Estetyka a nauka

Studia podyplomowe w zakresie przyrodoznawstwa

Dr Justyna Herda

Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych

KUL

Sztuka, percepcja sztuki

Estetyka a nauka

• Estetyka – (gr. aisthetike episteme) – wiedza o

spostrzeżeniu zmysłowym

• Doskonałej formie poznania zmysłowego

przyporządkowano kategorię piękna

• estetyka, jako samodzielna dyscyplina, pojawiła

się w XVIII

• ALE jej początków możemy poszukiwać w

zamierzchłej przeszłości (np. rysunki naskalne)

Estetyka a nauka

• patrząc z perspektywy historycznej estetyka

zaczyna się od pytania o piękno

• „Źródłem refleksji estetycznej nie było zjawisko

sztuki, lecz zjawisko piękna; ono jest pierwszym i
najbardziej brzemiennym w skutki wydarzeniem
w historii estetyki.” (Baemler 1934)

Estetyka a nauka

• trudno jest traktować piękno jako coś

obiektywnego, gdyż trudno znaleźć przedmiot,
który dla każdego wydawałby się taki sam pod
względem przeżyć estetycznych

• wielu estetyków doszło do przekonania, że

przedmiotem estetyki nie jest piękno, ale
postawa estetyczna i przeżycie piękna

Estetyka a nauka

• Tatarkiewicz: „jest słuszne, aby w estetyce obok

obiektywnych zagadnień znalazło się miejsce dla
zagadnień subiektywnego przeżycia.”

• dwa tory badań estetycznych – zagadnienia

obiektywne i subiektywne

• Dwa inne tory w estetyce – charakter opisowy –

stwierdza i uogólnia fakty; charakter normatywny
– daje zalecenia, jak wytwarzać dobrą sztukę

Estetyka a nauka

• Estetyka stara się przede wszystkim ustalić

własności rzeczy, które bada –

– jakie są własności piękna, sztuki,
– jak piękno oddziałuje na osoby je doświadczające,
– jak powstaje sztuka

• Stara się także te własności wyjaśnić

Estetyka a nauka

• Przewodnimi motywami piękna w starożytności

były symetria i proporcja

• W średniowieczu (i czasach nowożytnych)

twierdzono, że w pięknie jest czynnik
subiektywny i piękno przedmiotu zależy od jego
własności, ale także od wymagań podmiotu

• Współcześnie mocno podkreśla się subiektywny

charakter piękna

Estetyka a nauka

• Ze zdroworozsądkowego punktu widzenia

wydaje się, że tak różne dziedziny, jak sztuka i
nauka nie mają ze sobą nic wspólnego

• W naszej kulturze charakteryzuje się sztukę

jako coś efemerycznego, ulotnego,
emocjonalnego, subiektywnego

• Nauka to cos obiektywnego, racjonalnego i

faktualnego

Estetyka a nauka

• W ostatnim dziesięcioleciu rozwija się

dynamicznie nowa subdyscyplina –

neuroestetyka

• Neuroestetyka – jedna z nowopowstałych

dyscyplin kognitywnych, której celem jest

naukowe wyjaśnienie zjawisk składających się na

percepcję dzieła sztuki

• Termin neuroestetyka na określenie nowych

badań nad sztuką został zaproponowany przez

neurobiologa Semira Zekiego (1999) - sztuka

wyrasta z fizjologii naszego mózgu

Estetyka a nauka

• jednak, zarówno artyści, jak i uczeni dążą do tego

samego – zdobycia wiedzy o świecie, mimo, że ich
sposób dochodzenia do wiedzy jest inny

• Historycznie to właśnie artyści byli pierwszymi

badaczami ludzkiej zdolności wzrokowej percepcji

• Dobrym przykładem przenikania idei (między

nauką a sztuką) jest sztuka optyczna (tzw. Op
Art.), która rozwinęła się w latach 60. XX wieku -
Richard Anuszkewitz

