2014-01-06
1
PROMOCJA ZDROWIA
Zmiana zachowań
zdrowotnych
Ewa WOJTYNA
ewa.wojtyna@us.edu.pl
PROMOCJA ZDROWIA
Dziedzina oddziaływań przedstawicieli nauk
medycznych, społecznych i ekonomicznych
PROMOCJA ZDROWIA
jest to proces umożliwiający każdemu
człowiekowi zwiększenie oddziaływania
na własne zdrowie w sensie jego
poprawy i utrzymania
(I Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia, Ottawa, 1986)
PREWENCJA ZABURZEŃ
Prewencja I stopnia
Badanie czynników ryzyka występowania chorób w celu ich
zapobiegania
Wyodrębnianie grup ryzyka
Prewencja II stopnia
Powstrzymywania zaburzeń na etapie wczesnych zmian
Skrócenie czasu trwania choroby
Spowolnienie przebiegu choroby
Zapobieganie powikłaniom w przebiegu choroby
Prewencja III stopnia
Ograniczanie trwałych następstw chorobowych
Przeciwdziałanie nawrotom choroby
Zapobieganie społecznym skutkom choroby dla pacjenta i skutkom
choroby odczuwanym przez rodzinę pacjenta
(Heszen-Niejodek
, 1995; Słońska i Misiuna, 1993)
PRZYKŁAD: CUKRZYCA TYPU 2
choroba cywilizacyjna o
wzrastającej zapadalności
i
chorobowości
cukrzyca typu 2 stanowi ponad 90% przypadków cukrzycy
3,5% populacji w Polsce
(Sieradzki, 2010)
zwiększona umieralność i liczne powikłania zdrowotne
leczenie wymagające ścisłego stosowania się do zaleceń
zmiana stylu życia i ewentualnie farmakoterapia
CUKRZYCA
Stan
przewlekłej hiperglikemii, wynikającej z defektu wydzielania lub
działania insuliny i związane z tym zaburzenia metabolizmu
węglowodanów, białek, tłuszczów i innych substancji
(Sieradzki, 2010;
Tatoń i Czech, 2001)
STOSOWANIE SIĘ DO ZALECEŃ LEKARSKICH
Często stosowane arbitralne kryterium compliance:
wykonanie wskazanych przez lekarza zadań terapeutycznych w 80%
przyjmowanie co najmniej 80% dawek leków rzeczywiście przynosi
korzyści zdrowotne, natomiast rzadsze zażywanie leków daje podobny
efekt jak brak leczenia w ogóle
(Ho, Magid, Masoudi, McClure i Rumsfeld, 2006; por. Kardas, 2007)
W niektórych schorzeniach czy sytuacjach nawet niewielkie odstępstwa od
zaleceń mogą wiązać się z niepowodzeniem terapii
UWAGA: stosowanie leków o wąskim indeksie terapeutycznym
Leki antykoncepcyjne
Leki antykoagulacyjne
Antybiotyki i leki przeciwwirusowe
Insulina
COMPLIANCE - Zakres, w jakim zachowanie
człowieka (w odniesieniu do
przyjmowania
leków, przestrzegania diety i wprowadzania zmian w stylu
życia) jest zgodne z zaleceniami medycznymi
(Haynes, 1979)
STOSOWANIE SIĘ DO ZALECEŃ LEKARSKICH
PRZESTRZEGANIE ZALECEŃ LEKARSKICH JEST NIEWYSTARCZAJĄCE
Całość zaleceń wypełnia 7-40% pacjentów!
(Arnold-Woerner, Holle, Rathman i Mielck, 2008; Fox i Mahoney, 1998; Kokoszka i in., 2008)
Jedynie 64,9% pacjentów zażywa regularne zalecone dawki leków
(badanie Medicare Part D
– Yang i in., 2009)
w 30-80% -
regularne przyjmowanie leków hipoglikemizujących lub insuliny
(American Diabetes Association, 2003; Kokoszka i in., 2008; Morris i Boyle, 1997)
w 75% -
regularne zgłaszanie się na wizyty kontrolne
(Hoskins i in., 2007)
w 57-70% - systematyczne oznaczanie poziomu glikemii we krwi
(Hoskins i in., 2007)
w 65-76% - stosowanie zaleconej diety
(Kokoszka i in., 2008; Heszen-Niejodek, 1992)
w 19-40% -
wykonywanie zaleceń dotyczących aktywności fizycznej
(Zhao, Ford, Li i Mokdad, 2007)
w 28% -
odpowiednia pielęgnacja stóp
(Kravitz i in. 2003)
KONSEKWENCJE NIESTOSOWANIA SIĘ DO ZALECEŃ
Zwiększenie ryzyka powikłań i zgonu
(Ho i in., 2006; Simpson i in., 2006)
Wzrost kosztów leczenia cukrzycy
(np. Gibson i in., 2010; Salas i in., 2009)
2014-01-06
2
STOSOWANIE SIĘ DO ZALECEŃ
(Wojtyna, 2012)
Zalecenia
M
SD
Min
Max
80%
compliance
[% osób]
Całość zaleceń
58,23
10,07
20,83
74,17
0
Pielęgnacja stóp
80,69
20,45
12,5
100
29,7
Procedury
medyczne
80,20
15,96
25
100
53,5
Alkohol
66,98
21,36
0
100
36,6
Regularny tryb
życia
63,28
24,44
0
100
29,7
Palenie tytoniu
62,67
33,41
0
100
23,2
Masa ciała
