www.psychiatria.med.pl

161

PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1643–0956

Jolanta Rabe-Jabłońska

II Klinika Psychiatryczna, Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Fobia społeczna.
Rozpowszechnienie, kryteria rozpoznawania,
podtypy, przebieg, współchorobowość, leczenie

Social phobia.
Prevalence, criteria of diagnosing, subtypes, course, comorbidity, treatment

Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Jolanta Rabe-Jabłońska
II Klinika Psychiatryczna UM w Łodzi
ul. Czechosłowacka 8/10, 92–216 Łódź
tel. (0 prefiks 42) 678 36 08
e-mail: [e-mail]

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, 2, 3, 161–166
Copyright © 2002 Via Medica

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiono kryteria rozpoznawania
fobii społecznej, jej obrazy kliniczne, cechy przebie-
gu, etiologię oraz zasady leczenia.
Fobia społeczna należy do grupy zaburzeń lękowych.
Dotyczy najczęściej 7–8% populacji ogólnej, zwykle
ma przebieg chroniczny, w wielu przypadkach pro-
wadzi do inwalidztwa, jeśli nie jest prawidłowo le-
czona. Najczęściej rozpoczyna się w okresie późnej
adolescencji lub wczesnej dorosłości. W rozwoju
fobii mają znaczenie zarówno czynniki biologiczne,
jak i środowiskowe oraz psychologiczne. U większo-
ści pacjentów z tym rozpoznaniem stwierdza się
jednocześnie inne zaburzenia psychiczne, przede
wszystkim inne zaburzenia lękowe i depresję. Pacjenci
z fobią społeczną, szczególnie gdy współistnieją
inne zaburzenia psychiczne, narażeni są na wysokie
ryzyko nadużywania/uzależnienia od alkoholu i innych
substancji psychoaktywnych oraz popełnienia samo-
bójstwa.
Właściwe leczenie fobii społecznej polega na: far-
makoterapii (leki przeciwdepresyjne — SSRI, RIMA,
nowe leki przeciwdepresyjne — wenlafaksyna, TLPD)
oraz terapii behawioralno-poznawczej, treningu
umiejętności społecznych.

Słowa kluczowe: fobia społeczna, epidemiologia,
obraz kliniczny, przebieg, leczenie

ABSTRACT

In an article was presented criteria of diagnosing of
social phobia, clinical picture, features of course,
etiology, and treatment.
Social phobia is specific type of anxiety disorders.
Prevalence in general population was established on
7–8%, usually have chronic course and very often
causes serious invalidisation.
Most often the first symptoms develop in adoles-
cents or in young adult. In the development of so-
cial phobia play role biological, environmental, and
psychological factors. The most patients with this
diagnosis have other mental disorders: especially
other anxiety disorders and depression. Patients
with social phobia have high risk of development of
alcohol or other psychoactive drug abuse/depend-
ence and high risk of suicide.
Adequate therapy of social phobia consists with:
pharmacoterapy (antidepressants — SSRI, RIMA,
TLPD, new antidepressants — venlafaxine) and psy-
choterapy (behavioral-cognitive psychoterapy) and
social skills trening.

Key words: social phobia, epidemiology, clinical
picture, course, treatment

Doświadczanie lęku społecznego — obaw

przed oceną innych osób — jest zjawiskiem pow-
szechnym. Lęk ten kształtuje nasze zachowania
w otaczającym świecie, wśród ludzi, i sprzyja proce-
sowi socjalizacji. Jeśli jednak jego nasilenie zaburza
funkcjonowanie w społeczeństwie, uniemożliwia
relacje z ludźmi, realizację planów i ambicji, jest po-
wodem cierpienia, to wówczas należy rozpoznać
zaburzenie lękowe zwane fobią społeczną.

