PARTIE POLITYCZNE

I. Zagadnienia wstępne

1. Definicje



PARTIA POLITYCZNA (1) - stowarzyszenie oparte na dobrowolnej rekrutacji, którego celem jest
zapewnienie swoim przywódcom szans zdobycia władzy w ramach systemu politycznego, a
aktywnym członkom możliwości zrealizowania dzięki temu rzeczowych lub idealnych celów bądź
osobistych korzyści, bądź jednych i drugich (Max Weber)



PARTIA POLITYCZNA (2) - grupa ludzi, którzy dążą do przejęcia kontroli nad aparatem rządowym
przez wygranie legalnie przeprowadzonych wyborów (Anthony Downs)



PARTIA POLITYCZNA (3) - każda mająca oficjalną nazwę grupa polityczna, która wysuwa
kandydatów i jest w stanie zapewnić im urzędy publiczne w rezultacie wyborów zarówno w pełni
demokratycznych, jak i niedemokratycznych



PARTIA POLITYCZNA (4) - dobrowolnie zorganizowana grupa, posiadająca określony program,
dążąca do uzyskania poparcia społecznego dla zdobycia lub utrzymania władzy w państwie i reali-
zowania swoich interesów

2. Istota



wychodząc z definicji, można wyróżnić następujące elementy, określające istotę partii
politycznej:



członkowstwo



struktura organizacyjna



program



funkcje



CZŁONKOWSTWO – w większości partii jest ściśle sformalizowane, zasady wstępowania do partii,
uczestnictwa w niej i utraty członkostwa są określone w statucie. Występują również partie
polityczne, w których nie ma formalnego członkostwa, płacenia składek, działalności w
podstawowych jednostkach organizacyjnych



STRUKTURA

ORGANIZACYJNA

–

powiązania

pomiędzy

poszczególnymi

ogniwami

organizacyjnymi partii mają charakter więzi pionowych (wertykalnych) oraz więzi poziomych
(horyzontalnych). W ramach wymienionych relacji pomiędzy organami władz partyjnych istotną
rolę odgrywają procedury podejmowania decyzji wewnątrzpartyjnych. Rzutują one na sposób
rekrutacji władz partyjnych, typ przywództwa, stopień centralizacji i decentralizacji w
podejmowaniu decyzji



PROGRAM – to cele, jakie formułuje partia na następujących poziomach ich wyrażania: ideologii,
doktryny, programu i platformy wyborczej:



ideologia – to usystematyzowany całokształt idei, poglądów na świat i życie społeczne, a

także wartości i celów, właściwy określonej części społeczeństwa czy grupy społecznej,
danego kierunku, prądu politycznego, ekonomicznego, a nawet artystycznego; tworzy
uporządkowany obraz świata istniejącego i pożądanego w przyszłości; charakteryzuje się
dużym stopniem ogólności w określaniu celów i sposobów działania



doktryna – to konkretyzacja ideologii - o ile ideologia tłumaczy sens polityki, o tyle doktryna

przekłada go na tory praktycznego działania, przenosząc w ten sposób teorię na grunt pro-
gramu



program wyborczy – określa, jak dana partia polityczna ocenia sytuację w odniesieniu do

kwestii społecznych, gospodarczych, ustrojowych, międzynarodowych oraz jakie proponuje
rozwiązania, aby istniejący stan rzeczy utrzymać lub zmienić



platforma wyborcza – to określenie dla krótkofalowych celów działania partii,

formułowanych w związku z wyborami



FUNKCJE – partie dążą do zdobycia władzy państwowej dzięki wykorzystaniu demokratycznych
procedur wyborczych; funkcjonując na wielu arenach, m.in. wyborczej, parlamentarnej,
gabinetowej, realizują funkcje dotyczące społeczeństwa, władzy państwowej i samej partii jako
organizacji

3. Funkcje partii politycznych



FUNKCJA EDUKACYJNA – racjonalizowanie świadomości politycznej zwolenników; umożliwienie
obywatelom uzyskania rzetelnej wiedzy o ich interesach w relacjach z państwem i wskazanie
rozsądnych sposobów ich realizacji



KONSOLIDACJA INTERESÓW SPOŁECZEŃSTWA – inicjowanie dyskusji politycznych, sumowanie
preferencji społecznych i pośredniczenie w porozumiewaniu się ich zwolenników; wyznaczanie
priorytetów wśród różnego rodzaju celów politycznych i skłanianie elektoratu do wybierania
między alternatywnymi „pakietami" programów podczas wyborów



MOBILIZACJA I INTEGRACJA AKTYWNOŚCI POLITYCZNEJ OBYWATELI – wzmacnianie poczucia
sensu korzystania z zagwarantowanych obywatelom przez Konstytucję praw politycznych;
urealnianie fundamentalnej reguły demokratycznej, wg której władza zwierzchnia należy do
narodu poprzez jednoczenie obywateli i wciąganie ich w życie polityczne, mobilizowanie do
podejmowania aktywności politycznej oraz głosowanie i inne sposoby partycypacji we władzy;
uzyskiwanie poparcia społecznego, które może mieć formę czynną lub bierną; poparcie czynne
wyraża się poprzez uczestniczenie w działaniu partii, bierne podczas wyborów, gdy wyborcy
oddając głos wpływają na jej siłę polityczną



KRYSTALIZACJA OPCJI WYBORCZYCH – wyłanianie kandydatów i stwarzanie głosującym
możliwości wyboru na podstawie różnicy programów politycznych i preferencji ich
indywidualnych walorów



STRUKTURALIZACJA PARLAMENTU – krystalizowanie podstawowych podziałów na rządzącą
większość i opozycję (zwiększenie funkcjonalności parlamentu jako naczelnego organu władzy
państwowej) poprzez zrzeszanie parlamentarzystów w kluby i koła, występujące w istotnych
sprawach jednolicie