57,33
27,49
0
100
26,7
Dieta
54,46
30,83
0
100
26,7
Aktywność
fizyczna
50,35
15,00
25
100
16,8
COMPLIANCE
– WYZWANIE DLA PSYCHOLOGII
ZACHOWANIA ZDROWOTNE
Reaktywne, nawykowe
i intencjonalne formy
aktywności człowieka, które
na gruncie wiedzy
obiektywnej o zdrowiu
i subiektywnego przekonania
pozostają w istotnym,
wzajemnym, pozytywnym lub
negatywnym związku ze
zdrowiem
(Heszen
i Sęk, 2008, s. 692)
UZALEŻNIENIE
OD NIKOTYNY
NIKOTYNA
Optymalnie
wchłaniana w płucach
środowisko alkaliczne
duża powierzchnia wchłaniania
Poziom nikotyny we krwi
zależy w dużym stopniu od
palacza:
rodzaj
papierosów
częstość, intensywność, głębokość i czas zaciągania się
liczb
ę wypalanych papierosów
Dociera do
mózgu w ~ 10 sekund
Biologiczne
półtrwanie ~ 2 godzin
Ilo
ść nikotyny wchłoniętej z 1 papierosa ~ 0,1mg-1,2 mg
NIKOTYNA
1
2
norepinefryna
dopamina
dopamina
norepinefryna
3
4
EFEKTY ODSTAWIENIA NIKOTYNY
•
głód nikotynowy - konieczność zapalenia
•
nadpobudliwość, lęki, niepokój, niecierpliwość
•
trudności w koncentracji
•
bezsenność
•
wzrost apetytu i wzrost masy
ciała
•
bóle głowy
•
obni
żone tętno i ciśnienie
•
zawroty
głowy, poty i drżenia
•
zatwardzenie
2014-01-06
3
UZALEŻNIENIE OD NIKOTYNY
Biologiczne
Psychologiczne
Towarzyskie
JAK ZMIENIAJĄ
SIĘ LUDZIE
Transteoretyczny model zmiany
TRANSTEORETYCZNY MODEL ZMIANY
Transtheoretical Model, TTM
(Prochaska i DiClemente (1983)
Model oparty na obserwacjach klinicznych
(proces zmiany zachowań zdrowotnych)
Uwzględnienie wspólnych elementów terapii
oraz integracja poglądów pochodzących
z różnych nurtów
Koncentracja na aktywności jednostki
Model fazowy
TRANSTEORETYCZNY MODEL ZMIANY
Gotowość do zmiany zachowania (Prochaska, DiClemente)
PREKONTEMPLACJA
KONTEMPLACJA
PRZYGOTOWANIE
NAWRÓT
DZIAŁANIE
UTRZYMYWANIE
ZACHOWANIA
TTM
– ETAPY ZMIANY
POPRZEDZAJĄCA ROZWAŻANIE ZMIANY
brak
świadomości problemu i potrzeby zmiany
dostrzeganie problemu przez otoczenie, ignorowanie
lub odrzucanie informacji zwrotnych przez podmiot
zaprzeczanie niepowodzeniom albo przypisywanie ich
przyczyn czynnikom zewnętrznym
zgłoszenie się do specjalisty wbrew własnej woli (pod
przymusem) i oczekiwanie zmian przez inne osoby,
a nie przez człowieka wykazującego dany problem
FAZA PREKONTEMPLACJI
TTM
– ETAPY ZMIANY
ROZWAŻANIE ZMIANY
Obecność świadomości problemu i potrzeby zmiany
Poszukiwanie informacji na temat problemu
Poszukiwanie informacji na temat możliwości uzyskania
pomocy
Rozważanie zmiany w ciągu najbliższych
6 miesięcy
Dopasowanie oddziaływań do potrzeb jednostki –
predyktor
efektywności
FAZA KONTEMPLACJI
2014-01-06
4
TTM
– ETAPY ZMIANY
GOTOWOŚĆ DO ZMIANY
Gotowość do podjęcia działań w kierunku zmiany
w ciągu najbliższego miesiąca
Poszukiwanie konkretnych sposobów i środków
umożliwiających te działania
Identyfikowanie czynników mających wpływ na podjęcie
zmiany i jej utrzymanie
Tworzenie konkretnych planów działania,
dopasowanych do możliwości i zasobów jednostki
FAZA PRZYGOTOWANIA
TTM
– ETAPY ZMIANY
WPROWADZANIE ZMIANY
Wprowadzanie strategii prowadzących do pożądanej
zmiany
Budowanie i wykorzystywanie poczucia kontroli nad
zdarzeniami
Wzmacnianie własnej samooceny
Wzmacnianie motywacji do kontynuowania podjętych
działań i ewentualnie rozszerzenia ich zakresu
FAZA
DZIAŁANIA
TTM
– ETAPY ZMIANY
UTRWALANIE ZMIANY
Bilansowanie strat (przeszkód) i korzyści
Okresy dekompensacji - kompensacji
Potrzeba wsparcia
Potrzeba kontroli
FAZA UTRZYMANIA
TTM
– ETAPY ZMIANY
PORZUCENIE ZMIANY
Przerwanie dotychczasowych działań i powrót do
zachowań związanych z dawnym problemem
Ponowne przechodzenie cyklu faz po każdym nawrocie
Różne okresy czasu potrzebne na ponowne
przejście poszczególnych etapów
Możliwość pogorszenia się obrazu siebie
FAZA NAWROTU
UZALEŻNIENIE OD
NIKOTYNY U
SCHIZOFRENIKÓW
Jak osiągnięcia psychologii zdrowia
zastosować w obszarze psychologii
klinicznej?
