Dorota Kobyliƒska

Dorota K

obyliƒska

Automatyczna k

ontrola nieÊwiadomych emocji

Monograia empiryczna po wi cona wa nemu problemowi: czy i w
jakim stopniu człowiek mo e poddać kontroli tzw. pierwotny afekt
(czyli szybk odpowied emocjonaln na sygnały dobrostanu lub
zagro enia), stanowi ca cenny wkład w rozwój bada nad fenome
nem nieu wiadomionego afektu, sposobami jego wzbudzania oraz
wła ciwo ciami.

Autorka formułuje tez , e mimo i afekt ma fundamentalne znaczenie przy
stosowawcze, nie musi to oznaczać, e jest jedyn , najwa niejsz czy decy
duj c przesłank warto ciowania. Konsekwencje powy szej obserwacji s
niezwykle doniosłe: utajone procesy i ich wpływy mog być podmiotowo
kontrolowane i modyikowane. Wyniki bada dr Kobyli skiej jednoznacz
nie wskazuj na skuteczno ć paradygmatu afektywnego poprzedzania jako
skutecznego instrumentu do analiz przed wiadomych etapów przetwarzania
informacji via eksperyment laboratoryjny. [...] Wierz , e ksi ka Doroty
Kobyli skiej stanie si obowi zkow lektur badaczy emocji, wiadomo ci,
poznania, ró nic indywidualnych oraz problematyki Ja.

prof. dr hab. Rafał Krzysztof Ohme

Autorka stawia wa kie pytania teoretyczne, proponuje niezwykle pomysło
we ich operacjonalizacje, w sposób wysoce komunikatywny przedstawia
wyniki swoich bada i poddaje je wnikliwej dyskusji. Praca wyró nia si
logicznym tokiem wywodu, jasn konstrukcj i oszcz dno ci słowa. Uzy
skane przez Dorot Kobyli sk wyniki pobudzaj nas my lowo i skłaniaj
do stawiania nowych pyta o du ym ładunku teoretycznym.

prof. dr hab. Mirosław Kofta

Dorota Kobyli ska

pracuje jako adiunkt w Katedrze

Psychologii Osobowo ci na Wydziale

Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Naukowo zajmuje si psychologi emocji,

w tym samoregulacji emocjonalnej, głównie

z perspektywy poznania społecznego

(ang.

). W dziedzinie

tej interesuj j procesy nie wiadome,

a ostatnio tak e nowoczesne metody bada

mózgu wykorzystuj ce techniki

neuroobrazowania. Prowadzi zaj cia

dydaktyczne po wi cone tej tematyce

oraz warsztaty i treningi po wi cone

rozwojowi osobowo ci i pracy z grup .

Mówi, e gdyby urodziła si raz jeszcze,

robiłaby to, co robi. Lubi rozmowy

z lud mi, sło ce, muzyk i podró e.

W serii uka e si :

Identyikacja warto ci osobistych

w badaniach psychologicznych.

Warto ci jako cele działa i wyborów

Cena: 25, 00 zł

Automatyczna

kontrola

nieÊwiadomych

emocji

Automatyczna

kontrola

nieÊwiadomych

emocji

482

Dorota Kobyliƒska

Automatyczna

kontrola

nieÊwiadomych

emocji

Recenzenci
Miros

ław Kofta

Rafa

ł Ohme

Projekt ok

ładki

Edwin Radzikowski

Redaktor
Joanna M

łodzi ska

Redaktor techniczny
Martyna Cho

łuj

Korektor
Ewa Koperska

Sk

ład i łamanie

Marcin Szcze niak

Publikacja dofi nansowana ze rodków Bada W

łasnych UW

oraz Wydzia

łu Psychologii UW

© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007

ISNN 0509-7177
ISBN 978-83-235-0207-4

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy wiat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: [e-mail]
Dzia

ł Handlowy: tel [phone]

e-mail: [e-mail]
Ksi garnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia

Wydanie I

Druk i oprawa

Dzi kuj profesor Marii Jarymowicz, promotorce mojej pracy dok-

torskiej, za wsparcie, inspiracje badawcze oraz nieustaj c gotowo

ć

do wspó

łpracy.

Dzi kuj tak e za pomoc, na ró nych etapach pracy, zespo

łowi kie-

rowanemu przez profesor Mari Jarymowicz, szczególnie Dorocie Kar-
wowskiej i Paw

łowi Kobyli skiemu, oraz wszystkim członkom Klubu

Psychologii Autonomicznej.