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 3

162

www.psychiatria.med.pl

Tabela 1. Kluczowe objawy fobii społecznej według
DSM-IV

Table 1. Key symptoms of social phobia according
to DSM-IV

Objawy fobii społecznej

Obawy, że słowa lub działania mogą prowadzić
do upokorzenia, zawstydzenia

Narażenie lub myślenie o sytuacjach, które są przedmiotem
obaw, wywołuje:
— lęk
— fizjologiczne objawy (drżenie, zaczerwienienie, pocenie się)

Obawy te są nieuzasadnione lub nadmierne

Unikanie sytuacji będących przedmiotem obaw
lub doświadczanie podczas ich trwania silnego stresu
i dyskomfortu

Problemy społeczne, zawodowe, istotne cierpienie,
rosnące wraz z unikaniem, obawy lub lękowe oczekiwanie
(lęk antycypacyjny)

Tabela 2. Podtypy fobii społecznej według DSM-IV

Table 2. Social phobia subtypes according to DSM-IV

Podtypy fobii społecznej

Uogólniona

Lęk wyzwala większość interakcji (z wyjątkiem rodziny
i /lub ścisłego kręgu przyjaciół)

Objawy bardzo nasilone

Duże prawdopodobieństwo współistniejących innych
zaburzeń psychiatrycznych (w tym osobowości unikającej
— wycofanej)

Nieuogólniona

Lęk w określonych sytuacjach społecznych (np. publiczne
zabranie głosu, wystąpienie w roli aktora czy muzyka) [3, 4]

Fobia społeczna należy do często występują-

cych w populacji ogólnej zaburzeń lękowych, pro-
wadzących w przypadku istotnego nasilenia obja-
wów do poważnych konsekwencji zdrowotnych
i społecznych. Szacuje się, że około 5,3 miliona oby-
wateli Stanów Zjednoczonych ma objawy tego za-
burzenia lękowego. Dane dotyczące rozpowszech-
nienia mieszczą się w przedziale od kilku do kilkuna-
stu procent populacji ogólnej; najczęściej podaje się,
że dotyczą 7–9% populacji [1].

W tabeli 1 przedstawiono zasady rozpoznawa-

nia fobii społecznej, oparte na kryteriach amerykań-
skiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV (Diag-
nostic and Statistical Manual of Mental Disorders-IV
Edition) [2].

W klasyfikacji amerykańskiej wyróżniono 2 pod-

typy fobii społecznej, których cechy zamieszczono
w tabeli 2.

Dla lekarzy niebędących psychiatrami poza wy-

mienionymi kryteriami rozpoznawania fobii w iden-

tyfikacji tego zaburzenia lękowego może się okazać
przydatny zestaw prostych pytań, dotyczących obec-
ności najważniejszych objawów. Osoba, która od-
powie pozytywnie na wszystkie wymienione niżej
pytania lub większość z nich, cierpi najprawdopodob-
niej na fobię społeczną.

1. Czy każdego dnia obawiasz się, że zdarzy się coś

takiego podczas kontaktu z innymi ludźmi, że
wprawi cię to w poważne zakłopotanie?

2. Czy rezygnujesz ze spotkań, bo obawiasz się, że

spotkasz nowych ludzi?

3. Czy gdy nieznane osoby patrzą na ciebie, masz

kłopoty z oddychaniem, pocisz się i drżysz?

4. Czy zdarza ci się nie przyjść do pracy (szkoły), na

spotkanie towarzyskie, bo chcesz uniknąć spot-
kania z większą grupą osób?

5. Czy obawiasz się, że możesz się zaczerwienić lub

zacząć drżeć podczas kontaktu z innymi osobami?

6. Czy często myślisz, że ludzie bacznie cię obser-

wują, sprawdzają, czy nie popełniłeś błędu?

7. Czy nawet gdy rozmawiasz przez telefon, kupu-

jesz w sklepie lub jesz w restauracji, czujesz się
skrępowany, napięty, przerażony?

8. Czy jeśli czeka cię kontakt z obcymi ludźmi, pu-

bliczne wystąpienie, to wiele dni, a nawet tygo-
dni wcześniej myślisz o tym, zamartwiasz się, oba-
wiasz, odczuwasz chęć uniknięcia tej sytuacji?

Fobia społeczna rozpoczyna się zazwyczaj już

w okresie dzieciństwa lub dojrzewania, niezwykle
rzadko objawy pojawiają się po raz pierwszy u osób
starszych. Większość zaburzeń ma początek między
17 a 30 rż. [5]. Zwykle już w szkole pacjenci obawiali
się wezwania do odpowiedzi, nawet wówczas, gdy
byli znakomicie przygotowani. Przeżywali zawstydze-
nie, gdy w domu pojawiali się znajomi. Unikali spot-
kania z nauczycielami, szefami, wspólnych posiłków
ze współpracownikami.