Wojtyna, E. i Wiszniewicz, A. (2013). The characteristics of nicotine addiction
among patients with schizophrenia. W: R. Woolfolk i L. Allen (red.), Mental
disorders - theoretical and empirical perspectives (s. 289-307). Rijeka: InTech.
Strona internetowa:
http://www.intechopen.com/articles/show/title/the-characteristics-of-nicotine-
addiction-among-patients-with-schizophrenia
SCHIZOFRENIA A UZALEŻNIENIE OD NIKOTYNY
Uzależnienie u
60-90%
(w populacji ogólnej – ok. 25-47%)
(Chapman, Ragg & McGeechan, 2009; Dervaux & Laqueille, 2008; Goff et al. 2005; Wang i in., 2010)
Najczęściej grupa tzw.
heavy smokers
palenie co najmniej 20 papierosów dziennie
często krótszy czas mijający pomiędzy kolejnymi zaciągnięciami się
palenie papierosów o wyższej zawartości nikotyny
(de Leon & Diaz, 2005; Tidey et al., 2005)
Wyższe ryzyko samego uzależnienia się od nikotyny
(Spring et al., 2003)
Cięższy przebieg zespołu abstynencyjnego podczas prób rzucenia palenia
(Weinberger et al., 2007)
Wyższe poziomy nikotyny i kotyniny we krwi niż u palących te same ilości
papierosów nie-schizofreników
(Williams, Ziedonis, Abanyie, Steinberg, Foulds & Benowitz, 2005)
Schizofrenicy rzadziej rzucają palenie, niż osoby niepsychotyczne
(Lasser et al., 2000)
Znacznie mniej skuteczne leczenie uzależnienia od nikotyny
– zarówno
metody behawioralne, jak i farmakologiczne
(Addington et al., 1998; George et al., 2000, 2002; Richmond & Zwar, 2003)
2014-01-06
5
KONSEKWENCJE ZDROWOTNE
Pacjenci cierpiący na schizofrenię
żyją przeciętnie 20% krócej
, niż osoby
zdrowe, przy czym palenie papierosów stanowi tutaj jeden z głównych
czynników ryzyka przedwczesnego zgonu
(Hennekens et al., 2005; Hennekens, 2007)
Z powodu palenia tytoniu schizofrenicy umierają średnio 10 lat wcześniej
niż ma to miejsce w populacji ogólnej
(Hannerz, 2001; Culhane, 2008)
choroby nowotworowe
choroby naczyń mózgowych
choroby układu oddechowego
choroba niedokrwienna serca
ok.