Spis tre ci

Wst p ...............................................................................................................11

Cz

ć I

Teoretyczny i empiryczny kontekst bada ..................................................16

Rozdzia

ł I. Defi nicje poj ć wyznaczaj cych zakres pracy .............................16

Afekt – pierwotny i wtórny.......................................................................16

Afektywne poprzedzanie – optymalne i suboptymalne ............................17

Asymetria pozytywno-negatywna .............................................................17

Automatyczny i refl eksyjny system regulacji ...........................................18

Afektywno-automatyczny i refl eksyjny system warto ciowania .............18

Autokorekta ...............................................................................................18

Emocje .......................................................................................................18

Jawne i utajone procesy warto ciowania ..................................................19

Lateralizacja emocji ..................................................................................19

Lateralna prezentacja bod ców: pole widzenia ........................................19

Ocenianie ...................................................................................................20

Samokontrola ............................................................................................20

Standardy – warto ciowania i samokontroli .............................................20

Rozdzia

ł II. Afekt jako podstawa warto ciowania ..........................................22

Reagowanie afektywne a ocenianie ..........................................................22

Afekt pierwotny i wtórny ..........................................................................22

Afekt jawny i utajony ...............................................................................22

Afekt jako podstawa warto ciowania .......................................................25

Paradygmat afektywnego poprzedzania: wyniki bada nad wp

ływem

utajonego afektu na formu

łowanie s dów i zachowanie ..........................25

Efekt asymilacji i efekt kontrastu w badaniach nad utajonym

afektem ......................................................................................................28

Rozdzia

ł III. Refl eksyjny system warto ciowania ..........................................32

Procesy oceniania jako forma warto ciowania opartego na wyartyku-

łowanych standardach ...............................................................................32

Standardy oceniania ..................................................................................34

Standardy osobiste, standardy samokontroli ......................................36

Rozdzia

ł IV. Biologiczne podło e procesów warto ciowania ........................38

Model Josepha LeDoux dolnej i górnej drogi wzbudzania afektu ...........38

Udzia

ł procesów prawo- i lewopółkulowych w procesach warto cio-

wania .........................................................................................................41

Hipotetyczne neuronalne korekty dwóch systemów warto ciowania:

afektywno-automatycznego i refl eksyjnego .............................................46

Rozdzia

ł V. Interakcje pomi dzy dwoma systemami warto ciowania:

afektywno-automatycznym i refl eksyjnym – za

ło enia i problematyka

bada w

łasnych .........................................................................................51

Wp

ływ systemu afektywno-automatycznego na refl eksyjne przetwa-

rzanie informacji .......................................................................................52

Wp

ływ systemu refl eksyjnego na przebieg procesów afektywno-auto-

matycznych ................................................................................................54

Wp

ływ dora nej aktywizacji systemu refl eksyjnego na przebieg pro-

cesów afektywno-automatycznych ...........................................................56

Dyspozycyjne wp

ływy systemu refl eksyjnego na przebieg procesów

afektywno-automatycznych ......................................................................59

Za

ło enia bada własnych ........................................................................62

Cele bada w

łasnych .................................................................................62

Hipotezy ....................................................................................................64

Cz

ć II

Program bada w

łasnych..............................................................................66

Rozdzia

ł VI. Schematy bada i rejestr zmiennych .........................................67

Rozdzia

ł VII. Procedura afektywnego poprzedzania ......................................69

Operacjonalizacja zmiennych niezale nych .............................................69

Operacjonalizacja zmiennej zale nej ........................................................70

Aparatura ...................................................................................................72

Rozdzia

ł VIII. Procedura refl eksyjnego wzbudzania standardów samo-

kontroli ......................................................................................................73

Rozdzia

ł IX. Przebieg bada i osoby badane ..................................................74

8

Spis tre ci

Cz

ć III

Wyniki bada .................................................................................................78

Rozdzia

ł X. Znak utajonych bod ców poprzedzaj cych eksponowanych

centralnie a oceny ideogramów: wyniki dotycz ce hipotezy 1 ................79

Efekty g

łówne znaku poprzedzania w badaniu 1 oraz warunkach

kontrolnych bada 2 i 3 ............................................................................79

Wyniki bada dla centralnych ekspozycji utajonych bod ców afektyw-

nych bez wzgl du na warunki badania .....................................................81

Konkluzja empiryczna ..............................................................................84