Estetyka a nauka

• Według Zekiego poważnym brakiem

dotychczasowych rozważań nad tworzeniem i
odbiorem sztuki było nieuwzględnianie w nich
danych na temat funkcjonowania mózgu

• Neuroestetyka poszukuje neurobiologicznych

podstaw przeżyć estetycznych. Tworzenie i
przyjemność obcowania ze sztuką jest możliwe
tylko dzięki istnieniu wspólnych wszystkim
ludziom struktur mózgu, odpowiedzialnych za
percepcję

Estetyka a nauka

• V.S. Ramachandran – neuroestetyka jest

pewnym obszarem, w którym może nastąpić
owocny poznawczo dialog między artystami,
neurofizjologami, psychologami percepcji i
historykami sztuki. Może nastąpić spotkanie
przedstawicieli dwóch odmiennych kultur (w
rozumieniu C.P. Snowa)

Estetyka a nauka

• Dana Gioia – sztuka jest niezastępowalną

drogą rozumienia i wyrażania świata –
równoważną ale odmienną od naukowej i
pojęciowej

• Stawia intrygujące pytanie – co się stanie, jeśli,

zamiast postrzegania sztuki jako zbyteczny
luksus, zaczniemy ją widzieć jako kluczowy
składnik w procesie odkrywania największych
tajemnic neuronauk

Estetyka a nauka

• Leonard Shlain zwraca uwagę, że tak samo, jak

łączenie informacji z obu oczu daje
spostrzeżenie głębi (trzeciego wymiaru), tak
też poprzez patrzenie na świat z różnych
perspektyw nauki i sztuki oraz integrację
wiedzy płynącej z nich obu otrzymujemy
głębsze rozumienie rzeczywistości

Estetyka a nauka

Najważniejsze pytania stawiane w neuroestetyce:

1. Jakie wyposażenie neuronalne jest niezbędne do

przeżywania sztuki?

2. Jakie prawa rządzą odbiorem sztuki, szczególnie

percepcją dzieła sztuki?

3. Jakie są podobieństwa i różnice w zakresie pobudzenia

centralnego układu nerwowego podczas percepcji

nieartystycznego i artystycznego przedmiotu?

4. Jakie są podobieństwa i różnice w zakresie pobudzenia

centralnego układu nerwowego podczas percepcji

różnych rodzajów dzieł sztuki?

5. Czym są emocje towarzyszące odbiorowi dzieła sztuki?
6. Jaka jest wartość przystosowawcza sztuki w

perspektywie ewolucyjnej?

Estetyka a nauka

Cele badań w dziedzinie neuroestetyki to:

1. Badanie procesów twórczych w sztukach plastycznych,

zrozumienie działania mózgu w czasie takich procesów.

2. Podkreślanie centralnej roli, jaką pełnią badania nad mózgiem

dla zrozumienia natury ludzkiej, przejawiającej się nie tylko w

sztuce czy muzyce, lecz również moralności, zachowaniach

społecznych i antyspołecznych, religii i innych dziedzinach

wpływających na życie codzienne.

3. Zainteresowanie neurobiologów badaniem sztuki jako metody

badania organizacji przetwarzania informacji przez mózg.

4. Badanie praw percepcji, którym podlega tworzenie sztuki,

zarówno na etapie tworzenia jak i oglądania.

5. Zrozumienie sztuki w świetle zadań, stojących przed układem

wzrokowym, lub ogólnie stojących przed mózgiem, to jest

gromadzenia wiedzy o świecie i sposobach jego poznawania.

Estetyka a nauka

• Zeki – ogólna funkcja sztuki polega na

poszukiwaniu stałych, trwałych, istotowych cech
przedmiotów, powierzchni, twarzy, sytuacji, co
pozwala nam zdobyć ogólną wiedzę nie o
konkretnym przedmiocie, twarzy czy sytuacji, ale
o całej klasie danych przedmiotów, twarzy czy
sytuacji

• Dodaje także, że funkcje, jakie pełni sztuka

stanowią przedłużenie funkcji wzrokowej mózgu

Estetyka a nauka

• Czy istnieją „reguły” sztuki pozwalające

zrozumieć dlaczego pewne reprezentacje
graficzne wydają się nam piękne i
interesujące?