33%
pacjentów psychotycznych cierpi z powodu choroby
niedokrwiennej i stanowi to przyczynę większej ilości przedwczesnych
zgonów niż samobójstw
(Baker, 2010)
ryzyko zgonu z powodu problemów sercowo-naczyniowych ok. 2.2 razy
wyższe, niż w populacji ogólnej
(Curkendall et al., 2004)
ryzyko zgonu z powodu chorób układu oddechowego ok. 3.2 razy wyższe
niż w populacji ogólnej
(Brown et. al., 2000; Joukamaa et al., 2001)
BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PALENIA
U SCHIZOFRENIKÓW
Podłoże genetyczne
wspólne czynniki ryzyka schizofrenii (oraz innych chorób psychicznych)
i palenia
możliwość genetycznego czynnika ryzyka, szczególnie związanego z
regulacją szlaków cholinergicznych w neurotransmisji
(Chambers et al., 2001; de Leon, 1996;
D’Souza & Markou, 2012; Freedman et al., 1997; Leonard et al., 2002)
Hipoteza self-medication
Zażywanie substancji psychoaktywnych ułatwia chorym
kompensację neurobiologicznych deficytów, leżących u podłoża
różnych dolegliwości
(Khantzian, 1985; Markou, Kosten & Kobb, 1998)
Nikotyna u schizofreników - radzenie sobie z:
objawami pozytywnymi i negatywnymi
poprawa w zakresie objawów negatywnych poprzez zwiększenie wydzielania
dopaminy w korze przedczołowej
(Domino et al., 2004; Lyon, 1999)
pogorszeniem się funkcjonowania poznawczego
z objawami niepożądanymi stosowanego leczenia
BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PALENIA
U SCHIZOFRENIKÓW
Neuroleptyki
palenie papierosów sprzyja redukcji niepożądanych objawów leczenia
antypsychotycznego
(de Leon i in., 2006)
indukowane nikotyną przyspieszenie metabolizmu leków przez cytochrom
P450
(Carrillo i in., 2003; Dervaux & Laqueille, 2007)
Czynniki poznawcze
– rola układu cholinergicznego
neurotransmisja cholinergiczna -
kluczowe zjawisko ważne dla
funkcjonowania poznawczego (szczególnie hipokamp i kora przedczołowa)
(Hasselmo & Sarter, 2011)
Dysfunkcja układu cholinergicznego - m.in. zaburzenia pamięci i uwagi
pobudzenie tego układu powoduje poprawę pamięci
podanie schizofrenikom nikotyny redukuje u nich deficyty poznawcze
związane np. z pamięcią operacyjną, uwagą czy organizacją przestrzenną
(Barr et al., 2008; Sacco et al., 2005)
objawy abstynencyjne po rzuceniu palenia -
zwiększenie się deficytów
poznawczych, a ponowne rozpoczęcie palenia – złagodzenie tych
deficytów
(Sacco et al., 2005)
PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA
PALENIA U SCHIZOFRENIKÓW
przyjemność, uzależnienie, regulacja masy ciała, potrzeba relaksu,
chęć uspokojenia się
możliwość występowania większej podatności na uzależnienie od
nikotyny u osób, mających trudności z radzeniem sobie ze
stresem, napięciem, lękiem czy depresją
(Schmitz i in., 2003)
Same zaburzenia lękowe i depresyjne wielokrotnie zostały wskazane jako
czynnik ryzyka rozpoczęcia i utrzymywania palenia papierosów
(Ziedonis i in., 2008)
produkt pierwszej potrzeby, pomagający znosić życie z chorobą
oraz zapobiegać nawrotom schizofrenii
(Forchuk i in., 2002)
trzy główne role palenia w życiu osób psychotycznych:
narzędzie kontrolowania stresu
ułatwienie nawiązywania kontaktów interpersonalnych
pomoc w realizowaniu potrzeby spokoju i komfortu
(Solway i in., 2011)
PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA
PALENIA U SCHIZOFRENIKÓW
Nasilone objawy abstynencyjne
(drażliwość, słaba koncentracja, niecierpliwość i niepokój)
(Wang, 2010)
Brak wystarczającego wsparcia i motywacji
Bilans
zysków
i strat związanych z zaprzestaniem palenia (przewaga zysków)
(Solway, 2011)
podtrzymywanie nałogu - częsty związek z
opiniami
funkcjonującymi w
społeczeństwie (szczególnie wśród osób bliskich) sugerującymi wiele przeszkód i
strat wynikających z procesu rzucania palenia
niski status socjoekonomiczny i
słaby poziom edukacji
na temat
negatywnych skutków palenia
(de Leon (2007)
ilość wypalanych papierosów u osób chorych na schizofrenię jest
zależna od ich dostępności
(de Leon, 2007)
papierosy najtańsze, najczęściej bez filtra, z nielegalnych źródeł lub własny