Rozdzia

ł XI. Pole widzenia, w którym eksponowano utajone bod ce

poprzedzaj ce, a oceny ideogramów: wyniki dotycz ce hipotezy 2a ...........85

Efekty g

łówne pola widzenia w badaniu 1 oraz warunków kontrolnych

bada 2 i 3 .................................................................................................85

Efekty g

łówne pola widzenia w badaniach 2 i 3 dla warunków

kontrolnych oraz warunków refl eksyjnego wzbudzania standardów
samokontroli

ł cznie .................................................................................88

Konkluzja empiryczna ..............................................................................91

Rozdzia

ł XII. Oceny ideogramów w zale no ci od pola widzenia i znaku

poprzedzania afektywnego: wyniki dotycz ce hipotezy 2b .....................92

Prezentacja wyników ................................................................................92

Konkluzja empiryczna ..............................................................................98

Rozdzia

ł XIII. Wzbudzanie refl eksyjnych standardów samokontroli a oceny

ideogramów poprzedzanych utajonymi bod cami afektywnymi .............99

Efekty g

łówne zmiennej samokontrola (bez wzgl du na znak

poprzedzania i pole widzenia) ..................................................................99

Efekty g

łówne zmiennej samokontrola dla ocen ideogramów

poprzedzanych centralnymi ekspozycjami bod ców utajonych .............101

Efekty g

łówne zmiennej samokontrola dla ocen ideogramów poprzedza-

nych ekspozycjami bod ców utajonych w lewym polu widzenia..........103

Efekty g

łówne zmiennej samokontrola dla ocen ideogramów poprzedza-

nych ekspozycjami bod ców utajonych w prawym polu widzenia .........103

Konkluzja empiryczna ............................................................................105

Rozdzia

ł XIV. Znak utajonego poprzedzania i pole widzenia a oceny

ideogramów w warunkach uprzedniego wzbudzenia standardów
samokontroli ............................................................................................106

Prezentacja wyników ..............................................................................106

Konkluzja empiryczna ............................................................................109

9

Spis tre ci

Znak poprzedzania i pole widzenia a oceny ideogramów w warunkach

kontrolnych oraz warunkach wzbudzania refl eksyjnych standardów
warto ciowania – porównanie ekspozycji w LVF i RVF z ekspozycja-
mi w CVF ................................................................................................109

Prezentacja wyników ........................................................................109

Konkluzja empiryczna ......................................................................112

Rozdzia

ł XV. Dyskusja wyników ..................................................................113

Hipotezy w wietle uzyskanych wyników ..............................................113

Utajone afektywne bod ce poprzedzaj ce a formu

łowane oceny

– weryfi kacja hipotezy 1 ...................................................................113

Pole widzenia, w którym eksponowane by

ły utajone bod ce

afektywne, a formu

łowane oceny – weryfi kacja hipotezy 2a i hipo-

tezy 2b ...............................................................................................115

Utajone afektywne bod ce poprzedzaj ce a formu

łowane oceny

w warunkach refl eksyjnego wzbudzania standardów samokontroli
– weryfi kacja hipotez 3a i 3b ............................................................117

Wnioski ko cowe. Implikacje ................................................................120

Literatura cytowana ....................................................................................122

Za

ł czniki......................................................................................................134

Za

ł cznik 1. Zastosowana w badaniach kolejno ć eksponowania utajonych

bod ców afektywnych w procedurze afektywnego poprzedzania .........134

Za

ł cznik 2. Ideogramy wykorzystane w badaniach jako bod ce

docelowe ..................................................................................................136

Za

ł cznik 3. Ankieta wykorzystana w badaniach 2 i 3 jako manipulacja

do refl eksyjnego wzbudzania standardów samokontroli ........................137

Za

ł cznik 4. Wyniki dotycz ce znaku utajonych bod ców poprzedzaj -

cych i pola widzenia, w którym by

ły one eksponowane, a oceny

ideogramów .............................................................................................139

10

Spis tre ci

Wst p

Od wieków w rozwa aniach fi lozofi cznych nad natur cz

łowieka

dominowa

ła problematyka wolnej woli, samo wiadomo ci czy pot gi

rozumu. Zarazem jednak obserwacje wskazywa

ły na to, e człowiek

nie panuje nad wszystkimi swymi dzia

łaniami, nie kontroluje wszyst-

kich swych my li i zachowa , a ponadto cz sto ich nie dostrzega lub
nie rozumie. W drugiej po

łowie XIX wieku obserwacje te dały pocz -

tek systematycznym badaniom, a ich szczególne zwie czenie stanowi-

ły koncepcje ogłoszone przez Zygmunta Freuda (1916).

