Autyzm - przyczyny

Ewa Pisula

Wydział Psychologii

Uniwersytet Warszawski

ewa.pisula@psych.uw.edu.pl

Aktualny stan wiedzy na temat przyczyn

autyzmu:

1. Etiologia nieznana

2. Wieloczynnikowe, złożone uwarunkowania –
czynniki działają w sposób interakcyjny

3. Możliwe są różne drogi patogenezy, prowadzące
do rozwoju behawioralnych problemów
charakterystycznych dla autyzmu

Koncepcje biologiczne

Dysfunkcje CUN jako efekt zaburzonego przebiegu
ciąży, porodu i wczesnego rozwoju

W wielu badaniach stwierdzono częstsze

występowanie komplikacji ciążowych i związanych

z przebiegiem porodu

- zaawansowany wiek matki (starsi rodzice),
- kolejność urodzeń (ciąża pierwsza lub czwarta albo
późniejsza; szczególnie często - dziecko pierwsze),
- krwawienie w pierwszym lub drugim trymestrze,
- niska waga urodzeniowa,
- ciąża niedonoszona lub przenoszona,
- zażywanie leków w czasie ciąży,
- poród z użyciem narzędzi,
- poród wywoływany,

- wcześniactwo

Większa częstość autyzmu u dzieci urodzonych przed 33
tygodniem ciąży i wagą poniżej 2500 g

Jeszcze większa u dzieci z wagą urodzeniową < 2000 g

Jeszzce większa u dzieci z wagą urodz. < 1500 g (26%)

- większa częstość autyzmu, gdy kolejne dziecko rodzi się w
krótkim czasie po poprzednim (poniżej 1 roku – rozpoczęcie
kolejnej ciąży)

Wyniki badań niespójne: sugerowana konieczność
uwzględniania poziomu bilirubiny jako wskaźnika procesów
związanych z neurotoksycznością.

Nie wykryto czynnika, który byłby

specyficznie związany z autyzmem, ani też

takiego, który występowałby zawsze

w okresie prenatalnym lub okołoporodowym

u dzieci z autyzmem

Czynniki genetyczne:

1. Badania nad bliźniętami (początek:

Folstein i Rutter, 1977):

częste współwystępowanie autyzmu u bliźniąt

monozygotycznych (ok. 64% zgodności) i

znacznie rzadsze u bliźniąt dyzygotycznych

(ok. 5-8%).

2. Częstsze występowanie autyzmu u osób

spokrewnionych, np. u rodzeństwa

(prawdopodobieństwo autyzmu u kolejnego

dziecka w rodzinie – ok. 50 do 200 razy

wyższe niż przeciętnie w populacji (ok. 2-8%).

3. Częstsze występowanie innych całościowych

zaburzeń rozwoju u krewnych (np. zespół

Aspergera u 9% ojców).

4. Wybiórcze, charakterystyczne dla autyzmu,

trudności u krewnych (np. opóźnienia rozwoju

mowy, trudności w uczeniu się, upośledzenie

umysłowe) częściej niż przeciętnie w populacji.

5. Charakterystyka funkcjonowania poznawczego

rodziców i rodzeństwa:

- przetwarzanie informacji dot. stanów umysłu,

- centralna koherencja (szczegółowa analiza

poszczególnych elementów vs przetwarzanie

informacji w sposób całościowy i kontekstualny),

- zdolności do systematyzowania dobrze rozwinięte,

- poziom zdolności werbalnych vs niewerbalnych.

Badanie nad rozwojem młodszego rodzeństwa dzieci

z autyzmem:

I etap - dzieci w wieku 4. miesięcy
II etap – dzieci w wieku 14. miesięcy

Rodzeństwo dzieci z autyzmem w wieku 4. mies.:
słabsze umiejętności synchronii podczas interakcji z
matkami; brak reakcji na „kamienną twarz”.

W wieku 14 mies. dzieci, u których te zachowania
wystąpiły, znacznie rzadziej reagowały na swoje imię,
inicjowały mniej niewerbalnych interakcji z matkami,
mniej wskazywały i rzadziej tworzyły wspólne pole
uwagi.

Lżejszy wariant autyzmu u krewnych

Wśród ojców i dziadków dzieci z autyzmem jest

dwukrotnie więcej inżynierów niż wśród ojców

i dziadków dzieci rozwijających się prawidłowo

lub z innymi zaburzeniami.

Ponad 28% dzieci z autyzmem ma ojca lub dziadka

inżyniera. Jest też wśród nich znacznie więcej

matematyków i fizyków.