Zaburzenie to pojawia się u młodych osób rów-

nie często u obu płci, u starszych występuje dwukrot-
nie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Chorzy czują się
ciągle oceniani, nieustannie żyją w lęku, że nie wypa-
dają dobrze, że popełniają błędy. Na samą myśl o spo-
tkaniu z nowymi ludźmi doświadczają kołatania ser-
ca, pocą się, przy czym objawy nasilają się wraz ze
zbliżaniem się terminu spotkania. Zdarzało się, że już
kilka dni wcześniej nie mogli spać, jeść, bolały ich
wszystkie mięśnie, pojawiały się kłopoty z koncentracją.

Początkowo uważano, że fobia społeczna wy-

stępuje częściej u osób z niższych klas społecznych,
słabo wykształconych. Ostatnie badania nie potwier-
dzają takich cech osób z tym zaburzeniem lękowym.

Jolanta Rabe-Jabłońska, Fobia społeczna

www.psychiatria.med.pl

163

Objawy fobii społecznej mają tendencję do

przewlekłego występowania, jeśli nie są prawidłowo
leczone. Czasem fobia społeczna występuje rodzinnie.

Jeśli objawy fobii społecznej pojawiają się we wcze-

snym okresie rozwoju, to nierzadko stanowią poważny
problem diagnostyczny. Cierpiący często nie uważają
swoich objawów za poważne zaburzenia, tylko za „wy-
jątkową wstydliwość” i rzadko korzystają z opieki spe-
cjalistycznej, a jednocześnie źle funkcjonują w społe-
czeństwie i zaczynają mieć dodatkowe objawy innych
zaburzeń psychiatrycznych (najczęściej depresji).

Znakomita większość przypadków fobii spo-

łecznej (75%) to podtyp uogólniony — oznacza to,
że większość sytuacji społecznych może prowoko-
wać występowanie lęku i/lub unikania. U 1/4 osób
z tym rozpoznaniem stwierdza się typ nieuogólnio-
ny, co znaczy, że lęk pojawia się w jednej lub kilku
sytuacjach społecznych — najczęściej podczas pu-
blicznego wystąpienia, narażenia na ocenę przez in-
nych — i prowadzi do unikania tych sytuacji [3–5].

Udowodniono, że osoby z podtypem uogólnio-

nym fobii społecznej trzykrotnie częściej cierpią do-
datkowo z powodu innych zaburzeń lękowych i dwa
razy częściej mają jednocześnie zaburzenia nastroju
(depresję) niż osoby z nieuogólnionym podtypem [4].

U osób w okresie pokwitania, u których poja-

wia się fobia społeczna, obserwuje się istotnie pod-
wyższone ryzyko wystąpienia w przyszłości nasilonej
depresji (dużej depresji), trudności w nauce w wyniku
istnienia zaburzeń koncentracji i uwagi związanych
z lękiem społecznym, a także innych problemów be-
hawioralnych oraz nadużywania lub uzależnienia od
alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.

Grupą szczególnie narażoną na rozwój uzależ-

nienia od alkoholu czy też innych substancji psycho-
aktywnych są osoby z fobią społeczną i jednocześ-
nie z innymi zaburzeniami psychicznymi. Pacjenci ci
gorzej funkcjonują społecznie, zawodowo, częściej
korzystają z opieki specjalistycznej i istotnie częściej
podejmują próby samobójcze.

Przyczyny

Zarówno czynniki biologiczne, jak i psychologicz-

ne odgrywają rolę w powstaniu fobii społecznej.
U wielu pacjentów stwierdzono zaburzenia w zakre-
sie układu serotoninergicznego, ale także w zakresie
innych neuroprzekaźników (np. noradrenaliny).
Pośrednim dowodem świadczącym o zaburzeniach
układu serotoninergicznego jest skuteczność leków
z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny.