Ju eksperymenty Bernheima, na które powo

ływał si Freud, pro-

wadzone w latach 1885-1886 w Nancy wykaza

ły, e „badany po obu-

dzeniu si z hipnozy spe

łniał nakaz podany mu w hipnozie, lecz mylił

si w ocenie róde

ł swej motywacji, sugestie otrzymane w stanie hip-

nozy pozostawa

ły ukryte przed jego wiadomo ci ” (za: Obuchowski,

2001, s. 33). Wskazywa

ło to, e człowiek nie ma pełnej kontroli nad

sw wiedz i motywacjami, a tre ci nie wiadome to nie tylko wyparte
pop dy (badanymi Bernheima byli zdrowi ochotnicy, a nie pacjenci
psychiatryczni).

Kazimierz Obuchowski (2001) w jednym z esejów zamieszczonych

w ksi ce „W poszukiwaniu w

ła ciwo ci człowieka”, przywołuje głów-

ne idee Freuda oraz okoliczno ci ich powstawania. Teza o nie wiado-
mym charakterze regulacji psychicznej by

ła jedn z podstawowych:

„procesy duchowe s w swej istocie nie wiadome, procesy za wiado-
me stanowi jedynie (...) cz

ć całego ycia psychicznego”. Warto pod-

kre li

ć, e teza ta nie była ograniczona do ludzi cierpi cych na ró no-

12

Wst p

rakie zaburzenia psychiczne (które w wyniku wyparcia utraci

ły dost p

do tre ci stanowi cych podstawy zaburze ), ale dotyczy

ła regulacji

psychicznej w ogóle.

Freud rozwin

ł koncepcj reguł, wedle których tre ci i procesy nie-

wiadome mog wp

ływać na procesy wiadome (tak jak w sytuacji

sugestii posthipnotycznej). Jednak z teorii psychoanalitycznej wynika
zarazem, e procesy wiadome mog mie

ć wpływ na procesy nie wia-

dome, a warunkiem zdrowia psychicznego cz

łowieka jest zdobycie

wgl du w to, co si z nim dzieje: „Celem wychowania jest uzyskanie
wgl du w istotne, ale ukryte przed bezpo rednim do wiadczeniem me-
chanizmy regulacji” (Freud za: Obuchowski, 2001, s. 12).

Wspó

łcze nie pierwsza z tez Freuda znajduje zadowalaj ce po-

twierdzenie w badaniach psychologicznych nad szeroko rozumianymi
procesami przetwarzania informacji, przebiegaj cymi poza wiado-
mo ci jednostki, oraz nad ich wp

ływem na przebieg my lenia i za-

chowanie cz

łowieka. Doniesienia z bada eksperymentalnych ukazuj

specyfi k i wp

ływy na funkcjonowanie człowieka ró norodnych me-

chanizmów okre lanych jako podprogowe: bezwiedne, utajone czy
nie wiadome. Klasyczny ju artyku

ł Sheili Murphy i Roberta Zajonca

(1994) zapocz tkowa

ł nurt bada w tzw. paradygmacie afektywnego

poprzedzania, wymieni

ć te mo na kilka znacz cych przekładów

(Bargh, 1999a; Chen i Bargh, 1998; Greenwald i Banaji, 1995) oraz
oryginalne prace autorów polskich (Jarymowicz i Ohme, 1997; 2001;
Kola czyk, Fila-Jankowska, Paw

łowska-Fusiara i Sterczy ski, 2004;

Ohme i Jarymowicz, 1999). Empiryczne dane psychologiczne przynio-
s

ły ju potwierdzenie XIX-wiecznych hipotez, nieweryfi kowanych z po-

wodu braku rozwi za warsztatowych. Te pojawi

ły si wraz z rozwo-

jem techniki i mo liwo ci rejestrowania pewnych zjawisk zachodz cych
w psychice b d jej stanów, które nie s dla cz

łowieka dost pne na

poziomie wiadomym.