Rodzice dzieci z autyzmem wypadaja lepiej od innych

osób w teście ukrytych figur,

a gorzej w zadaniach, które wymagają odczytania

stanu umysłu na podstawie ekspresji mimicznej.

Rodzice - charakterystyka osobowościowa

(sztywność, nieśmiałość, ucieczka w samotność,

wysoki poziom lęku)

Pisula, Kosut i Danielewicz (2006, 2007):

Brak różnic między rodzicami dzieci z autyzmem

a rodzicami dzieci rozwijających się prawidłowo

w zakresie aleksytymii, inteligencji emocjonalnej

i kompetencji społecznych

(mierzonych kwestionariuszowo)

6. Autyzm dość często współwystępuje z innymi

zaburzeniami o charakterze genetycznym, głównie

zespołem kruchego chromosomu X (5-15% osób z

autyzmem), stwardnieniem guzowatym, nieleczoną

fenyloketonurią.

Podsumowanie:

1. Nie wykryto “genu autyzmu” (chromosomy 2, 7,
15, 17 - geny kandydaci).

2. Uwarunkowania poligenowe, złożone.

- wiele genów uczestniczy w powstaniu określonego
fenotypu,

- każdy gen wiąże się z częścią ryzyka,

- kombinacja genów uczestniczących w powstaniu
fenotypu może się różnić u poszczególnych osób
(heterogeniczność),

- mogą też istnieć warianty wspólne (obecne też u
osób niedotkniętych zaburzeniem)

- istotne są wpływy środowiskowe

3. Genetyczna determinacja może dotyczyć
predyspozycji do powstawania nieprawidłowości
w rozwoju mowy, funkcji poznawczych i
socjalizacji.

4. Nie wiadomo, na jakim etapie rozwoju
predyspozycje te wpływają na zaburzenie
procesów rozwojowych i jak to się dzieje.

Wiele niejasności, ale z badań genetycznych
wynika:

- potrzeba analizowania genetycznie
uwarunkowanych deficytów
neurorozwojowych, a nie
“nieprzystosowawczych wzorców

wychowania”

- poradnictwa genetycznego dla rodzin
z dziećmi z autyzmem.

Nieprawidłowości strukturalne i funkcjonalne

mózgu

L. Kanner (1943) u osób z autyzmem nie
występują uszkodzenia CUN

L. Waterhouse, D. Fein i Ch. Modahl (1996):
zlokalizowano 16 różnych uszkodzeń mózgu

Podstawowe nieprawidłowości neuroanatomiczne

i neurofizjologiczne dotyczą:

- części skroniowo-potylicznej mózgu
(rozpoznawanie bodźców społecznych,
funkcjonowanie emocjonalne),

- tzw. mózgu społecznego (głównie ciała
migdałowatego i płatów czołowych),

- wielkości i masy mózgu,

- nieprawidłowości w wielkości neuronów i budowie
dendrytów.

Zwierzęce modele autyzmu

J. Bachevalier (1991, 1995) –
rezusy, jednoczesne lezje
hipokampa i ciała migdałowatego
we wczesnym okresie rozwoju.

Efekt: zwierzęta izolowały się od
innych osobników. Ich
funkcjonowanie w tym zakresie
ulegało częściowej poprawie w
miarę rozwoju, ale u większości
małp zaburzenia przetrwały do
dorosłości.

Zachowania społeczne:

Bodźce społeczne ---- Percepcja ---- Ocena znaczenia

bodźca
(kontekst)

---- Emocje ---- Motywacja ---- Zachowanie społeczne

W badaniach z wykorzystaniem neuroobrazowania
przy rozwiązywaniu zadań związanych z teorią umysłu
u osób z autyzmem stwierdza się:

- większą aktywność w obrębie zakrętu
skroniowego górnego,

- mniejszą (niż u osób zdrowych) aktywność w
obrębie dolnej części zakrętu przedśrodkowego (płat
czołowy),

- mniejszą aktywność ciała migdałowatego.

(Baron-Cohen, 2000)

"Zamiast koncentrować się na poszukiwaniu struktury

mózgu najbardziej uszkodzonej, należy założyć, że na

różnych poziomach organizacji neuronalnej złożone

struktury są powiązane i uczestniczą w sieciach

neuronalnych

wpływających na zachowanie.