wyrób z taniego tytoniu
dostarczanie papierosów przez najbliższych
inicjacja i podtrzymywanie palenia tytoniu
związana z nałogiem
u kogoś z członków rodziny, bądź przyjaciół
(Solway (2011)
CHARAKTERYSTYKA PALENIA
(Wojtyna i Wiszniewicz, 2013)
Palenie
Schizofrenicy
(N=104)
Zdrowi
(N=100)
t
Papierosy
Liczba p
apierosów /d [M(SD)]
25.98 (13.40)
20.09 (8.58)
3.72***
Zawartość nikotyny [M(SD)]
1.03 (0.22)
0.85 (0.22)
5.97***
Liczba
zaciągnięć / papieros [M(SD)]
12.12 (3.57)
8.64 (2.39)
8.14***
Czas do pierwszego papierosa [min]
[M(SD)]
7.23 (4.58)
7.54 (3.97)
0.36
Uzależnienie
FTND [M(SD)]
7.63 (2.62)
6.30 (1.95)
4.12***
Lata palenia [M(SD)]
23.87 (14.26)
24.35 (12.02)
-0.26
Wiek
– pierwszy papieros [M(SD)]
17.00 (4.49)
17.31 (5.59)
0.43
Wiek
– codzienne palenie[M(SD)]
19.67 (3.84)
20.44 (8.53)
0.83
Rzucenie palenia
Motywacja do rzucenia[M(SD)]
5.47 (3.54)
8.39 (2.24)
-7.07***
Przeszłe próby rzucenia[M(SD)]
2.05 (1.78)
3.92 (3.04)
-5.34***
Najdłuższa abstynencja [months]
[M(SD)]
3.39 (4.55)
5.52 (6.18)
-2.80**
2014-01-06
6
GOTOWOŚĆ DO RZUCENIA PALENIA
(Wojtyna i Wiszniewicz, 2013)
Stadium
zmiany
Schizofrenicy
(N=104)
n (%)
Zdrowi psychicznie
(N=100)
n (%)
Prekontemplacja
61 (58.6)
29 (29.0)
Kontemplacja
35 (33.7)
46 (46.0)
Przygotowanie
8 (7.7)
25 (25.0)
CZYNNIKI AFEKTYWNE I DYSTRES A PALENIE
Palenie
Lęk
Depresja
Dystres
Schizofrenicy
Liczba
papierosów / d
0,57***
0,64***
0,67***
-0,04
Zaciągnięcia / papieros
-0,07
-0,03
Poziom
uzależnienia
0,53***
0,49***
0,55***
Motywacja do rzucenia
-0,02
0,04
0,13
Zdrowi psychicznie
Liczba
papierosów / d
0,56***
0,21*
0,62***
Zaciągnięcia / papieros
0,12
-0,01
0,07
Poziom
uzależnienia
0,55***
0,17
0,53***
Motywacja do rzucenia
-0,14
-0,02
-0,06
PREDYKTORY PALENIA
Czynniki
Schizofrenicy
(N=104)
Zdrowi psychicznie
(N=100)
skor.R
2
=0.34
skor.R
2
=0.56
β
ΔR
2
β
ΔR
2
Lęk
0,14
0,04
0,48***
0,24
Depresja
0,36**
0,11
0,18
0,05
Dystres
0,47***
0,19
0,55***
0,27
NIKOTYNA A SCHIZOFRENIA
Niska samoocena
– predyktor palenia
(Wojtyna, Wiszniewicz i Seidel, w druku)
Oddziaływania psychoterapeutyczne (TPB)
ukierunkowane na
wzmacnianie poczucia własnej
skuteczności i poprawę obrazu siebie
– wzrost
skuteczności rzucenia palenia przez schizofreników
Redukcja liczby wypalanych papierosów
Wydłużenie czasu abstynencji
(Wojtyna, Wiszniewicz, Seidel i Zagrodnik, w druku)
PROPEDEUTYKA PSYCHOLOGII ZDROW IA
STRES
Ewa WOJTYNA
ewa.wojtyna@us.edu.pl
STRES
trzy nurty ujmowania stresu
Bodziec
, sytuacja lub wydarzenie zewnętrzne
o określonych właściwościach
Reakcja
wewnętrzna
człowieka – zwłaszcza
reakcja emocjonalna, doświadczana
wewnętrznie w postaci określonego przeżycia
Relacja
między czynnikami zewnętrznymi
a właściwościami człowieka
2014-01-06
7
STRES JAKO BODZIEC
I.L. Janis:
stres psychologiczny to taka zmiana
w
otoczeniu, która u przeciętnego
człowieka wywołuje wysoki stopień napięcia
emocjonalnego i przeszkadza
w normalnym toku reagowania
„Sytuacja trudna”
Stres jako bodziec
STRESORY
Siła i zakres oddziaływania:
Dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujące
całe grupy ludzi
Poważne wyzwania i zagrożenia, dotyczące jednostek lub kilku
ludzi
Drobne, codzienne utrapienia
Czas działania:
W ydarzenia jednorazowe
W ydarzenia periodyczne lub cykliczne
Stresory chroniczne
Sekwencje, ciągi wydarzeń stresowych
Kontrolowalność:
Kontrolowalne
Niekontrolowalne
KONCEPCJA ZMIAN ŻYCIOWYCH
(Holmes i Rahe, 1967)
KRYTYCZNE WYDARZENIA ŻYCIOWE
Skala Ponownego Przystosowania Życiowego Holmesa
i
Rahe’a (Social Readjustment Rating Scale)
Wysiłek adaptacyjny
– jest spowodowany przez zmiany życiowe i
może prowadzić do powstania choroby, jeśli wskutek kumulowania
się tych zmian następuje przeciążenie procesu adaptacyjnego
Retrospektywny charakter pomiaru
Subiektywna ocena bodźców i arbitralny wybór stresorów
>300 pkt
– ryzyko poważnej choroby (w ciągu 2 lat)
UWAGA:
konieczność krytycznej interpretacji wyników badań
z użyciem Skali Ponownego Przystosowania Życiowego!