Niekiedy stwierdza się rodzinne występowanie

tych zaburzeń, co może wynikać z uwarunkowań gene-

tycznych, a także z wyuczenia się podobnych zacho-
wań. W próbce populacyjnej złożonej z 2000 bliźniąt
płci żeńskiej udowodniono udział w powstaniu tej fobii
zarówno czynników genetycznych, jak i środowiskowych
(np. wydarzenia traumatyczne, odrzucenie) [6–8].

Większość fobii rozpoczyna się nagłym epizo-

dem lęku w okolicznościach podobnych do tych,
które potem stają się bodźcem stymulującym fobię.
Możliwe więc, że niektóre objawy fobii wynikają
z procesów uczenia się zachowań i reakcji.

Jak wspomniano, fobia społeczna najczęściej

pojawia się u młodych ludzi, szczególnie skoncen-
trowanych na tym, jakie wrażenie robią na innych
osobach [6] (ryc. 1).

Współwystępowanie
z innymi zaburzeniami psychicznymi
(współchorobowość)

Fobii społecznej, podobnie jak większości in-

nych zaburzeń lękowych, niezwykle często towa-
rzyszą objawy innych zaburzeń psychicznych. Z prze-
prowadzonych badań wynika, że fobia społeczna,
a także uogólnione zaburzenia lękowe, zazwyczaj
współwystępuje z co najmniej jednym zaburzeniem
lękowym o odrębnym obrazie klinicznym i etiologii
i/lub z zaburzeniami depresyjnymi.

Zespół badaczy The National Comorbidity Sur-

vey (NCS) prowadził badania populacji ogólnej we
wczesnych latach 90. w celu oceny współwystępo-
wania zaburzeń psychiatrycznych. Badaniami za po-
mocą ustrukturyzowanego wywiadu Composite
International Diagnostic Interview (CIDI) objęto wów-
czas ponad 8000 osób w wieku 18–54 lat. U 14%
populacji Stanów Zjednoczonych stwierdzono 59%
wszystkich rozpoznanych zaburzeń psychicznych,
a 88% wszystkich poważnych zaburzeń psychiatrycz-
nych, które pojawiły się w ciągu ostatnich poprze-
dzających badanie 12 miesięcy [9–11].

W tabeli 3 przedstawiono rozpowszechnienie

różnych zaburzeń psychiatrycznych u osób z fobią
społeczną.

U ponad 80% osób z rozpoznaniem fobii spo-

łecznej stwierdzono zgodnie z wynikami badania NCS
dodatkowo inne zaburzenia psychiczne. Fobia spo-
łeczna najczęściej współistniała z zaburzeniami de-
presyjnymi, które pojawiły się średnio po 11,9 latach
od pierwszego wystąpienia objawów fobii społecznej.

Fobia społeczna i duża depresja

Depresja bardzo często komplikuje obraz zabu-

rzeń u osób z fobią społeczną, szczególnie wówczas,

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 3

164

www.psychiatria.med.pl

Rycina 1. Model powstania lęku społecznego [5]

Figure 1. A model of social phobia development [5]

Czynniki uwrażliwiające na rozwój lęku społecznego

Czynniki te

wzajemnie na siebie oddziałują

Czynniki biologiczne

• genetyczne
• neurobiologiczne
• temperament

Czynniki środowiskowe

• doświadczenia upokarzające
• wychowanie rodzicielskie
• uczenie się

Czynniki stresowe

Czynniki odgrywające rolę w podtrzymywaniu lęku społecznego

Unikanie

Zamartwianie

się

Błędna

ocena

sytuacji

Nastrój

Skierowanie

uwagi

wyłącznie

na złe

wydarzenia

Tabela 3. Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych u osób z fobią społeczną
i bez jej objawów [11]

Table 3. Prevalence of psychiatric disorders in social phobia patients in persons
without social phobia symptoms [11]

Rodzaj zaburzeń

Odsetek osób

Fobia społeczna

Brak fobii społecznej

Agorafobia

45%

7%

Nadużywanie alkoholu

20%

13%

Duża depresja

20%

1%

Dystymia

15%

3%

Nadużywanie innych substancji psychoaktywnych

13%

3%

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne

12%

3%

Zaburzenie paniczne

7%

2%

Zaburzenia somatyzacyjne

3%

0,5%

gdy jednocześnie są obecne objawy uogólnionego
zaburzenia lękowego. Tej grupy osób dotyczy podwyż-
szone ryzyko wystąpienia depresji w ogóle, ale także

istotnie zwiększone ryzyko wczesnego pojawienia się
pierwszego epizodu depresyjnego (nasilonej dużej
depresji, dystymii) oraz przewlekłego ich przebiegu.

