są one świadomie przyjętymi
przez badacza przypuszczeniami, wymagającymi potwierdzenia bądź odrzucenia
w wyniku przeprowadzonych badań.”
Tak więc w odniesieniu do sformułowanych problemów badawczych przyjęłam
następujące hipotezy badawcze:
1. Zakładam, że najbardziej cenionymi wartościami pracy przez osoby
bezrobotne są wartości z grupy STABILNOŚĆ czyli: korzyści
materialne, bezpieczeństwo, ściśle określone zasady pracy i możliwość
izolacji.
14
Ibidem, s.111.
15
W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s.97.
16
W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, Warszawa 1981, s.153.
trochę stare
17
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.132.
3
2. Osoby pracujące za najbardziej cenione wartości pracy uznają, wartości
z grupy INDYWIDUALNY ROZWÓJ, tj. wiedzę, samorealizację,
pobudzenie intelektualne i samodzielność.
3. Zakładam, że u osób będących bezrobotnymi, w wyniku podjęcia pracy
w Powiatowym Urzędzie Pracy w Grudziądzu nastąpiła zmiana systemu
wartości pracy, tj. z grupy wartości pracy STABILNOŚĆ na grupę
INDYWIDUALNY ROZWÓJ.
2.3. Zmienne i ich wskaźniki
Kolejną czynnością i jednocześnie następnym etapem postępowania badawczego
jest określenie zmiennych i ich wskaźników, które stanowią uszczegółowienie
badanych zjawisk ze względu na ich cechy.
S. Nowak uważa, iż „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują
nas analizowane przedmioty i zdarzenia.”
W. Dutkiewicz z kolei traktuje zmienną
jako cechę, czynnik, właściwość przedmiotu, która przybiera różne wartości.
Co prawda powyższe definicje w pełni oddają istotę i zadanie zmiennych, to jednak
w mojej pracy dla ich określenia będę kierowała się stanowiskiem M. Łobockiego,
który uważa, że „zmienne w badaniach naukowych, są próbą uszczegółowienia
głównego ich przedmiotu, czyli problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać
i hipotez roboczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić.”
Należy podkreślić, że w badaniach pedagogicznych zmienne dzielą się na dwie
grupy, tj. zmienne zależne i zmienne niezależne. Zmienna zależna jest to zmienna
będąca przedmiotem badania, a której związki z innymi chcemy określić. Natomiast
zmienna, od której zależy zmienna zależna i która na nią oddziałuje nosi nazwę
zmiennej niezależnej.
Natomiast dla „zbadania, że zachodzi zjawisko jakie nas interesuje służy
wskaźnik, będący pewną cechą, zdarzeniem lub zjawiskiem, na podstawie którego
wnioskujemy z całą pewnością lub z określonym prawdopodobieństwem wyższym
od przeciętnego.”
Zatem jak wskazuje M. Łobocki „wskaźnikami są mierzalne cechy
18
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1981, s.152.
trochę stare
19
W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Kielce 2000, s.61.
20
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.137.
21
J. Brzeziński, Elementy metodologii w badania psychologicznych, Warszawa 1997, s.24.
22
Z. Krzysztoszek, Uwarunkowania, założenia i metody badań pedagogicznych, Warszawa 1997, s.71.
4
lub właściwości badanych faktów czy zjawisk lub czynniki mające na nie wpływ albo
skutki, jakie pociągają one za sobą.”
Tabela 2. Problemy badawcze, zmienne i ich wskaźniki
Lp. Problem
badawczy
Zmienne
niezależne
Zmienne
zależne
Wskaźnik
1.
Jakie wartości pracy
cenią osoby bezrobotne?
Płeć;
Wiek
Wykształcenie
Staż pracy
Stabilność w systemie
wartości pracy wśród
osób bezrobotnych;
Postawa wobec pracy
zawodowej;
- bezpieczeństwo;
- korzyści
materialne;
- ściśle określone
zasady;
- możliwość
izolacji;
2.
Jakie wartości pracy
cenią osoby czynne
zawodowo?