Freud od pocz tku opisywa

ł nie wiadome mechanizmy umysłowe

jako immanentnie powi zane z emocjami. „To emocje rz dzi

ły nie wia-

domym poprzez instynktowne impulsy, które mog

ły wpływać zarówno

na stany umys

łowe, jak i somatyczne” (za: Öhman, 1999, s. 322). Tak-

e w nurcie wspomnianych wy ej wspó

łczesnych bada znacz ce miej-

sce zajmuj badania nad udzia

łem afektu w regulacji zachodz cej poza

wiadomo ci (Jarymowicz i Ohme, 1997; 2001; 2002; Kola czyk,

Fila-Jankowska, Paw

łowska-Fusiara i Sterczy ski, 2004; Omhe i Jary-

mowicz, 1999). Afekt – jako podstawowy kod orientacji (Obuchowski,
1970) i rodzaj pierwotnego warto ciowania zachodz cego przed jakim-
kolwiek rozpoznaniem bod ca (Murphy i Zajonc, 1994; Zajonc, 1980)
– w nieu wiadamiany sposób wp

ływa na przebieg procesów poznaw-

czych, wydawanie s dów i zachowania.

Spójne s wyniki odkry

ć psychologicznych i eksperymentalnych

bada nad mechanizmami neuronalnymi le cymi u podstaw dozna

wiadomych. Analizuj c dane z bada w

łasnych i innych neurofi zjolo-

gów, Benjamin Libet (1996) wykazuje, e bod ce mog wp

ływać na

zachowanie cz

łowieka, nawet gdy nie zostan odebrane w wiadomy

sposób (za wiadome uznawano w tych badaniach te doznania, do któ-
rych podmiot ma introspekcyjny dost p). Równie inne dane neurobio-
logiczne pokazuj , e bod ce, które nie s wiadomie rozpoznawane
przez cz

łowieka, mog być przez niego odbierane i przetwarzane w sy-

stemie nerwowym (por. np. Killgore i Yurgelun-Todd, 2004; Liddell,
Brown, Kemp, Barton, Das, Peduto, Gordon i Williams; 2005).

Wiek XX przyniós

ł pogł bienie wiedzy na temat tego, co w regu-

lacji ma charakter bezwiedny i emocjonalny. Z drugiej strony, po-
wszechnie uwa a si , e „...szczególnie donios

łym składnikiem mecha-

nizmu dzia

ła ludzkich jest, swoista dla homo sapiens, zdolno ć do

opanowania swoich impulsów i emocji, poskramiania samego siebie,
post powania zgodnego z przes

łankami racjonalnymi – mimo rozmai-

tych pokus do zachowa z nimi sprzecznych” (Kofta, 1979, s. 7). Je-
ste my zdolni do przemy le , wykraczania poza osobiste do wiadcze-
nie i intelektualnego poznawania siebie i wiata (Jarymowicz, 2001a;
Kozielecki, 1991). Potrafi my dostrzec nowe w

ła ciwo ci dotychczas

„bezspornie” dobrych lub z

łych sytuacji, na przykład niebezpiecze stw

kryj cych si za zmys

łow przyjemno ci przyj cia narkotyku lub po-

ytecznych nauk, jakie mog p

łyn ć z prze ycia ci kiego do wiadcze-

nia. Nie s nam obce sformu

łowania takie jak „poradzenie sobie z prze-

ciwno ciami losu” czy „panowanie nad emocjami”.

Z charakterystyk tych wy

łania si dwoisto ć psychiki, opisywana

w terminach odr bno ci cia

ła i duszy, mózgu i umysłu, czucia i my le-

nia czy wreszcie procesów automatycznych i wolicjonalnych, nie wia-

13

Wst p

domych i wiadomych. Owa dwoisto

ć nasuwa pytanie, czy zdolno ć

samokontroli mo e obejmowa

ć afekty utajone, a szerzej, czy istniej

mechanizmy, które mog sprawi

ć, e nie jeste my całkowicie zdani na

wp

ływy ró nych utajnionych procesów.

W tej ksi ce przyjmujemy za

ło enie, e afekt, choć niew tpliwie

ma fundamentalne znaczenie przystosowawcze, nie jest ani jedyn , ani
najwa niejsz czy decyduj c przes

łank warto ciowania, a dzi ki temu

procesy utajone i ich wp

ływy mog być modyfi kowane.

Przedstawimy czytelnikom mechanizmy regulacji utajonej oraz

jawnej i ich wzajemne interakcje, zw

łaszcza dwoisto ć systemów war-

to ciowania: systemu reagowania automatycznego, spontanicznego,
opartego na bezpo rednim do wiadczaniu, oraz systemu warto ciowa-
nia zwi zanego z refl eksj , zadawaniem sobie pyta o warto ci i po-
szukiwaniem odpowiedzi wykraczaj cych poza bie ce doznania. Za-
k

ładamy, e oba te systemy pozostaj ze sob we wzajemnych

interakcjach.