KREACJA RZĄDU – odgrywanie kluczowej roli w formowaniu rządu i realizowaniu funkcji
rządzenia na wszystkich poziomach władzy państwowej; kierownictwo partii zwycięskiej w
wyborach staje się zazwyczaj kierownictwem władzy wykonawczej — samodzielnie lub w koalicji



KSZTAŁTOWANIE POLITYKI PAŃSTWOWEJ – przejawia się w kreowaniu programów
politycznych, a zatem i walce o przyjęcie tych programów za podstawę polityki państwowej; jeśli
partia jest w stanie samodzielnie utworzyć rząd, staje się głównym kreatorem polityki państwa,
choć wskazane jest, by realizowała nie tylko swój program oraz interesy swoich liderów, ale
również oczekiwania większości społeczeństwa, od tego bowiem zależy jej sukces w kolejnej
elekcji; jeśli powstaje rząd koalicyjny jego polityka jest na ogół wynikiem kompromisu pomiędzy
poszczególnymi partiami, które go popierają oraz ich elektoratów



WYŁANIANIE ELIT POLITYCZNYCH I PRZYWÓDCÓW - to funkcja najważniejsza – kadry bowiem
decydują zarówno o jakości ugrupowań rządzących i opozycyjnych, jak i organów państwa

II. Modele partii politycznych
1. Ewolucja partii politycznych – etapy w rozwoju partii politycznych



koterie arystokratyczne – grupowanie się parlamentarzystów, jak i polityków poza-
parlamentarnych wokół rodów arystokratycznych; partie polityczne w tym okresie nie były
zintegrowane ani pod względem organizacyjnym, ani w aspekcie programowym; istotnym dla
nich motywem działania było zdobycie władzy i realizacja pewnych celów



partie klubowe (kluby polityczne) - zaczęły powstawać na przełomie XVIII i XIX wieku; w
porównaniu do ugrupowań arystokratycznych, w partiach tych można dostrzec trzy nowe
elementy: (1) bardziej lub mniej rozbudowaną formalną organizację, (2) platformę programową
(3) brak charakteru stanowego; w związku z likwidacją feudalizmu w sferę polityki weszło wtedy
mieszczaństwo, które od razu zaczęło odgrywać istotną rolę w kształtowaniu polityki wielu
państw



partie masowe – związane są z pojawieniem się parlamentaryzmu oraz przyznaniem coraz
szerszym kręgom praw wyborczych, co miało miejsce w większości państw europejskich i USA w
XIX wieku

2. Podstawowe modele partii politycznych
2.1. Partie kadrowe



pierwszy typ partii politycznej, który pojawił się w Europie Zachodniej na początku XIX w.



tworzone przez elitarne grupy aktywistów, w warunkach ograniczonych praw obywatelskich i
wyborczych, kiedy tylko mała część społeczeństwa mogła aktywnie uczestniczyć w życiu
politycznym



odzwierciedlały wówczas konflikt między arystokracją i właścicielami ziemskimi a dynamicznie
rozwijającą burżuazją i nowymi grupami zawodowymi



konserwatywne partie kadrowe, reprezentujące ziemiaństwo i arystokrację, i ich liberalne
odpowiedniki, reprezentujące burżuazję i grupy zawodowe, dominowały w państwach
europejskich do początków XX wieku



stanowiły przykład organizacji o charakterze lokalnym, koalicji grup notabli tworzących układ
powiązań nieformalnych i interpersonalnych; w warunkach istnienia cenzusów wyborczych
politycy partii kadrowych powiązani byli ściśle z osobami o podobnym statusie społecznym i
majątkowym, będąc rzecznikami ich interesów



uwarunkowania społeczne i polityczne sprawiały, że w partiach kadrowych nie było potrzeby
istnienia zhierarchizowanych i rozbudowanych struktur organizacyjnych; poza luźnymi
strukturami na poziomie lokalnym istotną rolę odgrywały frakcje parlamentarne tych partii,
kontrolujące m.in. ministrów



w okresie tym powstawały także partie polityczne, które posiadały bardziej rozwinięte struktury
organizacyjne, odwoływały się do określonych wizji programowych wyprowadzanych z ideologii,
reprezentowały poszczególne części społeczeństwa; głównie występowały w imieniu grup
społecznych pozbawionych pełni praw politycznych, czyli znajdujących się na marginesie
ówczesnego społeczeństwa obywatelskiego – w ten sposób powstały partie masowe

2.2. Partie masowe



partie masowe początkowo pozbawione były możliwości dojścia do instytucji państwa, bowiem
kontrolowały tę część społeczeństwa, która nie miała praw politycznych



okres „przejściowy" skończył się wraz z upowszechnieniem prawa wyborczego, jednakże nie
oznaczało to, iż model demokracji masowej ostatecznie zakończył etap kadrowy w rozwoju partii
politycznych



hasła głoszone przez partie masowe oznaczały żądanie zmiany istniejącego porządku
politycznego, a więc elitom politycznym chodziło również o zmianę koncepcji samej demokracji;



osiągnięcie tak daleko idącego celu wiązało się z faktem, iż partie masowe w oczywisty sposób
musiały zaoferować strategie antysystemowe, przynajmniej wtedy, gdy nie mogły osiągnąć
swych celów za pomocą istniejących instytucji państwa;



potrzebna do tego była rozbudowana i sprawnie działająca struktura, która pozwoliłaby na
zorganizowanie olbrzymiej rzeszy członków; miał to być podstawowy argument partii masowych
w rozgrywce z ustabilizowaną elitą polityczną;