STRES JAKO REAKCJA
Typy stresu
(H. Selye)
Hyperstres
– stres nadmierny
Hypostres
– stres deprywacji
Dystres
– stres negatywny
Eustres
– stres pozytywny
D. Mechanic (1962):
Stres jako reakcja dyskomfortu u osoby
znajdującej się w określonej sytuacji
POZNAWCZO-TRANSAKCYJNY
PARADYGMAT STRESU
R. Lazarus i S. Folkman
Zakłócenie równowagi pomiędzy zasobami
bądź możliwościami jednostki a wymaganiami
otoczenia
R. Lazarus i S.Folkman (1984, s. 19):
„Stres to określona relacja między osobą
a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę
jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby
i zagrażająca jej dobrostanowi”
podejście fenomenologiczno-poznawcze
TRANSAKCJA STRESOWA
BODZIEC:
stresor
Krzywda /
strata
Zagrożenie
Wyzwanie
RADZENIE
SOBIE
Ocena
możliwości
radzenia
sobie
Zmienne
osobowe
Zmienne
otoczenia
Ocena
pierwotna
Ocena wtórna
Skutki
EMOCJE
2014-01-06
8
TRANSAKCJA STRESOWA
Ocena pierwotna:
Krzywda/strata
Zagrożenie
Wyzwanie
Ocena wtórna:
ocena możliwości podjęcia działania usuwającego
przyczyny stresu / łagodzącego jego skutki /
prowadzącego do osiągnięcia korzyści
Odnosi się zarówno do źródeł stresu jak i do zasobów
Punkt wyjścia dla radzenia sobie
TRANSAKCJA STRESOWA
Trzy poziomy analizy:
Poziom
społeczny
transakcja
między jednostką a otoczeniem
Poziom psychologiczny
jednostkowa ocena sytuacji, reakcje
emocjonalne, organizacja zachowania
Poziom fizjologiczny
mobilizacja
do działania organizmu
(zależności psychosomatyczne!)
TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW
S. Hobfoll
Założenie:
ogólnym celem ludzkiej aktywności jest
uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych
obiektów, określanych jako zasoby
Cztery rodzaje zasobów:
Przedmioty
Warunki
Zasoby osobiste
Formy energii
TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW
Stres
Reakcja
wobec otoczenia, w którym
istnieje:
Zagrożenie utratą zasobów netto
Utrata zasobów netto
Brak wzrostu zasobów następujący po
ich zainwestowaniu
TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW
Reguły
Utrata zasobów jest niewspółmiernie
bardziej wyrazista od zysku
Ludzie muszą inwestować zasoby, by
zapobiegać ich utracie, rekompensować
sobie straty oraz zyskiwać nowe zasoby
TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW
Implikacje
Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej
narażone na ich utratę i mają większe możliwości
osiągania zysku. I odwrotnie – ludzie mający
mniej zasobów są bardziej narażeni na ich utratę i
mniej zdolni do osiągania zysków
Ci, którym brakuje zasobów, są bardziej narażeni na
skrajne konsekwencje straty, jako że pozbawieni
wystarczających rezerw, po doświadczeniu straty
początkowej rzadko są w stanie dokonywać
koniecznych inwestycji zasobów
2014-01-06
9
TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW
Implikacje
Niedostatek zasobów nie tylko powoduje wzrost
ryzyka straty, ale sprawia też, że
początkowa
strata pociąga za sobą kolejne
Ludzie posiadający zasoby są bardziej zdolni do
osiągania zysków, a zysk
początkowy pociąga za
sobą dalsze zyski
Ci, którym brakuje zasobów, są skłonni przyjmować
postawę defensywną
i strzec tego, co mają
RADZENIE SOBIE (coping)
Lazarus i Folkman:
Stale zmieniające się
poznawcze i behawioralne
wysiłki,
mające na celu opanowanie określonych
zewnętrznych i wewnętrznych wymagań,
ocenianych przez osobę jako obciążające
lub
przekraczające jej zasoby
Funkcje radzenia sobie:
Instrumentalne
Samoregulacja emocji
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM
JAKO PROCES I JAKO DYSPOZYCJA
Proces
kontekstualność, zmienność w czasie, dynamiczność
STRATEGIA
– to, co człowiek czuje, myśli i robi w konkretnym,
ściśle określonym momencie; najmniejsze ogniwo radzenia sobie
ze stresem
Co robisz aktualnie?
Dyspozycja
stałość, tendencja, uwarunkowania osobowościowe
STYL
-
posiadany przez człowieka repertuar strategii zaradczych, z
których część jest używana częściej niż pozostałe
Co robisz zazwyczaj / najczęściej?