Wiedza biologiczna pozwala s dzi

ć, e ró ne rodzaje procesów war-

to ciowania s zwi zane z aktywno ci innych obszarów mózgu. Pod-
stawowe rozró nienie dotyczy zazwyczaj o rodków podkorowych i ko-
rowych odpowiedzialnych za procesy emocjonalne zró nicowane ze
wzgl du na stopie ich z

ło ono ci, w tym wiadomo ci. Z kolei bada-

nia nad zró nicowaniem funkcji pó

łkul mózgowych wskazuj , e emo-

cje powi zane z funkcjami pó

łkuli prawej i półkuli lewej s procesami

o odmiennych w

ła ciwo ciach (nie tylko ze wzgl du na znak). W lite-

raturze przedstawia si przypadki, w których uszkodzenia pewnych
obszarów mózgu prowadz selektywnie do odmiennych regu

ł warto -

ciowania tych samych obiektów.

Ludzie ró ni si tym, w jakim stopniu ich zachowanie podlega

dzia

łaniu sił pozostaj cych poza podmiotow kontrol . Zakładamy, e

ludzie, którzy przywykli do zastanawiania si nad formu

łowaniem ocen

i s dów, wykazuj mniejsz sk

łonno ć do automatycznego posługiwa-

nia si przes

łankami afektywnymi. Zarazem jednak nawet osoby o „na-

wykowo” refl eksyjnym stylu oceniania w ró nych szczególnych oko-
liczno ciach mog reagowa

ć w sposób spontaniczny.

Opisane w ksi ce badania mia

ły na celu:

•

zaobserwowanie wp

ływu utajonego afektu na jawne s dy,

14

Wst p

•

sprawdzenie, w jaki sposób adresowanie bod ców utajonych wy-

biórczo do jednej z pó

łkul lub do obu półkul jednocze nie modyfi kuje

wp

ływ wzbudzonego przez nie afektu na wydawane s dy,

•

sprawdzenie, czy pobudzenie warto ciowania refleksyjnego

(w szcze gólno ci zaktywizowanie standardów samokontroli) os

łabia

wp

ływ utajonego afektu na jawne s dy.

15

Wst p

Rozdzia

ł I

Defi nicje poj

ć wyznaczaj cych zakres pracy

Przyj li my defi nicje stanowi ce uk

ład odniesienia dla bada pro-

wadzonych w zespole profesor Marii Jarymowicz.

Afekt – pierwotny i wtórny

Afekt jest wzbudzanym automatycznie atrybutem wszelkich proce-

sów emocjonalnych (Jarymowicz, 1997), szybkim oszacowaniem po-
zytywnego versus negatywnego znaczenia bod ców.

Afekt pierwotny to reakcja warto ciuj ca (oparta na preferendach

– wskazówkach dotycz cych znaczenia bod ców, podpowiadaj cych
nam, co mamy czu

ć, w odró nieniu od nich dyskryminanda s wska-

zówkami pozwalaj cymi na rozpoznawanie obiektów i okre lanie ró -
nic mi dzy nimi, por. Zajonc, 1985), uruchamiana bezpo rednio w od-
powiedzi na bodziec docieraj cy do cia

ła migdałowatego drog doln

(w terminologii LeDoux, 2000): receptor – wzgórze – cia

ło migdało-

wate.

Afekt wtórny to reakcja warto ciuj ca powstaj ca w nast pstwie

procesów pe

łnego rozpoznania bod ca i dotarcia impulsów z kory do

cia

ła migdałowatego. Powstaje on drog górn (w terminologii LeDoux,

2000), przy czym: gdy impuls dociera z receptorów jest to droga:
receptor – wzgórze – kora – cia

ło migdałowate, a gdy proces emocjo-

Cz

ć I

Teoretyczny i empiryczny kontekst bada

nalny zapocz tkowany jest w korze przez procesy refl eksyjne jest to
droga: kora – cia

ło migdałowate.