masowe członkostwo gwarantowało jednocześnie stały dopływ środków finansowych; walka o
słuszną sprawę i dominujące wśród zwolenników partii masowych poczucie bycia obywatelem
drugiej kategorii, to tylko dwa spośród wielu czynników, które umożliwiły stworzenie bardzo
spójnych i zdyscyplinowanych organizacji; organizacja stała się zatem nie tylko instrumentem
służącym realizacji przyjętych celów, ale również warunkiem przetrwania w niesprzyjającym
środowisku



stąd jeszcze długo po tym, jak partie masowe znalazły się w kręgu władzy, dla znacznej części ich
elit i aktywistów ta formuła organizacyjna stanowiła jedną z zasad o ideologicznym wymiarze.
Partie masowe dążyły do zmiany koncepcji demokracji



pojawienie się partii masowych na arenie politycznej oznaczało zmianę relacji między
obywatelem/wyborcą a państwem; były to pierwsze ugrupowania, które deklarowały, iż
reprezentują interesy tylko jednej grupy społecznej



jedną z cech „masowości" było stworzenie masowego zaplecza członkowskiego; składki
członkowskie stały się podstawową formą finansowania działalności partii i utrzymania
rozbudowanych struktur organizacyjnych; druga cecha „masowości" wiąże się z możliwością
stosowania ideologii jako formy komunikowania się z członkami kontrolowanej grupy społecznej



partie masowe wprowadzając do polityki wielkie grupy społeczne, które jeszcze pod koniec XIX i
na początku XX w. były pozbawione praw politycznych, mogły zdecydować się na stosowanie
strategii „zamykania" tych grup, co ułatwiało ich kontrolowanie; jednym ze sposób podkreślania
odrębności, również w kontekście formułowanych interesów politycznych, stały się odwołania do
ideologii, ponieważ elektorat partii masowych był słabo wykształcony



kontrolowanie klasy robotniczej i uzyskanie przez partie socjaldemokratyczne niejednokrotnie
statusu wyłącznego reprezentanta jej interesów politycznych gwarantowało tym partiom sukces
wyborczy

2.3. Partie wyborcze



nie zabiegają o licznych członków, nie dążą do aktywizacji zwolenników na co dzień, nie mają
wyrazistego oblicza społecznego



łączą w swoich programach idee lewicowe i prawicowe, natomiast całą energię kierują na
kampanie wyborcze realizowane wszelkimi dopuszczalnymi środkami, z naciskiem na marketing,
niekiedy agresywny, starając się pozyskać poparcie zróżnicowanej większości społeczeństwa



ich celem jest nie tyle realizacja programu (który niekiedy prezentują w bardzo aktywny sposób,
ale sprawując władzę mało zabiegają o jego wykonanie), ile samo zdobycie i utrzymanie władzy,
w interesie swych kadr i „podziału łupów" między ludźmi bliskimi ich kierownictwu



w latach 50. i 60. widoczne było zjawisko zacierania granic pomiędzy poszczególnymi grupami
społecznymi; w oczywisty sposób musiało to mieć wpływ na styl rywalizacji wyborczej; uderzyło
to przede wszystkim w partie masowe, gdyż jej siła tkwiła w zdolności do przekonania elektoratu;
wzrost poziomu edukacji, otwarcie szybkiego procesu awansu społecznego czy profesjonalizacja

polityki zburzyły bazę społeczną partii masowych; na zmiany w środowisku partii wyborczych
wpłynęły cztery elementy:



apel wyborczy został skierowany do różnych grup społecznych, więc ideologia jako sposób

komunikowania się z elektoratem okazała się zawodna



partie polityczne mają możliwość korzystania z form identyfikacji grupowej, zmienia się rola

członków partii; starają się oni przyciągać członków z różnych grup i segmentów
społeczeństwa; oznacza to, iż społeczna tożsamość jako kryterium rekrutacji schodzi na
dalszy plan; ta dość radykalna zmiana w podejściu do instytucji członkostwa ma wpływ na
burzenie apelu o typie ideologicznym, stając się źródłem wewnątrzpartyjnych konfliktów i
napięć; partie wyborcze zmieniają się więc pod względem formy zorganizowania wyborców,
a nie członków



partie nie są w stanie zorganizować wyborców w sposób trwały, co oznacza, iż ich zdolność

do „dysponowania" odrębnym segmentem elektoratu również słabnie; kontrola nad
wyborcami może być tylko chwilowa



przedstawiciele partii wchodzący w skład instytucji państwa odpowiadają za prowadzoną
politykę nie tyle przed partią „członkowską" lub jej organami ile przed elektoratem

3. Typologie partii politycznych ze względu na kryteria organizacyjno-funkcjonalne

Kryterium podziału

Typ partii

Podstawowe cechy

Przykład partii

Organizacyjna

geneza partii

parlamentarno-

wyborcze

partia wyłania się z grupy posłów,

wokół której tworzą się komitety

wyborcze integrujące się następnie w

jedną organizację

liberalne i

konserwatywne

pozaparlamentarne

partia powstaje z inicjatywy

organizacji, której dotychczasowym
celem nie był udział w wyborach do

parlamentu

socjaldemokratyczne,

komunistyczne, agrarne,

ekologiczne

Typ struktury

organizacyjnej

komitetowe

partia nie ma członków (w

tradycyjnym znaczeniu) a tylko

wyspecjalizowany krąg aktywistów

organizujących wybory

Partia Republikańska i

Partia Demokratyczna w

USA

rozwinięte

partia ma rozwiniętą strukturę

organizacyjną

komunistyczne,

socjalistyczne, chadeckie

Stopień

upartyjnienia

wyborców

kadrowe

zszarza niewielki procent swoich

wyborców

część partii liberalnych

masowe

zrzesza znaczną liczbę wyborców

socjaldemokratyczne,

chadeckie

Typ członkowstwa

członkowstwo

bezpośrednie

członkowstwo w partii zdobywa się

poprzez przystąpienie do jednej z jej

lokalnych komórek organizacyjnych

większość partii

politycznych, zwłaszcza

liberalne, komunistyczne

członkowstwo

pośrednie

członkowstwo zdobywa się pośrednio

i zbiorowo na drodze przyjęcia przez

odrębna organizację, np. związek

zawodowy

część partii

socjaldemokratycznych

(np. brytyjska Partia

Pracy) i chadeckich (np.