Płeć;
Wiek
Wykształcenie
Staż pracy
Indywidualny rozwój
w systemie wartości
pracy wśród badanych
osób pracujących;
Postawa wobec pracy
zawodowej;
- wiedza;
- samorealizacja;
- pobudzenie
intelektualne;
- samodzielność;
3.
Czy i w jakim zakresie
nastąpiła zmiana systemu
wartości pracy u osób
obecnie pracujących,
które przed podjęciem
zatrudnienia były
bezrobotne?
Płeć;
Wiek
Wykształcenie
Staż pracy
Indywidualny rozwój
w systemie wartości
pracy wśród badanych
osób pracujących;
Postawa wobec pracy
zawodowej;
- wiedza;
- samorealizacja;
- pobudzenie
intelektualne;
- samodzielność;
23
M. Łobocki, Wprowadzenie…, op.cit., s.146.
5
2.4. Metody, techniki i narzędzia badawcze
Następnym etapem mojej pracy badawczej jest wybór odpowiedniej metody,
techniki i narzędzi, którymi posłużę się poszukując odpowiedzi na określony wcześniej
problem badań.
W. Zaczyński definiuje metodę badań jako „sposób systematycznie stosowany,
to znaczy w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym
powtórzeniu się analogicznego zadania.”
Inną definicję metody badawczej podaje J. Sztumski wskazując, iż „jest to na
ogół system założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub
teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć założony cel.”
T. Pilch ponadto wyszczególnił następujące warunki poprawnej metody
badawczej, która winna:
a) „być adekwatna do problemu, którego rozwiązanie jest zadaniem badawczym,
b) zmierzać najkrótszą drogą do realizacji podjętej zadania badawczego;
c) określać generalny sposób postępowania badawczego odpowiadającego ogólnej
koncepcji badań,
d) precyzować ramy terytorialne i czasowe w postaci hipotez lub prawidłowości
ogólniejszych o określonym stopniu prawdopodobieństwa,
e) sugerować wybór technik badawczych,
f) ułatwić proponowane opracowanie badań w postaci hipotez.”
Z kolei M. Łobocki wskazuje, że: „metody są pewnym określonym, systemem
reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu
operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również
specjalnych środków działań skierowanych z góry na założony cel badawczy.”
Odnosząc się do wyróżnionych przez M. Łobockiego metod badawczych, prowadząc
badania posłużę się:
a) metodą studium literatury w badaniach pedagogicznych,
b) metodą sondażu diagnostycznego,
c) metodą analizy dokumentów.
24
W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1990, s.18.
25
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s.46.
trochę stare
26
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.66.
27
M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1990, s.115.
6
Studium literatury ma na celu ustalenie stanu wiedzy i niewiedzy w określonej
dziedzinie naukowej, będącej podstawą dalszych dociekań badawczych.
Z kolei według M. Łobockiego „podstawową funkcją metody sondażu
diagnostycznego jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach
w wyniku relacji słownych osób badanych, nazywanych respondentami. Cechą
konstytutywną tej metody jest wypytywanie, czy sondowanie opinii. Co prawda
zdaniem autora, w porównaniu z innymi, metoda sondażu diagnostycznego w badaniach
pedagogicznych jest mało trafna i rzetelna, niemniej jest przydatna poznawczo. Stosuje
się ją najczęściej w badaniach za pomocą ankiet, rozmowy, czy wywiadu, a badania
te stanowią jej podstawowe techniki badawcze. Metoda ta sprzyja:
1. sformułowaniu problemów badawczych i hipotez roboczych;
2. zgromadzeniu opinii badanych o różnych kwestiach istotnych z punktu widzenia
przeprowadzanych badań;
3. ulepszeniu poznaniu osób badanych pod względem sposobu widzenia przez
nie interesujących badacza zagadnień.”
Metodą o charakterze uzupełniającym, a nie podstawowym jest zastosowana
przeze mnie metoda analizy dokumentów. Jak wskazuje M. Łobocki, jest to metoda
mniej doceniana w porównaniu z innymi, polegająca na uporządkowaniu i interpretacji
zawartych w dokumentach treści pod kątem problemu (celu) badawczego oraz hipotez
roboczych.