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM
JAKO PROCES I JAKO DYSPOZYCJA
Zastosowanie określonej
strategii
zależy od:
Posiadanego
stylu
Warunków sytuacyjnych
i
STRATEGIA
STYL
STYLE I STRATEGIE RADZENIA SOBIE
konfrontacja-unikanie
Postawa wobec informacji o zagrożeniu i wobec własnych
reakcji w obliczu zagrożenia (S.Miller)
Styl konfrontacyjny
– poszukiwanie,
przetwarzanie i gromadzenie informacji
o sytuacji i aktualnym stanie
Styl unikowy
– unikanie, odrzucanie,
zaprzeczanie informacjom o danej sytuacji
stresowej i aktualnym stanie, angażowanie się
w inne formy aktywności
STYLE I STRATEGIE RADZENIA SOBIE
Klasyfikacja radzenia sobie według R.H. Moosa
FUNKCJA
MODALNOŚĆ RADZENIA SOBIE
POZNAWCZE
BEHAWIORALNE
PROBLEM
Myślenie o
sposobach
rozwiązania
problemu
Plan działania
i postępowanie
wg niego
EMOCJE
Próba zapomnienia
o całej sprawie
Zaangażowanie się
w nowe
przedsięwzięcia
2014-01-06
10
Inne kierunki w badaniach nad
radzeniem sobie ze stresem
Endler i Parker (1990):
Radzenie sobie skoncentrowane na problemie
Radzenie sobie skoncentrowane na emocjach
Radzenie sobie skoncentrowane na unikaniu
Park i Folkman (1997):
Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu
Strategie poznawcze umożliwiające np. nadawanie znaczenia
sytuacjom chronicznego stresu, nie dającego się kontrolować
Folkman i Moskowitz (2004):
Aspekt społeczny
Poszukiwanie wsparcia jako forma radzenia sobie
Inne kierunki w badaniach nad radzeniem
sobie ze stresem
Schwarzer (2001):
Formy radzenia sobie ze względu na pewność i czas wystąpienia
wydarzenia stresowego
reaktywne
radzenie sobie
Przeszłe krzywdy/straty
prewencyjne
radzenie sobie
proaktywne
radzenie sobie
antycypacyjne
radzenie sobie
Przyszłe zagrożenia i wyzwania
niepewne
pewne
Inne kierunki w badaniach nad radzeniem
sobie ze stresem
Schwarzer (2001):
Formy radzenia sobie ze względu na pewność i czas
wystąpienia wydarzenia stresowego
Reaktywne radzenie sobie:
Radzenie sobie z już zaistniałą sytuacją stresową
Antycypacyjne radzenie sobie:
ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, które ma nastąpić w
niedalekiej przyszłości i jest związane z ryzykiem krzywdy lub straty
Prewencyjne radzenie sobie:
Dotyczy krytycznego wydarzenia w bardziej odległej przyszłości, które
może zajść z jakimś prawdopodobieństwem i polega na gromadzeniu
ogólnych zasobów, mogących zmniejszyć skutki przyszłych wydarzeń
stresowych
Proaktywne radzenie sobie:
Podobnie jw. ma ogólny zakres, ale wiąże się z przyszłymi
wyzwaniami i polega na gromadzeniu zasobów ułatwiających
wykorzystanie przyszłych szans
ZABURZENIA ZWIĄZANE ZE STRESEM
Ostra reakcja na stres
Zespół stresu
pourazowego
Zaburzenia
adaptacyjne
Psychozy reaktywne
STRES A PAMIĘĆ
Stres ma znaczenie dla funkcjonowania procesów
poznawczych
Pamięć jawna i utajona
Funkcjonowanie poznawcze może ulegać zakłóceniom podczas
prób przesunięcia informacji z pamięci utajonej do jawnej
Rola hipokampa, kory mózgowej i ciała migdałowatego
Rola synaps
glutaminianergicznych
(neuroprzekaźnik
pobudzający; hipokamp, kora mózgowa)
Nieliniowe działanie
Długotrwałe wzmocnienie synaptyczne
PORÓWNANIE WŁAŚCIWOŚCI PAMIĘCI ZDARZEŃ
TRAUMATYCZNYCH I NEUTRALNYCH
(wg Van der Kolk, 1995)
PAMIĘĆ ZDARZEŃ
TRAUMATYCZNYCH
PAMIĘĆ NARRACYJNA
Obrazy, doznania, stany
emocjonalne i zachowanie
Narracja:
semantyczna i symboliczna
Niezmienna
–
nie zmienia się w czasie
Społeczna i adaptacyjna
Wysoce zależna od stanu. Nie
może być przywoływana wedle woli.
Automatycznie przywoływana w
specjalnych okolicznościach
Przywoływana zgodnie z wolą
narratora
Brak czasu konsolidacji
Może być skonsolidowana lub
rozszerzona w zależności od
warunków społecznych
2014-01-06
11
STRES A POPRAWA PAMIĘCI
Krótkotrwałe stresory
o słabym lub umiarkowanym
natężeniu ułatwiają funkcjonowanie poznawcze
Efekt „lampy błyskowej”
Wzmocnienie pamięci elementów emocjonalnych (dokładność
wspomnień wcale nie jest wysoka)
Pamięć neutralnych szczegółów – bez zmian
Rola współczulnego układu nerwowego
Aktywacja hipokampa
– ułatwienie konsolidacji śladów
pamięciowych
Uruchomienie energii potrzebnych do wzmożonej aktywności
neuronów glutaminianergicznych
Umiarkowany poziom
glukokortykoidów
Ułatwienie procesu długotrwałego wzmocnienia synaptycznego
Uwrażliwienie receptorów czuciowych
SILNY/PRZEWLEKŁY STRES A PAMIĘĆ
Długotrwałe lub silne stresory
zakłócają funkcje
poznawcze
Wysoki poziom
glukokortykoidów
– pogorszenie pamięci
Pogorszenie
pamięci jawnej
Większa wrażliwość na stres w odniesieniu do wydobywania
wcześniejszych wspomnień
niż do tworzenia nowych
Zakłócenie funkcji wykonawczych
Długotrwałe osłabienie transmisji synaptycznej
Receptory mineralokortykoidowe
– wysokie powinowactwo do GKS (poprawa
długotrwałego wzmocnienia synaptycznego)
Receptory glikokortykoidowe
– niskie powinowactwo do GKS (osłabienie
długotrwałego wzmocnienia synaptycznego)
Aktywacja ciała migdałowatego
Aktywacja szlaków ciało migdałowate – hipokamp jako
warunek
wstępny dla zaburzenia funkcjonowania hipokampa
NEUROPLASTYCZNOŚĆ A STRES
McEwen (1999; 2006):
Wpływ stresu na struktury hipokampa u szczurów
Badano neurony hipokampalne przed i po 3-tygodniowej
ekspozycji na stres
W yniki:
zmniejszenie się drzewek dendrytycznych pod wpływem
działania stresu
NISZCZENIE SIECI NEURONALNYCH
ZWIĄZANYCH Z PAMIĘCIĄ!