Austriacka Partia

Ludowa)

Podział

kompetencji w

strukturze partii

scentralizowane

skupienie władzy w instancjach

centralnych

Partia Konserwatywna w

Wielkiej Brytanii

zdecentralizowane

szeroka autonomia instancji niższych

w podejmowaniu decyzji

Francuska Partia

Socjalistyczna

Rodzaj komórki

podstawowej

zakładowe

komórka podstawowa partii w

przedsiębiorstwie/zakładzie

komunistyczne w

partiach „realnego

socjalizmu”

terytorialne

komórka podstawowa obejmuje

określoną jednostkę terytorialną

socjaldemokratyczne,

chadeckie, liberalne

Sposób

powoływania

władz partyjnych

demokratyczne

władze są powoływane i

kontrolowane przez członków

socjaldemokratyczne,

chadeckie, liberalne,

ekologiczne

niedemokratyczne

władze pochodzą z mianowania,

przyjęta jest zasada wodzostwa

faszystowskie,

nazistowskie,

komunistyczne

Typ kierownictwa

partyjnego

z kierownictwem

jednoosobowym

rozbudowana władza przywódcy

faszystowskie,

nazistowskie,

komunistyczne

z kierownictwem

kolegialnym

najwyższą władzą jest kongres (zjazd)

socjaldemokratyczne,

chadeckie, liberalne,

konserwatywne

parlamentarne

przewaga frakcji parlamentarnej w

kierowaniu partią

Partia Konserwatywna w

Wielkiej Brytanii

pozaparlamentarne

partią kieruje organ znajdujący się

poza parlamentem

obecnie nie ma wśród

partii znajdujących się w

parlamentach

Realizowane

funkcje

wyborcze

zadania związane przede wszystkim z

wyborami

Partia Republikańska i

Partia Demokratyczna w

USA

społeczności

zróżnicowane cele i zadania

socjaldemokratyczne (do

I poł. XIX w.)

totalitarne

wszechobejmująca integracja poprzez

całkowite włączenie członków w

funkcjonowanie mechanizmu

partyjnego oraz poprzez totalne

opanowanie społeczeństwa

faszystowskie,

nazistowskie,

komunistyczne

Stosunek do reguł

konstytucyjnych

państwa. Stosunek

do klasy

politycznej

systemowe

partia uznaje zasady, instytucje i

wartości systemu

większość partii

współczesnych

antysystemowe

partia nie uznaje zasad, instytucji i

wartości istniejącego systemu

partie komunistyczne i

faszystowskie (okres

międzywojenny)

antyestablish-

mentowe

walka z oficjalnymi elitami

Front Narodowy

(Francja), Partia Postępu
(Norwegia), Włoski Ruch

Społeczny

III. Główne nurty partyjne
1. Podział podstawowy – lewica – prawica

LEWICA

PRAWICA

WYMIAR SOCJALEKONOMICZNY

protekcjonizm gospodarczy, socjalny model

gospodarki rynkowej, oparty na elementach

„państwowej” kontroli rynku, przy zachowaniu

rozbudowanego sektora publicznego i opiekuńczych

funkcji państwa

gospodarka wolnorynkowa, oparta na ograniczaniu

roli państwa w zakresie kontroli rynku oraz

„przedsiębiorczości” związanej z preferowaniem tzw.

ortodoksji rynkowej

utrzymanie rozbudowanych programów socjalnych,

opartych na formule redystrybucji dochodu

narodowego i dążeniu do wyrównania dochodów

obywateli

negatywny stosunek do programów socjalnych

wyraźnie miejska orientacja i wspieranie

industrialnych strategii w procesie modernizacji

„agrarna” orientacja i dążenie m.in. do ochrony

rodzimego rolnictwa przed nieuczciwą

międzynarodową konkurencją

akceptacja politycznej roli związków zawodowych

oparcie na rodzimych grupach biznesu

WYMIAR POLITYCZNY

preferowanie demokracji parlamentarnej: system

parlamentarno-gabinetowy

ograniczanie roli państwa, decentralizacja; silna

władza wykonawcza: preferowany system

prezydencki, półprezydencki, kanclerski

WYMIAR AKSJOLOGICZNY

popieranie postmaterialistycznych wartości,

indywidualizm i preferowanie modernistycznej

koncepcji państwa

popieranie tradycyjnych wartości, kolektywizm (kom
unitaryzm) i podkreślanie roli tradycyjnych wspólnot

opartych na ograniczonych formach solidaryzmu

podkreślanie znaczenia praw i wolności

obywatelskich, ideałów wolności, równości i

sprawiedliwości

przywiązanie do idei ładu i porządku publicznego

hołdowanie postawom laickim i postulat rozdzielenia

Kościoła od państwa

poparcie dla Kościoła i religijnej etyki: dezaprobata

dla zjawisk charakteryzujących odchodzenie od

tradycyjnych wartości chrześcijańskich

postulat uniwersalizmu, czyli popieranie procesu

wchodzenia w międzynarodowe struktury polityczne

oraz gospodarcze

niechęć do wchodzenia w międzynarodowe struktury

polityczne oraz ekonomiczne wynikająca z obawy

przed utratą tożsamości narodowej oraz uprawnień

suwerennych

Źródło: Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.
Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005, s. 55.