Zdaniem autora, zarówno metody, jak i techniki badawcze są to określone
sposoby postępowania badawczego, jednak różnica pomiędzy metodą, a techniką badań
polega na tym, że metoda badań odnosi się do ogólnych dyrektyw czy reguł
postępowania badawczego, technikę natomiast utożsamia się z bliżej
skonkretyzowanymi wskazaniami odnoszącymi się przebiegu organizowanego procesu
badawczego. Tak więc technika badań jest z reguły podporządkowana określonej
metodzie badań i pełni wobec niej rolę służebną.
M. Łobocki technikę badawczą określa jako bliżej skonkretyzowany sposób
realizowania zamierzonych badań. „Jest to przede wszystkim sposób zbierania
materiałów oparty na dokładnych i jasnych dyrektywach, weryfikowanych w badaniach
różnych nauk społecznych.”
28
M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Warszawa 2005, s.81.
29
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.255.
30
Ibidem, s.256.
31
Ibidem, s.231.
32
M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s.140.
trochę stare
7
Powyższą definicję potwierdza T. Pilch wskazując, iż technika badawcza
to „czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami,
pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów.”
Tak
więc, kierując się stanowiskiem M. Łobockiego, przy doborze metody
sondażu diagnostycznego jako technikę opartą na wypowiedziach respondentów
wybrałam ankietę, której kwestionariusz jest także jednym z podstawowych narzędzi
badań pedagogicznych. Terminem ankieta określa się bowiem zarówno „kwestionariusz
zawierający pytania dotyczące określonego tematu, jak i zbieranie informacji na
określony temat za pomocą pytań skierowanych (ustnie, pisemnie lub za pośrednictwem
radia i telewizji) do pewnej grupy osób.”
M. Łobocki przyjmuje, że kwestionariusz ankiety to arkusz z wydrukowanymi
na nim pytaniami i wolnymi miejscami na wpisanie odpowiedzi, spośród których osoby
badane wybierają te, które uważają za prawdziwe. Jest to narzędzie badawcze, które
służy realizacji wybranej techniki badań do technicznego gromadzenia danych
z badań.
Chociaż zgodnie z zasadami prowadzenia badań, badacza winna cechować
bezstronność, to jednak z uwagi na fakt, że osobami badanymi będą pracownicy
Powiatowego Urzędu Pracy w Grudziądzu oraz osoby zarejestrowane jako bezrobotne,
będąc również pracownikiem tej instytucji w moich badaniach posłużę się ankietą
anonimową, która w mojej ocenie daje większe prawdopodobieństwo udzielenia
szczerych odpowiedzi. Bowiem jak podkreśla W. Pytkowski, ankieta jest zetknięciem
cech badacza z subiektywnymi na ogół poglądami ankietowanego, dlatego też
informacje zawarte w wypełnionych przez badanych ankietach, to obraz ich
wewnętrznych pragnień lub niechęci.
Ponadto w odniesieniu do zastosowanej metody badań o charakterze
uzupełniającym, tj. analizy dokumentów, kierując się wyróżnionymi technikami przez
M. Łobockiego przyjęłam analizę treściową dokumentów polegającą na interpretacji
zawartych w nich treści. Dzięki tej technice można podjąć próbę m.in. odpowiedzi na
pytania: co autor analizowanego dokumentu chciał powiedzieć lub ukazać, jakie zawarł
w nim treści, a także czego mogą one być świadectwem?
33
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.42.
34
Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, s.33.
35
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.252.
36
W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1981, s.84.
trochę stare
37
M. Łobocki, Wprowadzenie…, op. cit. s.258.
8
2.5. Charakterystyka terenu badań
Określenie terenu badań jest kolejnym krokiem przygotowania
metodologicznego w postępowaniu badawczym. Poprzez teren badań należy rozumieć
nie tylko miejsce, ale również typologię cech i zagadnień, jakie muszą być zbadane,
odnalezienie ich na odpowiednim terenie, w odpowiednich grupach, układach lub
zjawiskach społecznych.