Afektywne poprzedzanie – optymalne i suboptymalne

Termin ten zwi zany jest z wprowadzonym przez Murphy i Zajon-

ca (1994) paradygmatem afektywnego poprzedzania. Istot tego para-
dygmatu jest to, i manipuluje si prezentacj bod ca pierwszego – po-
przedzaj cego – i obserwuje zmiany w percepcji bod ca drugiego,
nazywanego tak e docelowym. Afektywne poprzedzanie przebiega za-
tem nast puj co: w serii prób eksponowane s bod ce afektywne (ne-
gatywne lub pozytywne), a nast pnie eksponowane s wzgl dnie neu-
tralne bod ce docelowe. W wypadku poprzedzania optymalnego
bod ce poprzedzaj ce prezentowane s przez czas umo liwiaj cy wia-
dom percepcj . W wypadku poprzedzania suboptymalnego bod ce
prezentowane s przez czas uniemo liwiaj cy wiadom percepcj .
W literaturze dotycz cej procesów automatycznych nie ma ca

łkowitej

zgodno ci co do sposobu rozumienia terminu progu podczas analizo-
wania bod ców. Dijksterhuis, Aarts i Smith (2005) postuluj , aby od-
ró ni

ć próg optymalny, którego przekroczenie jest niezb dne dla ode-

brania jakiegokolwiek sygna

łu przez narz dy zmysłów, od progu

subiektywnego, którego przekroczenie oznacza, i podmiot zdaje sobie
spraw z odbioru bod ca i rozpoznaje go wiadomie. Zgodnie z takim
sposobem rozumienia progu nale y przyj

ć, e bod ce prezentowane

suboptymalnie to bod ce prezentowane poni ej progu subiektywnego,
ale powy ej progu obiektywnego.

Asymetria pozytywno-negatywna

Termin ten odnosi si do strukturalnej i funkcjonalnej odr bno -

ci systemów warto ciowania negatywnego i pozytywnego (Cacioppo
i Gardner, 1999; Czapi ski, 1988; 1991; 2001; Grabowska, 1999; Peters
i Czapi ski, 1990). Emocje negatywne wi zane s g

łównie z praw

pó

łkul mózgu i funkcjami obronno-adaptacyjnymi. Emocje pozytyw-

ne wi zane s g

łównie z lew półkul mózgu, funkcjami wzrostowymi,

opartymi na zdolno ci my lenia i artykulacji.

17

Defi nicje poj

ć wyznaczaj cych zakres pracy

Automatyczny i refl eksyjny system regulacji

Rozró nienie to (por. Bargh, 1999a) dotyczy mechanizmów i pro-

cesów psychicznych tocz cych si :

• samoczynnie, poza wol podmiotu – jest to automatyczna regu-

lacja obejmuj ca zarówno procesy nie wiadome, jak i wiadome (na
które podmiot nie ma wp

ływu)

• pod wp

ływem wyartykułowanych intencji – jest to regulacja re-

fl eksyjna oparta na procesach wolicjonalnych.

Afektywno-automatyczny i refl eksyjny system warto ciowania

Rozró nienie to (por. Jarymowicz, 2001a) odnosi si do podzia

łu

wszelkich procesów warto ciowania na reakcje afektywne oraz oceny
oparte na wyartyku

łowanych standardach warto ciowania (por. Goł b

i Reykowski, 1985; Reykowski, 1990).

System warto ciowania afektywno-automatycznego to system

generowania bezpo rednich reakcji afektywnych i pozostaj cych pod
ich wp

ływem s dów.

System warto ciowania refl eksyjnego to system oceniania opar-

tego na rozpoznaniu w

ła ciwo ci obiektu, wyborze standardów ocen,

ocenianiu oraz wtórnym reagowaniu afektywne.

Autokorekta

Autokorekta to zmiany w przebiegu i w

ła ciwo ciach procesów

automatycznych, rodzaj automatycznie zachodz cej kontroli (Kola -
czyk, 2005b). Zmiany takie (obserwowane u zwierz t – por. Godzi ska,
2002; Pisula, 2001) stanowi od niedawna przedmiot refl eksji psycho-
logów (por. Jarymowicz i Ohme, 2002). Istniej jednak dane wskazu-
j ce na to, e procesy autokorekty dokonuj si pod wp

ływem wyarty-

ku

łowanych standardów i ocen (Glaser i Banaji, 1999).

Emocje

Emocje to (za: Jarymowicz, 1997) wszelkie procesy warto ciowania

maj ce posta

ć: automatycznych pierwotnych reakcji afektywnych b d

18

Teoretyczny i empiryczny kontekst bada

ocen upo rednionych poznawczymi procesami rozpoznania i analizy
i zwi zanych z nimi reakcji afektywnych wtórnych. Wed

ług Reykow-

skiego (1968), poza afektem, który jest nieod

ł cznym atrybutem emo-

cji, na emocj sk

ładaj si tak e komponent pobudzeniowy i tre ciowy.