2. Główne rodziny ideologiczne partii politycznych (nurty partyjne)

rodzina ideologiczna (nurty

partyjne)

główne idee

partie konserwatywne

tradycjonalizm, gospodarka rynkowa, własność prywatna, silne państwo

(w tym również stojące na straży tradycyjnej moralności), silna władza

wykonawcza, antyfiskalizm, solidaryzm, elitaryzm

partie chrześcijańsko-

demokratyczne

chrześcijańska myśl społeczna, antykomunizm, ordoliberalizm

(społeczna gospodarka rynkowa, solidaryzm społeczny)

partie liberalne

sekularyzm polityczny, wolność jednostki (permisywizm),

antropologiczny optymizm, egalitaryzm, racjonalizm, progresywizm

(modernizm), socjalnie skorygowany kapitalizm (liberalizm lewicowy),

obrona własności prywatnej i wolnej gospodarki rynkowej (liberalizm

prawicowy)

partie socjaldemokratyczne

(socjalistyczne)

różne warianty w ramach tzw. socjalizmu demokratycznego; demokracja

gospodarczo-socjalna (interwencjonizm państwowy, różne koncepcje

państwa opiekuńczego), demokracja polityczna, demokracja kulturalna,

demokracja międzynarodowa, prawa człowieka, koncepcje tzw. „trzeciej

drogi”

partie komunistyczne

wypływające z marksizmu-leninizmu; różne warianty m.in.: maoizm,

eurokomunizm, Nowa Lewica, antyglobalizm, etatyzm, silna orientacja

pro socjalna

partie regionalne i etniczne

wyraz konfliktu centrum-peryferie i konfliktów narodowościowych;

uwzględnianie w polityce preferencji peryferii

partie nacjonalistyczne

ochrona interesów narodowych (politycznych, gospodarczych), ochrona

tożsamości kulturowej; niechęć do wchodzenia w transnarodowe

struktury polityczne; silne państwo, wrogość wobec imigrantów

partie ekologiczne

ograniczenie wzrostu gospodarczego odbywającego się kosztem

środowiska naturalnego (odrzucenie energii jądrowej, rozbrojenie w

Europie, ochrona środowiska), pacyfizm, prawa mniejszości

obyczajowych, feminizm

partie agrarne

demokracja parlamentarna, społeczna gospodarka rynkowa,

wypływające z agraryzmu koncepcje „trzeciej drogi”, ekologizm

Źródło: Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.
Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005, s. 46-47.

SYSTEMY PARTYJNE

I. Zagadnienia wstępne
1. Definicje



SYSTEM PARTYJNY (1) - grupa partii politycznych działających według prawnie określonych reguł
w ramach danego społeczeństwa



SYSTEM PARTYJNY (2) - układ legalnie działających w danym państwie partii politycznych
(Sobolewski, Banaszak)



SYSTEM PARTYJNY (3) - mechanizm współdziałania bądź rywalizacji organizacji społecznych w
walce o władzę i w jej sprawowaniu



SYSTEM PARTYJNY (4) - formy i warunki współpracy lub rywalizacji partii politycznych w walce o
zdobycie władzy politycznej albo w jej sprawowaniu

2. Struktura systemów partyjnych
2.1. partie polityczne



w skład systemu partyjnego wchodza wszystkie funkcjonalne w stosunku do systemu i istniejące
w danym kraju partie polityczne, z pominięciem innych różnego rodzaju organizacji społecznych,
których oddziaływanie nie stwarza nowych jakościowo treści i programów politycznych, zwiększa
zaś jedynie zakres i intensywność oddziaływania na państwo tej czy innej partii politycznej



w systemie partyjnym zawierają się te partie, które działają legalnie, opierają swoją wewnętrzną
strukturę oraz metody działania na zasadach demokratycznych; wymogami podstawowymi dla
takiej kwalifikacji są:



udział w wyborach



oddziaływanie na programową działalność zarówno organów władzy państwowej jak i innych

partii politycznych



w skład systemu partyjnego nie będą wchodzić grupy nacisku, różnego rodzaju organizacje
lobbystyczne oraz partie dysfunkcjonalne w stosunku do danego systemu politycznego, a więc
negujące demokratyczne zasady gry wyborczej i głoszące konieczność przemian ustrojowych

2.2. normy



integralnym elementem systemu partyjnego są normy, na podstawie których one działają,
różnego rodzaju relacje pomiędzy nimi oraz funkcje wypełniane wobec otoczenia



normy prawne i pozaprawne regulują stosunki w ramach partii politycznych, pomiędzy
poszczególnymi partiami, a przede wszystkim pomiędzy nimi a aparatem państwowym



normy prawne zawarte są w konstytucjach, ustawach o partiach politycznych, przepisach
dotyczących finansowania partii politycznych, regulaminach parlamentarnych, ordynacjach
wyborczych oraz w prawie autonomicznym partii politycznych

2.3. relacje



relacje pomiędzy partiami politycznymi oraz pomiędzy nimi a otoczeniem zewnętrznym to m.in.
związki z udziałem partii tworzących koalicję wyborczą, koalicję gabinetową, koalicję
parlamentarną czy nawet zawiązywaną koalicję decyzyjną



to również stosunki pomiędzy partiami opozycyjnymi, które sprawiają, że można mówić o
różnych poziomach spójności opozycji parlamentarnej