Terenem prowadzonych przeze mnie badań był Powiatowy Urząd Pracy
w Grudziądzu, którego siedziba znajduje się przy ulicy Parkowej nr 22. W wyniku
reformy ustrojowej państwa, na mocy ustawy z dnia 24.07.1998r. o zmianie niektórych
ustawy określających kompetencje organów administracji publicznej
, z dniem
01.01.1999r. rejonowe urzędy pracy stały się z mocy ustawy powiatowymi urzędami
pracy wchodzącymi w skład powiatowej administracji zespolonej, natomiast
od 01.01.2000r. stały się podległe starostom lub prezydentom miast na prawach
powiatu. Powiatowy Urząd Pracy w Grudziądzu jest jednostką samorządową
Grudziądza – miasta na prawach powiatu, która na mocy ustawy z dnia 20.04.2004r.
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
realizuje zarówno zadania
rządowe, jak i samorządowe.
Populacja jest to „zbiór elementów, którego część poddajemy badaniu
empirycznemu. Elementy te muszą mieć co najmniej jedną właściwość wspólną
stanowiącą o ich przynależności do jednego zbioru oraz co najmniej jedną właściwość
zmienną, co do której mogą się różnić między sobą”.
W niniejszej pracy populację stanowi objęta badaniem 20 osobowa grupa
pracowników Powiatowego Urzędu Pracy w Grudziądzu oraz 20 osobowa grupa osób
posiadających status bezrobotnego i pozostających w ewidencji tej instytucji.
38
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.178.
39
Ustawa z dnia 24.07.1998r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje
organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa, Dz.U.Nr 106 poz.668
z 1998r.
40
Ustawa z dnia 20.04.2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst
jednolity: Dz. U. Nr 69, poz.415 z 2008r. z późn. zmianami.
41
B. Niemierko, K. Ciżkowicz, Elementy statystyki w klasycznej teorii testu. Bydgoszcz 1991, s.13.
9
2.6. Organizacja i przebieg badań
Organizacja
badań winna zostać poprzedzona dokładnym przygotowaniem
procedury badawczej, bowiem jak podkreśla W. Zaczyński „organizacja i metody badań
wyznaczane są przez problemy i powiązane z nimi hipotezy. Zatem musi odpowiadać
metodzie, która z kolei winna być adekwatna do rozwiązywanych problemów.”
Wskazane przez autora etapy badań określają poszczególne etapy procedury badań,
tj. przygotowanie merytoryczne (opanowanie wiedzy na temat przedmiotu i celu badań
poprzez studium literatury oraz studium analityczno – krytyczne literatury badanego
problemu), przygotowanie metodologiczne (planowanie przedmiotu, celu i metodyki
badań, opracowanie ankiety) i przygotowanie organizacyjne (weryfikacja ankiety,
przeprowadzenie badań wybranej próby populacji, terminu, miejsca i formy).
Badania
zostały przeprowadzone w Powiatowym Urzędzie Pracy w Grudziądzu.
W badaniach mających charakter anonimowy uczestniczyło dobrowolnie
20 pracowników urzędu oraz 20 osób bezrobotnych.
Tabela 3. Harmonogram przygotowania pracy
Lp.
Etapy i procedury badań
Termin
1.
Wybór problematyki badawczej i sformułowanie
tematu pracy
X’2008
2. Opracowanie
koncepcji
pracy
II’2009
3.
Studiowanie literatury, opracowanie rozdziału
teoretycznego
II – V’2009
4.
Opracowanie informacji metodologicznej
i kwestionariusza ankiety
II – III’2010
5. Przeprowadzenie
badań empirycznych
III’2010
6. Opracowanie
zebranego
materiału empirycznego
oraz sformułowanie rozdziału wynikowego
IV’2010
7.
Pierwsza wersja pracy
V’2010
8. Ostateczna
wersja
pracy
VI’2010
42
W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1994, s.153.
43
Ibidem, s.155.
10
11