A.
Neuron hipokampa
przed ekspozycją
na stres
B.
Neuron
hipokampa po
ekspozycji
na stres
USZKODZENIE HIPOKAMPA
Zespół Cushinga
wytwarzanie w organizmie bardzo wysokich stężeń GKS
Zespół stresu pourazowego (PTSD)
Depresja
Powtarzający się Jet lag syndrom
im krótszy czas na normalizację rytmu snu i czuwania po
zmianie strefy czasowej tym mniejsza objętość hipokampa i
większe zaburzenia pamięci
(por. Cho, 2001)
Starzenie się
W raz z wiekiem wzrasta poziom GKS
Interakcja pomiędzy glukokortykoidami a
problemami neurologicznymi
Im wyższy poziom GKS w chwili lezji tym poważniejsze
konsekwencje neurologiczne
STRES A SEN
Deprywacja snu jest stresorem
Stres utrudnia zasypianie i zmniejsza ilość snu głębokiego
Sen
– konsolidacja śladów pamięciowych
Deprywacja snu
– pogorszenie pamięci (wzrost poziomu GKS)
ALE:
Deprywacja snu sprzyja uczeniu się, będącemu opozycją do
już utrwalonych nawyków
(Hairston i in., 2003)
Sen głęboki
– hamowanie wydzielania GKS
Brak przewidywalności/ oczekiwanie obudzenia
Praca zmianowa (i nocna)
–
wzrost ryzyka chorób
układu sercowo-naczyniowego, pokarmowego,
immunosupresji i problemów z płodnością
STRES I PRZYJEMNOŚĆ
Nieprzewidywalność, brak kontroli, ryzyko – nasilanie
stresu
ALE
: np. łaskotki!
(Blackmore, Wolpert i Frith, 2000)
Przyjemność jest bardziej związana z
fazą apetytywną
niż konsumpcyjną danej aktywności (
antycypacja
nagrody
!
) (por. Schultz i in., 2001)
„będzie wspaniale…
prawdopodobnie
…”
Ocena poznawcza jako wyzwanie
Nieprzewidywalność a eustres:
Krótkotrwały charakter stresora
Kontekst dający poczucie bezpieczeństwa
Źródło (życzliwe vs. nieżyczlliwe)
Glukokortykoidy
uruchamiają uwalnianie dopaminy w układzie nagrody
2014-01-06
12
STRES I PRZYJEMNOŚĆ
Stres sprzyja uzależnieniom
Wzrost podatności na uzależnienie
Krótkotrwały stresor tuż PRZED wprowadzeniem
środka uzależniającego
Wzrost trudności utrzymania abstynencji
Wzrost ryzyka nawrotu uzależnienia
Kontekst!
Współczesność – coraz mniej
antycypowanych nagród
Poszukiwanie nowych źródeł przyjemności
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Stres jako element stylu zycia dzieci i mlodziezy, EDUKACJA ZDROWOTNA, edukacja zdrowotna i promocja
TEMPERAMENT A ODPORNOŚĆ NA STRES, ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Pedagogika, promocja zdrowia z arteterapią i
Promocja zdrowia
promocja zdrowia
PROFILAKTYKA PREWENCJA A PROMOCJA ZDROWIA
Promocja zdrowia 2
Zdrowie publiczne i promocja zdrowia 2
Promowanie zdrowego stylu zycia poprzez aktywnosc fizyczna, Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
PZ wykl IV Epidemiologia, Położnictwo, promocja zdrowia
PRZYSZLOSC KOMPUTEROW, ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Pedagogika, promocja zdrowia z arteterapią i socjoterap
Fluor, administracja, Reszta, Promocja zdrowia
cynk, administracja, Reszta, Promocja zdrowia
CHOROBY NOWOTWOROWE A PROMOCJA ZDROWIA
więcej podobnych podstron