Świadoma przewinień

Księga nosząca imię sekretarza i przyjaciela Jeremiasza - Barucha

jest zbiorem luźno powiązanych części. Istniejąca jedynie w

języku greckim, a zatem deuterokanoniczna, najprawdopodobniej

powstała długo po opisywanych wydarzeniach, czyli wzięciu w

niewolę babilońską. Obecny 6. rozdział Księgi, tzw. List

Jeremiasza, również późniejszego pochodzenia, w Septuagincie -

greckim tekście Starego Testamentu - jest osobną Księgą. W

Wulgacie, a za nią w wielu nowożytnych wydaniach Biblii, jest

częścią Księgi Barucha.

W pierwszej części Księgi, wyznaniu win i prośbie o przebaczenie, kobiety

pozostają niemal niewidoczne jako wypowiadające je czy potencjalne

współwinne. Wspomina się je jedynie jako ofiary niewierności

przykazaniom ich ojców i mężów (Ba 2, 3. 23).

W drugiej części, będącej poematem o pocieszeniu, pojawiają się dwa

tematy w starotestamentowej tradycji ukazywane jako postaci kobiece:

Mądrość i Jeruzalem. Znamienne, że Mądrość Baruch tak ściśle utożsamia

z Bogiem, że traci ten wymiar. Miasto Jeruzalem natomiast nosi wyraźne

ślady symboliki kobiecej. Najpierw pojawia się jako kobieta - matka i

wdowa - dzieląca się żalem po wygnanych dzieciach u “sąsiadek Syjonu”

(4, 9. 14. 24), tzn. u sąsiadujących z nią miast. Jeruzalem jest matką

świadomą przewinień dzieci, które sprowadziły na siebie - i pośrednio na

nią - taki los: “Niech nikt się nie raduje, żem wdowa i od wielu

opuszczona! Pustkowiem stałam się z powodu grzechów moich dzieci,

odstąpiły bowiem od Bożego Prawa; nakazów Jego nie chciały poznać, nie

kroczyły drogą Bożych przykazań i nie wstąpiły na ścieżki wiodące do

przyjęcia Jego sprawiedliwości” (4, 12n). W mowie Jeruzalem przeważa

jednak smutek i cierpienie z powodu niewoli jej dzieci, zwłaszcza córek: “I

uprowadził umiłowanych wdowy, a mnie zostawił samą, pozbawioną mych

córek” (4, 16).

Macierzyńską rolę Jeruzalem opisuje się nie tylko pośrednio, przez

pokazanie opłakiwania dzieci, ale też wprost, na poziomie narracji Księgi:

“Zapomnieliście o Tym, który was żywił, o wiecznym Bogu! Zasmuciliście

tę, co was wychowała - Jeruzalem!” (4, 8). Bóg zostaje tu nazwany Tym,

który “żywił” Izraela, Jeruzalem - Tą, która go “wychowała”. A zatem Boga

i Jerozolimę przedstawia się jako parę rodzicielską, nie określa się jednak

ich zadań wobec Izraela - “dziecka”. Tak daleko idący szacunek dla

Jeruzalem wynika na pewno z wielkiego znaczenia przypisywanego jej w

poprzedzających Księgę Barucha pismach starotestamentowych. Być może

odnajdujemy tu jeszcze inne wpływy - niewykluczone, że Jeruzalem w

Księdze Barucha zajmuje miejsce analogiczne do upersonifikowanej

Mądrości w księgach sapiencjalnych: jest próbą integracji znanych z kręgu

kultury hellenistycznej bogiń, strzegących poszczególnych miast.

Oczywiście próbą na miarę wiary Izraela: Jeruzalem wyraźnie podlega

przykazaniom “wiecznego Boga”.

List Jeremiasza, odpowiedź z Jerozolimy dla gminy w Babilonii, zajmuje się

kwestią kultu bożków. Autor kilkakrotnie odnosi się do kobiet, ale zawsze

wtedy, gdy chce zdyskredytować omawiany kult. Pierwsza droga

argumentacji dotyczy nadużyć dokonywanych przez ludzi związanych z

kultem. “Zdarza się, że sami kapłani zdzierają ze swoich bożków złoto i

srebro i obracają je na własny użytek, a nawet obdarzają nimi zawodowe

nierządnice” (6, 9). Szatami bożków przyodziewają też żony i dzieci (6,

32). Żony kapłanów nie dzielą się składanymi ofiarami ani z ubogimi, ani z

chorymi (6, 27). Co więcej, “nawet kobiety w stanie słabości miesięcznej i

położnice [co znaczyło dla Izraelitów, że są nieczyste] - dotykają się ich

ofiar” (6, 27). Jednoznacznie zdaje się autora Księgi przekonywać kolejny

argument: “Jakże można je nazywać bogami? Oto nawet kobiety składają

ofiary tym bożkom...” (6, 29). Zastanawiające jest jednak, jak podchodzi

on do kobiet uprawiających tzw. prostytucję sakralną: “Niewiasty zaś

opasane sznurami siedzą przy drogach i palą otręby. A skoro tylko jedna z

nich wybrana przez przechodnia odda się mu, urąga swojej sąsiadce, że

nie została zaszczycona jak ona i że sznur jej nie został przerwany” (6,

42n). Wydaje się, że krytyka autora skierowana jest przede wszystkim na

wzajemne upokarzanie się przez kobiety. Druga droga argumentacji

dotyczy samych bóstw. I tak, bożki te, jak dziewczyny, lubują się w

ozdobach (6, 8). Nie są w stanie pomóc tym, którzy ich czczą, tzn. także

wdowom i sierotom (6, 37). Konkluzja wywodów autora jest jasna:

“Poznając więc po tym wszystkim, że nie są bogami, nie lękajcie się ich”

(6, 28).

Niejednolita literacko Księga Barucha daje nam wgląd w pewne aspekty

życia religijnego kobiet z otoczenia Izraela czasów niewoli babilońskiej.

Pokazuje zarazem dwie możliwe drogi budowania tożsamości. Jedna

polega na integracji niektórych elementów tych kultur z własną, z

nadaniem im nowego znaczenia. Druga dokonuje się w opozycji i

odgraniczeniu do otaczających kultur i kultów.