• V.S. Ramachandran wyróżnił kilka elementów,

których obecność jest istotna w dziełach sztuki

Estetyka a nauka

• Uwypuklanie elementów, różnic, widoczne w

sztuce pierwotnej i karykaturach, wynikające z
zasady „wzmacniania różnic”

• Izolowanie pojedynczych modów wzrokowych

(kształt, kolor, kinestetyka), sprzyja większemu
skupieniu uwagi

• Grupowanie percepcyjne (Gestalt) pozwalające

na segmentację obiektów od tła i abstrakcyjne
relacje podobieństwa

Estetyka a nauka

• Wzmacnianie wrażenia przez kontrast, linię, rysunek, kolor

• Unikanie nienaturalnych punktów widzenia i przypadkowych

koincydencji konturów

• Wyzwania dla percepcji, nieoczywiste grupowanie,

wywołujące zaciekawienie

• Aluzje i metafory zwiększają zainteresowanie, silnie

pobudzając korę skojarzeniową i złożone procesy myślenia

• Symetria jest atrakcyjna, gdyż wzmaga synchronizację

pomiędzy procesami w obu półkulach mózgu, prowadzi więc

do silniejszego pobudzenia

Estetyka a nauka

• Kluczem do odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób

sztuka oddziałuje na widza, jest zrozumienie,
jakiego rodzaju bodźcem dla systemu
percepcyjno-emocjonalnego jest dzieło sztuki

• Jedno jest pewne: jest to bodziec szczególny, gdyż

zadaniem dzieła sztuki jest wyróżniać się z
otoczenia, przyciągnąć i zaabsorbować uwagę
odbiorcy oraz poruszyć go emocjonalnie

Estetyka a nauka

• Według neuroestetyków, receptura na dzieło sztuki

polega na takim spreparowaniu bodźca, aby

pobudzić określone obszary w mózgu, a w

konsekwencji – wywołać silną reakcję percepcyjno-

emocjonalną u odbiorcy

• Artysta to „nieświadomy neurobiolog”

• Wydaje się, że dzieło sztuki musi wywołać

przynajmniej trzy różne reakcje organizmu

składające się na odbiór estetyczny: musi (i) skupić

uwagę widza, (ii) spowodować, że system

percepcyjny odrzuci konwencjonalny odbiór dzieła,

(iii) wywołać emocję estetyczną

Estetyka a nauka

• P. Markiewicz i P. Przybysz proponują poniższą

typologię artystycznych bodźców wizualnych

– bodziec iluzyjny;
– bodziec niejednoznaczny;
– bodziec wyolbrzymiony;
– bodziec relacyjny;
– bodziec empatyzujący

Estetyka a nauka

• Bodziec iluzyjny

• Bodziec tego typu wywołuje iluzje wizualne w

umyśle odbiorcy, tzn. wrażenie występowania
przedmiotu, relacji lub cechy, które w
rzeczywistości nie występują

Estetyka a nauka

a) Trójkąt Kanizsy;

b) iluzja Mullera-Lyera;

c) krata Hermana

Estetyka a nauka

Estetyka a nauka

• prawa psychologiczne, które rządzą

powstawaniem wrażenia trójkąta
iluzorycznego

(a) gestaltowskie domykanie w racjonalny sposób

figury jako trójkąta, oraz

(b) rekonstruowanie figury iluzorycznej na

podstawie tła, tj. odróżnianie trójkąta
iluzorycznego na podstawie przesłaniania przez
niego trzech leżących pod nim kręgów