Jolanta Rabe-Jabłońska, Fobia społeczna

www.psychiatria.med.pl

165

Fobię społeczną poprzedzającą depresję stwierdza się
dwukrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn [5].

Wykazano także, że fobia społeczna bardzo czę-

sto występuje u osób, u których później dodatkowo
rozpoznaje się zaburzenia afektywne dwubiegunowe,
schizoafektywną depresję, depresję psychotyczną, jed-
nocześnie inne zaburzenia lękowe oraz nadużywanie
substancji psychoaktywnych (alkoholu) [5, 12, 13].

Chociaż lęk społeczny zazwyczaj poprzedza

depresję, to możliwe jest również pojawienie się go
dopiero po wystąpieniu zaburzeń depresyjnych.

Fobia społeczna i zaburzenie paniczne

Współistnienie tych zaburzeń lękowych jest

częste. W badaniach klinicznych stwierdzono, że zjawi-
sko to dotyczy około 45% pacjentów z fobią społeczną.

W większości przypadków najpierw pojawiają

się objawy lęku społecznego. Na podstawie przepro-
wadzonych badań dotyczących rodzin pacjentów
i zdrowych osób autorzy sugerują, że fobia społeczna
z zaburzeniem panicznym (napadami ostrego lęku,
zazwyczaj z nasilonymi objawami wegetatywnymi
i lękowym oczekiwaniem na ich wystąpienie) może być
przypadkowym, lecz nieuwarunkowanym genetycznie
współistnieniem różnych zaburzeń lękowych [14].
W tej grupie pacjentów stwierdzono także częste jed-
nocześnie występujące objawy depresji.

Fobia społeczna i zaburzenia
związane ze stresem

U wielu pacjentów, szczególnie kobiet z fobią

społeczną, stwierdzono wcześniejsze zaburzenia
związane ze stresem (w przeszłości takie wydarze-
nia traumatyczne, jak nadużycie seksualne, fizycz-
ne). Lęk społeczny rozpoznawano również istotnie
częściej niż w populacji ogólnej u weteranów, któ-
rzy byli ofiarami traumatycznych wydarzeń na polu
walki. Podobnie u dzieci, które we wczesnym okre-
sie rozwoju przeżyły nadużycie seksualne, istotnie
częściej w przyszłości stwierdzano objawy fobii spo-
łecznej i depresji niż w populacji ogólnej. Wystąpie-
nie zaburzeń związanych ze stresem powoduje więc
istotny wzrost ryzyka pojawienia się w przyszłości
fobii społecznej [5–7, 15].

Fobia społeczna i nadużywanie/
/uzależnienie od alkoholu
i innych substancji psychoaktywnych

Jak wcześniej wspomniano, osoby z fobią spo-

łeczną stanowią grupę wysokiego ryzyka rozwoju

problemów związanych z alkoholem i substancjami
psychoaktywnymi (szkodliwego nadużywania, uza-
leżnienia). Ustalono, że mężczyzn z tymi rozpozna-
niami charakteryzuje wysokie ryzyko popełnienia
samobójstwa. Tę grupę pacjentów cechuje również
współistnienie innych zaburzeń psychicznych, szcze-
gólnie depresji [5, 15].

Fobia społeczna
i inne zaburzenia psychiczne

Do innych, często jednocześnie występujących

wraz z lękiem społecznym zaburzeń, należą: zaburze-
nie afektywne dwubiegunowe, zaburzenie obsesyj-
no-kompulsyjne, dysmorfofobia, zaburzenia jedzenia
(jadłowstręt psychiczny, bulimia psychiczna), proste
fobie [5, 15].

Leczenie

Leczenie fobii społecznej powinno obejmować

zarówno postępowanie farmakologiczne, jak i psy-
choterapeutyczne.