3. Funkcje systemu partyjnego



są o wiele szersze niż poszczególnych stronnictw politycznych

3.1. funkcje polityczne



forum legalnej walki o władzę polityczną - toczenie się stałej walki politycznej, której wynikiem
jest zdobycie władzy przez jedno lub kilka ugrupowań; ugrupowania te z racji faktu, iż wchodzą w
skład systemu partyjnego, muszą być legalne, zaś stosowane przez nich formy walki politycznej
muszą być prawnie dozwolone



mechanizm umożliwiający organizowanie wyborów – przedstawienie przez poszczególne
ugrupowania polityczne ich kandydatów oraz programów, pomiędzy którymi suweren (naród,
społeczeństwo) dokona następnie wyboru; partie tworzące system partyjny są obecnie
najlepszym ze znanych mechanizmów, umożliwiających dokonanie selekcji kandydatów i ich
programów przez suwerena



integracja i aktywizacja polityczna społeczeństwa – poszczególne partie, opierające swoje
członkowstwo na zasadzie pośredniej lub bezpośredniej, wpływają na zwiększenie
zainteresowania swoich członków lub sympatyków swoim programem politycznym; jest to
istotna więź łącząca na tym gruncie duże odłamy społeczeństwa; jednostki najaktywniejsze,
dążąc do realizacji tego programu i zwalczając programy ugrupowań konkurencyjnych, aktywnie
uczestniczą w walce politycznej



formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących

3.2. funkcje kulturowe



kształtowanie opinii publicznej –partie rządzące przedstawiają bowiem swoje działania głównie
w wymiarze pozytywnym, zaś partie opozycyjne zajmują się w dużej mierze krytyką działania
ugrupowań rządzących, przedstawiając jako alternatywę własne programy i propozycje
rozwiązań; (w systemach totalitarnych funkcja ta nie odgrywa praktycznie większej roli, wszelka
bowiem działalność opozycyjna w ramach systemu partyjnego jest w nich praktycznie
niemożliwa)



rozwój kultury politycznej społeczeństwa – poprzez zachęcanie do uczestnictwa w życiu
politycznym kraju, pokojowego wymieniania poglądów oraz pogłębiania wiedzy społecznej o
aktualnej sytuacji politycznej



rozwój kultury politycznej klasy politycznej – stanie na straży poszanowania przez polityków
zaangażowanych w walkę o zdobycie władzy politycznej lub udziału w jej sprawowaniu,
niepisanych reguł postępowania, normujących zasady walki politycznej

II. Typologia systemów partyjnych
1. Kryteria wyróżniania systemów partyjnych



liczba i wielkość partii politycznych



zideologizowany dystans między partiami (polaryzacja systemu)



zmienność poparcia wyborczego dla poszczególnych partii



podziały społeczne odzwierciedlane przez partie

2. Kryterium liczby partii



systemy jednopartyjne



dwupartyjne



wielopartyjne

3. Kryterium liczby i wielkości partii



system dwupartyjny – dwie duże partie mające znaczną przewagę nad partiami małymi



system dwuipółpartyjny – dwie duże partie plus trzecia, która mimo, że jest znacznie słabsza, ma
duży wpływ w systemie (tzw. „języczek u wagi”); źródłem jej znaczenia jest najczęściej centrowa
orientacja, co czyni ją atrakcyjnym koalicjantem dla różnych stron



system wielopartyjny oparty na dominacji jednej partii – wśród wielu partii jedna wyróżnia się
rozmiarem i dlatego jest niezbędna do stworzenia większościowej koalicji gabinetowej; z kolei z
powodu braku posiadania większości, sama nie jest w stanie objąć rządzenia



system wielopartyjny bez partii dominującej – różnice w rozmiarach (wynikach wyborczych)
pomiędzy partiami są niewielkie; żadna z partii nie jest niezbędna do tworzenia koalicji – stąd
mogą one powstawać w różnorodnych konfiguracjach

4. Kryterium liczby partii i ideologicznego dystansu między nimi (stopień sfragmentaryzowania i
polaryzacji)



system dwupartyjny ze zmieniającymi się rządami – dwie bipolarnie zwrócone wobec siebie
partie (przy niewielkiej polaryzacji i konkurencji zwróconej do centrum) zmieniają się, formując
samodzielnie rządy



umiarkowany pluralizm – system bipolarny przy niskiej fragmentaryzacji systemu (do pięciu
partii); występuje w trzech postaciach: 1) samodzielne rządy bez koalicji, 2) z koalicjami, 3) z
koalicjami środka lub wielkimi koalicjami



ekstremalny (spolaryzowany pluralizm) – ideologizacja systemu i dośrodkowa tendencja
konkurencji, co może delegalizować cały system; występuje w dwóch wariantach:



spolaryzowany pluralizm z fundamentalną opozycją z lewa i prawa, co uniemożliwia

sformowanie rządzącego centrum



spolaryzowany pluralizm ze zdolnymi do rządzenia partiami centrowymi



system partii predominującej – partia dominująca zdobywa potrzebną do kierowania rządem
większość; może wystąpić przy układzie dwupartyjnym, jak i w warunkach ekstremalnego
pluralizmu

5. Kryterium możliwości tworzenia większości parlamentarnej umożliwiającej sformułowanie
gabinetu



system rozproszenia – względnie duża liczba partii, w której żadna z nich nie posiada statusu
organizacji dominującej; poziom poparcia wyborczego udzielonego partiom pozostaje zbliżony, a
poziom polaryzacji ideologicznej umiarkowany; w przetargach koalicyjnych uczestniczy kilka
ugrupowań wśród których żadne nie zagwarantowanej pozycji dominującej; w systemie tym
możliwe są różne konfiguracje koalicyjne



system równowagi – istnieje dość istotna polaryzacja sił politycznych, lecz przestrzeń rywalizacji
zawłaszczona jest przez jeden dominujący typ konfliktu (np. na tle ekonomicznym: lewica-
prawica); następuje swobodne przechodzenie od roli opozycji do roli siły rządzącej i na odwrót –
w zależności od woli elektoratu (system dwupartyjny, dwublokowy w Europie Zachodniej)



system nierównowagi – istnieje w nim partia, która zdobywa regularnie znacznie więcej głosów
od pozostałych (choć niekoniecznie większość), co uniemożliwia sformowania gabinetu bez jej
udziału