Estetyka a nauka

• Bodziec niejednoznaczny

• Stały element pojawiający się w sztuce wizualnej

• Z jednej strony widzowi dostarczanych jest kilka

alternatyw percepcyjnych; z drugiej – brak jest
informacji zawartych w dziele

• W kostce Neckera widz nie może jednoznacznie

odpowiedzieć czy sześcian opada w dół, czy jest
podniesiony do góry

Estetyka a nauka

Kostka Neckera

Waza Rubina

Estetyka a nauka

• Bodziec wyolbrzymiony

• artysta posługuje się deformacją cechy wizualnej obiektu

przedstawionego

• Dobrym sposobem na silne pobudzenie odbiorcy sztuki

jest wyolbrzymienie na obrazie określonych cech
przedstawianej postaci

• Mechanizm ten odsłania być może zasadniczą cechę

naszego układu percepcyjno-emocjonalnego: wzmocnione
reagowanie na wyolbrzymione, przesadzone cechy

Estetyka a nauka

• posążek bogini

Parvatti - przesadne i
karykaturalne kobiece
kształty (wąska talia,
wydłużone ręce i
dłonie) – większe
oddziaływanie na
układ wzrokowy
odbiorcy

Estetyka a nauka

• zdeformowane,

wydłużone postacie
El Greca

Estetyka a nauka

• Ramachandran i Hirstein przypuszczają, że mózg zawiera

neurony reprezentujące jakości ciała kobiecego, których
pola recepcyjne reagują na przesadzone kształty

• Przykładowo, twórca posążka bogini Parvatti posługując

się przerysowaniami stworzył „superbodziec”, który jest w
stanie silnie pobudzić owe neurony

• silniejsze pobudzenie układu percepcyjnego może z kolei

skutkować silną aktywizacją układu emocjonalnego i
jednego z jego głównych ogniw: układu limbicznego –
pojawienie się emocji estetycznej u widza

Estetyka a nauka

• Bodziec relacyjny

• Niektóre dzieła sztuki istnieją dzięki innym dziełom.

Taki obraz (lub jego elementy), który nawiązuje do

prac innego autora nazywamy bodźcem relacyjnym

• Sposób działania bodźca relacyjnego polega na

wywołaniu w umyśle widza procedur

porównywania

• Podczas zestawiania różnych elementów z różnych

prac odbiorca musi utrzymywać online podstawę

porównania oraz zmodyfikowany analogon

Estetyka a nauka

a) Diego Velázquez

b) Pablo Picasso

c) Salvador Dali

Estetyka a nauka

• Bodziec empatyzujący

• Specyfika sztuki wizualnej polega na silnym

oddziaływaniu na psychikę odbiorcy

• Jedna z postaci takiego oddziaływania wiąże się z

możliwością odpowiedzi społecznej na

obserwowaną scenę

• Zdolność odpowiedzi społecznej na wizualne bodźce

artystyczne jest przejawem bardziej ogólnej

dyspozycji, zwanej empatią

Estetyka a nauka

• Wyniki wielu badań neurokognitywnych pokazują, że

empatia jest wielowymiarowym zbiorem różnych

dyspozycji wrodzonych i nabytych

• Wśród nich badacze wyróżniają dwa podstawowe profile

empatii – kognitywny i afektywny

• Na poziomie kognitywnym empatia estetyczna dotyczy

zdolności detekcji psychologicznego stanu podmiotu

przedstawionego w dziele

• w aspekcie afektywnym empatia estetyczna oznacza

zdolność do przyjmowania psychologicznego stanu innego

podmiotu

Estetyka a nauka

a) Vermeer Czytająca list przy otwartym oknie

b) Caravaggio Judyta

i Holofernes

Estetyka a nauka

Wybrane szkoły w sztukach wizualnych (zazwyczaj

malarskich), które usiłowały (świadomie lub nie)

nawiązywać do posiadanej przez nas wiedzy

neurobiologicznej:

• Kubizm – Picasso (brak światłocieni i perspektywy miał

odpowiadać sposobowi najbardziej efektywnego widzenia

świata przez mózg)

• Sztuka realistyczna – Michał Anioł, Vermeer
• Receptive Fields – Kasimir Malevich (nawiązuje do więzi

między wrodzonymi człowiekowi formami oraz formami w

świecie zewnętrznym, które im odpowiadają)

• Sztuka dynamiczna (ruch) – Marcel Duchamp (usiłował

przedstawić ruch)