Poznanie strukturalnych lub funkcjonalnych

nieprawidłowości w mózgu oraz precyzyjne określenie, jak

wpływają one na zaburzone zachowanie jest o wiele bardziej

złożone, niż znalezienie struktur mózgu lub wskaźników

neurochemicznych zaangażowanych w ten proces"

(Denckla, 1996, s. 137)

Wyniki badań E. Courchesne

Aż 90% 2-4 latków z autyzmem ma mózg o większej masie
niż przeciętnie w tym wieku

Niezwykła wielkość mózgu dotyczy szczególnie móżdżku
i istoty białej mózgu (tworzenie połączeń
międzykomórkowych; włókna nerwowe)

Hipoteza “dysregulacji wzrostu (rośnięcia) mózgu”

(growth dysregulation hypothesis)

Anatomiczne nieprawidłowości mogą być efektem
defektów genetycznych, stanowiących czynnik
uczestniczący w rośnięciu mózgu

Być może gwałtowny przyrost wielkości głowy w
niemowlęctwie stanowi wczesny czynnik
ostrzegawczy pomocny w wykrywaniu autyzmu

Spoidło wielkie (Boger-Megiddo i in., 2006):

Porównywano wielkość spoidła wielkiego u 3-4-letnich
dzieci z ASD, dzieci z opóźnieniem rozwoju oraz dzieci
rozwijających się prawidłowo

Masa bezwględna spoidła wielkiego taka sama

Oznacza to, że było ono nieproporcjonalnie małe w stosunku
do zwiększonej masy mózgu dzieci z autyzmem

Dysproporcja ta ujawniała się szczególnie w przypadku
podgrupy dzieci z diagnozą autyzmu dziecięcego,
z nasilonymi zaburzeniami funkcjonowania

Neurony lustrzane

Giacomo Rizzolatti i wsp. z
Uniwersytetu w Parmie:

pewne neurony aktywizują się
zarówno wtedy, gdy małpy
wykonują działania ruchowe
(np. sięgnięcie po orzeszek), jak i
wtedy, gdy wyłącznie obserwują
działanie innych osobników

Obserwacyjno-wykonawczy system wskazuje

na działanie mechanizmów neuronalnych, dzięki

którym automatycznie rozumiemy i rozpoznajemy

działanie oraz intencje innych osób

Sieci neuronów lustrzanych

mogą być odpowiedzialne za zaburzenia:

- naśladowania,
- teorii umysłu (rozumienia intencji i innych stanów
umysłu),
- empatii,
- społecznej komunikacji.

Sieci te “wysyłają” polecenie ruchowe, ale też pozwalają na

zrozumienie zamiaru innego osobnika

(dzięki umysłowemu wyobrażeniu sobie jego działania)

Autyzm a płeć:

- u dziewcząt i kobiet autyzm występuje
znacznie rzadziej (4:1),

- jeśli jednak występuje, przybiera cięższą

postać i częściej towarzyszą mu dodatkowe
zaburzenia (np. upośledzenie umysłowe).

Rola testosteronu

Poziom testosteronu w życiu płodowym odgrywa
istotną rolę w powstawaniu wielu różnic
międzypłciowych

Wpływa na rozwój mózgu, zwłaszcza hipokampa,
układu limbicznego i nowej kory

Są z nim związane skojarzone z płcią
charakterystyki zachowania, takie jak agresywność i
poziom aktywności, a także rozwój niektórych
zdolności poznawczych, np. orientacja przestrzenna

Badanie nad związkiem poziomu testosteronu w okresie

płodowym a zachowaniem dzieci w wieku 4 lat

(Knickmeyer, Baron-Cohen, Raggatt i Taylor, 2005)

Poziom testosteronu w życiu płodowym był ujemnie

skorelowany

z jakością relacji społecznych u 4-latków

Korelacja dodatnia - z ograniczonymi

zainteresowaniami

u chłopców

Zatrucie metalami ciężkimi?

Pogląd, że rtęć zawarta w dziecięcych szczepionkach

powoduje autyzm

Szczepionki zawierały substancję konserwującą, w której
skład wchodził związek rtęci. Rtęć jest znaną neurotoksyną

Światowa Organizacja Zdrowia (2004): “nie ma

dowodów potwierdzających istnienie

przyczynowego związku mędzy

neurobiologicznymi zaburzeniami a

szczepionkami zawierającymi thimerosal”

Etiologia autyzmu jest skomplikowana

i wieloczynnikowa

Początek - procesy inicjujące powstanie zaburzenia
(initial causal processes), które obejmują działanie
czynników genetycznych i neurorozwojowych
(Mundy i in., 2007).

Wchodzą one w interakcję z rozmaitymi
uwarunkowaniami biologicznymi i środowiskowymi.

Rodzaj tych czynników, siła ich oddziaływania i
charakter wzajemnych związków decydują o różnicach
w ostatecznej ekspresji autyzmu.