Leczenie farmakologiczne

Wykazano poprawę lub wystąpienie remisji ob-

jawów fobii społecznej po stosowaniu trójpierścienio-
wych leków przeciwdepresyjnych, na przykład klomi-
praminy, imipraminy, inhibitorów wychwytu zwrotne-
go serotoniny (citalopram 20–60 mg/d., paroksetyna
20 mg/d., sertralina 50–150 mg/d., fluwoksamina
50–150 mg/d. oraz fluoksetyna 10–20 mg/d.) i RIMA
(reverse inhibitor of monoamino oxidase — moklobe-
mid 300–600 mg/d.), natomiast leki z grupy MAO
(monoamine oxidase, np. fenelzyna, nefazodon, tranyl-
cypromina), choć dają podobne efekty jak wcześniej
wymienione, nie są zarejestrowane w Polsce [16–20].

Preferowane są leki z grupy SSRI (selective sero-

tonin reuptake inhibitor) lub RIMA ze względu na mniej-
sze ryzyko wystąpienia nasilonych działań niepożąda-
nych. Z nowych leków przeciwdepresyjnych, działają-
cych na układ serotoninergiczny i noraderenergiczny,
skuteczna w leczeniu fobii społecznej okazała się wen-
lafaksyna [21]. Jeśli nie ma zadowalającej odpowiedzi
na leczenie farmakologiczne, stosuje się tak zwane
wzmocnienia, na przykład dołączenie odpowiednich
dawek buspironu lub bupropionu [22, 23].

Benzodiazepiny (lorazepam, alprazolam) zale-

ca się tylko doraźnie, ze względu na szybkie nawra-
canie objawów po takim leczeniu oraz wysokie ryzy-
ko rozwoju uzależnienia.

W przypadku lęku przed wystąpieniami publicz-

nymi (tzw. trema) poleca się niektórym osobom przy-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 3

166

www.psychiatria.med.pl

jęcie 1–2 godziny przed tą sytuacją b-adrenolityków,
na przykład propranololu 10–40 mg, oksyprenololu
40–80 mg, nadololu 12–20 mg, zmniejszających na-
pięcie i tak zwane objawy somatyczne lęku (kołatanie
serca, pocenie się, suchość w ustach) [5].

Należy podkreślić, że konieczne jest leczenie

zaburzeń współistniejących. Pacjenci z tej grupy
wymagają zawsze wysoko wykwalifikowanej specja-
listycznej opieki.

Psychoterapia

Najlepsze efekty leczenia osób z fobią społeczną

uzyskuje się, stosując jednocześnie farmakoterapię
i psychoterapię behawioralno-poznawczą (stopniową
konfrontację z sytuacją wywołującą lęk, desenzytację,
techniki relaksacyjne, restrykturyzację poznawczą) oraz
długotrwały trening umiejętności społecznych. Niektó-
rzy badacze polecają psychoterapię dynamiczną, szcze-
gólnie w wypadku pacjentów z wcześniejszymi prob-
lemami w relacjach interpersonalnych [24].

Podsumowanie

Większość osób z uogólnioną fobią społeczną

wymaga złożonego, często długotrwałego leczenia,
dlatego tak ważne jest właściwe i szybkie rozpozna-
nie tego zaburzenia lękowego.

Z dostępnych informacji wynika, że wczesne roz-

poznanie i właściwa terapia fobii społecznej przynosi
dobre rezultaty i zapobiega chronicznemu przebiego-
wi oraz dołączaniu się objawów innych zaburzeń psy-
chicznych, a tym samym zmniejsza ryzyko poważnych
zaburzeń funkcjonowania i inwalidztwa.

PIŚMIENNNICTWO

1. Davidson J.R., Hughes D.L., George L.K. The epidemiology of

social phobia: findings from the Duke Epidemiological Catch-
ment Area Study. Psychol. Med. 1993; 23: 709–718.

2. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. IV Edi-

tion — DSM-IV. American Psychiatric Association, Washing-
ton, DC 1994; 393–444.

3. Kessler R.C., Stein M.B., Berblund P. Social phobia subtypes in

the National Comorbidity Survey. Am. J. Psychiatry 1998; 155:
613–619.