Ró ni autorzy (Ekman, 1999; Oatley i Jenkins, 2003; Öhman, 1999)

argumentuj , e podstawowe emocje (rado

ć, smutek, l k, zło ć i wstr t)

s zwi zane z podstawowymi biologicznymi potrzebami organizmu i ich
niezale no

ć od wiadomego rozpoznania bod ców pozwala na lepsz

adaptacj do nieprzewidywalnego rodowiska w warunkach ograniczo-
nego czasu i zasobów. Teza ta jest zreszt zgodna z psychoewolucyjn
teori emocji Roberta Plutchika (1980), wed

ług której emocje ukształ-

towa

ły si w toku ewolucji jako sposoby na radzenie sobie z podsta-

wowymi problemami bytowymi organizmów ywych.

Jawne i utajone procesy warto ciowania

Rozmaite etapy procesu warto ciowania mog by

ć dla podmiotu

jawne b d utajone: samo ród

ło, obiekt emocji, ich przebieg oraz ich

skutki (Bargh, 1994). Podzia

ł warto ciowania na jawne i utajone nie

mo e by

ć wi c ostry. Poj cia te zostan zatem zredukowane do samego

afektu jako ich komponenty:

•

afekt utajony to reakcja powstajaca i wywo

łuj ca skutki bez wia-

domo ci podmiotu, podlegaj ca autokorekcie,

•

afekt jawny to reakcja prze yciowa, dost pna introspekcyjnie

(odczucie, uczucie), podlegaj ca samokontroli.

Lateralizacja emocji

Lateralizacja emocji to (podobnie jak lateralizacja wszelkich proce-

sów psychicznych – por. Mroziak, 1992) powi zanie okre lonych rodza-
jów i w

ła ciwo ci emocji z okre lon półkul mózgu (Grabowska, 1999).

Lateralna prezentacja bod ców: pole widzenia

Termin ten odnosi si do metody prezentacji bod ców, która pozwa-

la na adresowanie ich wybiórczo do jednej z pó

łkul mózgowych. O ile

19

Defi nicje poj

ć wyznaczaj cych zakres pracy

prezentacja bod ców wzrokowych (b d cych tu przedmiotem rozwa-

a ) jest krótka (do 200 milisekund), a wzrok osoby badanej skierowa-

ny na umieszczony w centrum pola widzenia punkt fi ksacyjny, o tyle
bod ce prezentowane na prawo od punktu fi ksacji – w prawym polu
widzenia – trafi aj bezpo rednio do lewej pó

łkuli mózgu, za te pre-

zentowane na lewo od punktu fi ksacji – w lewym polu widzenia – tra-
fi aj bezpo rednio do prawej pó

łkuli mózgu (por. Budohoska i Grabow-

ska, 1994; Górska, Grabowska i Zagrodzka, 2000).

Ostatecznie, dzi ki po

ł czeniom mi dzy półkulami przez spoidło

wielkie, pobudzane s obie pó

łkule mózgowe. Zatem gdy bod ce eks-

ponowane s w jednym z pól widzenia, mo na mówi

ć o półkuli pobu-

dzanej bezpo rednio (tej, do której stymulacja jest kierowana – impul-
sy docieraj od receptorów) oraz pó

łkuli pobudzanej po rednio (tej, do

której impulsy docieraj poprzez spoid

ło wielkie) (por. op.cit).

Kiedy w ksi ce mówimy o pó

łkuli, do której adresowana jest sty-

mulacja, chodzi o pó

łkul pobudzan bezpo rednio.

Ocenianie

Ocenianie to proces warto ciowania refl eksyjnego – opartego na

wyartyku

łowanych przesłankach: standardach warto ciowania.

Samokontrola

Poj cie samokontroli odnosimy do kontroli podmiotowej, wyma-

gaj cej u wiadomienia sobie rozbie no ci mi dzy zaistnia

ł sytuacj

a standardem oraz woli zmiany. Jest to zatem proces wiadomy i woli-
cjonalny. Zgodnie z defi nicj zaproponowan przez Koft (1979), tak
rozumiana samokontrola to reakcje inicjowane przez podmiot, dzi ki
którym osi ga on zbie no

ć mi dzy własnymi zachowaniami emocjo-

nalnymi, my lami i odczuciami a akceptowanymi standardami we-
wn trznymi czy osobistymi lub zewn trznymi.

Standardy – warto ciowania i samokontroli

Standardy warto ciowania i samokontroli s to standardy poznaw-

cze, refl eksyjne: wydeliberowane i wyartyku

łowane kryteria warto cio-

20

Teoretyczny i empiryczny kontekst bada