6. Typologie systemów partyjnych – podsumowanie

kryterium wyróżniające

nazwa systemu

cechy charakterystyczne

liczba partii przejawiających

działalność w życiu

publicznym

jednopartyjny

występuje jedna partia, zakaz działania innych

partii

dwupartyjny

tylko dwie spośród wielu partii mają realne

szanse na zdobycie władzy

wielopartyjny

trzy lub więcej partii mają realne szanse na

zdobycie władzy

szanse zdobycia władzy i

uczestniczenia w jej

sprawowaniu

partii dominującej

wśród wielu partii jedna zajmuje pozycję

dominującą

kooperacji partii

wszystkie partie tego systemu lub co najmniej

wszystkie liczące się partie podejmują

współpracę

dwublokowy

wiele partii skupia się w dwu blokach

konkurujących ze sobą

rozbicia

wśród wielu partii brak jest większościowej,

mającej przewagę nad pozostałymi

konkurencyjność partii

konkurencyjny

każda partia konkuruje z inną

oparty na uzgodnieniach

zawieranie porozumień między partiami

charakter programów partii

politycznych i zasady walki

międzypartyjnej

zideologizowany

zaznaczają się duże różnice w programach,

strategii i taktyce głównych partii politycznych;

apel programowy zdominowany przez ideologię

pragmatyczny

dystans ideologiczny między znaczącymi

partiami nie jest duży

częstotliwość zmiany partii

rządzącej

hegemoniczny

jedna z partii sama lub w koalicji z innymi

partiami pozostaje przy władzy dość długi czas

zmienny

następują częste i regularne zmiany partii i steru

rządów

sposób tworzenia rządu

zrównoważony

(równowagi)

występuje wyraźna polaryzacja, ale bez dłużej

dominacji określonego ugrupowania

rozproszony

nie występuje wyraźna polaryzacja i kilka partii

może uzyskać podobne wyniki wyborcze

liczba partii relewantnych.

Ideologiczny i

światopoglądowy dystans

między partiami.

Intensywność konfliktów

między nimi

dwupartyjny ze

zmieniającymi się rządami

dwie bipolarne zwrócone wobec partie

zmieniają się, formując samodzielne rządy,

polaryzacja niewielka, konkurencje dośrodkowe

umiarkowany pluralizm

niewielki dystans ideologiczny między partiami

liczącymi się w systemie, dążenie do

biegunowego budowania koalicji, dominacja

dośrodkowa koalicji

ekstremalny pluralizm

obstrukcyjna opozycja z lewa i prawa,

ideologizacja systemu politycznego, tendencja

do odśrodkowej konkurencji

partia dominująca w

spolaryzowanym

pluralizmie

partia dominująca tworzy rząd

Źródło: Współczesne systemy polityczne, pod red. M. Żmigrodzkiego, B. Dziemidok-Olszewskiej, PWN,
Warszawa 2011, s. 50-51.

SYSTEMY WYBORCZE

I. Zagadnienia wstępne
1. Definicje



WYBORY - proces, w którym obywatele wybierają spośród zgłoszonych kandydatów swoich
przedstawicieli do organów władzy; jest to podstawowy mechanizm demokracji; wybory są też
powszechnie przyjętym sposobem doboru organów władzy w mniejszych zbiorowościach – we
wszelkiego rodzaju stowarzyszeniach, spółkach, komisjach, partiach itp.; podstawową metodą
dokonywania wyborów jest głosowanie;



SYSTEM WYBORCZY - procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczanie liczby
oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty

2. Funkcje systemu wyborczego



legitymizacyjna – uprawomocnienie ludzi władzy do działania w imieniu suwerena; funkcja
najważniejsza z jurydycznego pkt. widzenia



kreacyjna – wyłanianie składu ciał reprezentacyjnych (parlamentu, rad samorządowych itd.)



programowa – zaprezentowanie różnych wariantów rozwiązywania problemów politycznych i
społeczno-ekonomicznych w skali państwa czy społeczności lokalnej. Jeżeli program nasycony
doktrynalnie to wyróżnia się funkcję ideologiczną



informacyjno-edukacyjna – w toku kampanii wyborczej ujawniane są i dyskutowane problemy,
przed jakimi stoi państwo, region, gmina; wiadomości docierają do wyborców, kandydatów na
parlamentarzystów czy radnych; powstaje więź informacyjna; następuje edukacja wyborców

II. Podstawowa typologia systemów wyborczych

SYSTEMY WYBORCZE

Większościowy

Proporcjonalny

Mieszany

•

Kraj jest podzielony na okręgi
wyborcze, w których wybiera
się jednego kandydata (okręgi
jednomandatowe).

•

Wyborcy głosują na konkretne
osoby.

•

Zwycięzcą zostaje kandydat,
który otrzymał najwięcej
głosów.

•

Zaletą systemu
większościowego jest silny
związek kandydatów z
wyborcami. Wadą jest zaś
zjawisko zmarnowanego
głosu, kiedy znaczna część
wyborców jest pozbawiona
swoich przedstawicieli.

•

System większościowy
występuje m.in. w wyborach
do parlamentu we Francji, w
Stanach Zjednoczonych oraz
Wielkiej Brytanii.

•

Kraj jest podzielony na okręgi, w
których wybiera się po kilku kan-
dydatów(okręgi
wielomandatowe).