4. Perugi G., Nassini S., Maremmani I., Madaro D., Toni C., Simo-

nini E., Akiskal H.S. Putative clinical subtypes of social phobia:

a factor —analytical study. Acta Psychiatr. Scand 2001; 104:
280–288.

5. Markway B.G., Markway G.P. Painfully shy. Thomas Dunne Bo-

oks. St Martines Press, New York 2000.

6. Rosenbaum J.F., Biederman J., Pollock R.A. The etiology of social

phobia. J. Clin. Psychiatry 1994; 55 (supl. 6): 10–16.

7. Stein M.B., Walker J.R., Anderson G. Childhoood physical and

sexual abuse in patients with anxiety disorders in a communi-
ty sample. Am. J. Psychiatry 1996; 153: 275–277.

8. Osillo S.M., Weathers F.W., Litz B.T. Current and lifetime psy-

chiatric disorders among veterans with war zone-related po-
sttraumatic stress disorder. J. Nerv. Ment. Dis. 1996; 184:
307–313.

9. Merikaganes K.R., Angst J. Comorbidity and social phobia: evi-

dence from clinical, epidemiologic, and genetic studies. Eur.
Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 1995; 244: 297–303.

10. Lydiard R.B. Social Anxiety Disorder: comorbidity and its im-

plications. J. Clin. Psychiatry 2001; 62 (supl. 1): 17–23.

11. Schneider F.R., Johnson J., Hornig C.D. Social phobia: comor-

bidity and morbidity in an epidemiologic sample. Arch. Gen.
Psychiatry 1992; 49: 282–288.

12. Dilsaver S.C., Qamar A.B., Del Medico V.J. Secondary social

phobia in patients with major depression. Psychiatry Res. 1992;
44: 33–40.

13. Markowitz J.C., Moran M.E., Kocsis J.H. Prevalence and co-

morbidity of dysthymic disorders among psychiatric outpa-
tients. J. Affect. Disord. 1992; 24: 63–71.

14. Lydiard R.B. Panic disorders and social phobia: possible impli-

cations of comorbid depression for drug therapy. Anxiety 1996;
2: 61–70.

15. Van Ameringen M., Mancini C., Styan G. Relationship of social

phobia with other psychiatric illness. J. Affect. Disord. 1991;
21: 93–99.

16. Noyes R. Jr, Moroz G., Davidson J.R.T. Moclobemide in social

phobia: a controlled dose — response trial. J. Clin. Psycho-
pharmacol. 1997; 17: 247–254.

17. Stein M.B., Lebowitz M.R., Lydiard B. Paroxetine treatment of

generalized social phobia (social anxiety disorder): a randomi-
zed comtrolled trial. JAMA 1998; 280: 708–713.

18. Stein M.B., Fyer A.J., Davidson J.R.T. Fluvoxamine treatment

of social phobia (social anxiety disorder): a double — blind,
placebo — controlled study. Am. J. Psychiatry 1999; 156:
756–760.

19. Katzelnick D.J., Kobak K.A., Greist J.H. Sertraline for social

phobia: a double — blind, placebo controlled crossover stu-
dy. Am. J. Psychiatry 1995; 152: 1368–1371.

20. Bouwer C., Stein D.J. Use of SSRI citalopram in the treatment of

generalized social phobia. J. Affect. Disord. 1998; 49: 79–82.

21. Kelsey J.E. Venlafaxine in social phobia. Psychopharmacol. Bull

1995; 31: 767–771.

22. Van Ameringen M., Mancini C., Wilson C. Buspirone augmenta-

tion of SSRI in social phobia. J. Affect. Disord. 1999; 39: 115–121.

23. Emmanuel N.P., Lydiard B.R., Ballenger J.C. Treatment of so-

cial phobia with bupropion. J. Clin. Psychopharmacol. 1991;
1: 276–277.

24. Martinsen E.W., Olsen T., Tonset E. Cognitive-behavioral gro-

up therapy for panic disorder in the general clinical setting:
a naturalistic study with 1-year following-up [CME]. J. Clin.
Psychiatry 1998; 59: 437–442.