•

Wyborcy głosują na listy
kandydatów zgłoszone przez
partie polityczne (wprawdzie
najczęściej partie wskazują
swojego kandydata, jednak to,
czy otrzyma on mandat, zależy
od liczby głosów oddanych na
całą listę).

•

Zaletą systemu
proporcjonalnego jest większa
reprezentatywność (do
parlamentu dostają się również
mniejsze partie). Wadą jest zaś
rozbicie polityczne parlamentu,
co utrudnia stworzenie rządu.
Aby tego uniknąć, zwykle stosuje
się tzw. progi wyborcze. Oznacza
to, że w podziale mandatów
uczestniczą partie, które
uzyskały określoną liczbę
głosów, np. więcej niż 5%.

•

System proporcjonalny
występuje m.in. w Polsce i
Holandii.

•

System mieszany łączy
zasady ordynacji
proporcjonalnej i
większościowej

•

Każdy wyborca dysponuje
dwoma głosami. Jeden
oddaje na konkretnego
kandydata w okręgu
jednomandatowym, a drugi
na listę partyjną. Do
parlamentu wchodzą
wszyscy kandydaci wybrani w
okręgach
jednomandatowych oraz
część kandydatów z list
partyjnych

•

System mieszany z założeniu
ma eliminować wady
pozostałych systemów

•

System mieszany występuj
m.in. w Niemczech.

III. Typologia wg formuły wyborczej
1. Systemy pluralistyczne



występują w dwóch odmianach, wyróżnianych ze względu na liczbę mandatów obsadzonych w
okręgu wyborczym:



wariant klasyczny, w którym głosowanie przeprowadza się w okręgach jednomandatowych

(Wielka Brytania, USA, Kanada); kandydatów zgłaszają partie polityczne; do zdobycia
mandatu wystarcza uzyskanie względnej większości głosów; zwycięzca wyborów musi
uzyskać minimum jeden głos więcej niż którykolwiek z rywali w ponad połowie okręgów
(Wielka Brytania, USA)



głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych; wyborca posiada tyle głosów ile

mandatów jest do obsadzenia w danym okręgu; za wybranych uważa się tych kandydatów,
którzy uzyskali kolejno największe liczby głosów (Turcja, Polska – wybory do Senatu);
istota systemu większości względnej sprowadza się do tego, że premiuje on partie zdolne
do pokonania swych konkurentów w możliwie znacznej liczbie okręgów, niezależnie od
procentu głosów uzyskanych w skali kraju; zalety: stabilizacja sceny politycznej poprzez
eliminację partii słabych, wzmocnienie więzi między wyborcą a deputowanym

2. System większości absolutnej



wybory przeprowadza się w okręgach jednomandatowych; kandydat musi zdobyć poparcie
ponad 50% głosujących w danym okręgu; W przypadku gdy o mandat ubiega się kilku
kandydatów, może się zdarzyć, że żaden z nich nie uzyska wymaganej liczby głosów;



ze względu na sposób postępowania w tej właśnie sytuacji, wyróżnia się dwie odmiany systemów
większości absolutnej:



systemy powtórnego głosowania: gdy żaden z kandydatów nie uzyska absolutnej większości,

przeprowadza się drugą turę głosowania; o mandat mogą ubiegać się tylko dwaj kandydaci,
którzy w danym okręgu uzyskali największą liczbę głosów w pierwszej turze (w wyborach
prezydenckich jest to dwóch pierwszych kandydatów, w wyborach parlamentarnych – ci,
którzy uzyskali ponad 12,5% głosów)



systemy alternatywnego głosowania: nie jest konieczne przeprowadzanie drugiej tury,

natomiast wyborca musi dokonać wyboru w specyficzny sposób; jeżeli w danym okręgu
zgłoszono kilku kandydatów, głosujący powinien wskazać, którego z nich preferuje w
kolejności pierwszej, drugiej, trzeciej i tak dalej; suma tych preferencji pozwala ostatecznie
na ustalenie, który z kandydatów cieszy się największym poparciem, przy czym w każdej
rundzie obliczeń eliminuje się kandydata z najmniejszą liczbą głosów



systemy większości bezwzględnej są uznawane za najbardziej deformujące wynik
wyborów w stosunku do preferencji wyrażonych w akcie głosowania; w warunkach
dwupartyjności deformacja jest jednak mniejsza niż w warunkach wielopartyjności

3. System semiproporcjonalny



zwany też czasami systemem SNTV,



polega na tym, że każdy wyborca dysponuje tylko jednym głosem, głosowanie odbywa się w
okręgach wielomandatowych, a mandaty otrzymują kandydaci, którzy uzyskali kolejno
największą liczbę głosów;



system ten, ze względu na możliwość rozproszenia głosów, zmusza partie polityczne do
ostrożnego nominowania kandydatów, z reguły w liczbie mniejszej niż wynosi liczba mandatów w
okręgu

4. System proporcjonalny



występuje w dwóch odmianach:



system list partyjnych: określa się jako takie, w których partie, a nie wyborcy, zachowują

pełną kontrolę nad uszeregowaniem preferencji dla zamieszczonych na liście kandydatów



system STV (system pojedynczego głosu przechodniego), czyli system quasi-proporcjonalny:

którego celem jest umożliwienie wyborcy ekspresji swoich preferencji osobistych w
większym stopniu niż pozwala na to system list partyjnych; STV ma w zamierzeniu prowadzić
do wyboru kandydatów najbardziej preferowanych przez jak największą część elektoratu;
warunkiem koniecznym do zastosowania tej metody jest istnienie okręgów
wielomandatowych, ale jednocześnie obejmujących przeciętnie pięć mandatów; zadaniem
wyborcy jest uporządkowanie kandydatów w kolejności od najbardziej preferowanego do
najmniej preferowanego