Medycyna Wet. 2006, 62 (1)

28

Artyku³ przegl¹dowy

Review

Bacillus cereus sensu lato to grupa szeœciu blisko

spokrewnionych gatunków Gram-dodatnich tlenowych

laseczek: Bacillus cereus sensu stricto, Bacillus thu-

ringiensis, Bacillus anthracis, Bacillus mycoides, Ba-

cillus pseudomycoides oraz Bacillus weihenstephanen-

sis (23). Bakterie z tej grupy wywieraj¹ znaczny wp³yw

na œrodowisko i gospodarkê cz³owieka (5, 7, 16).

B. cereus s.s. wytwarza szereg toksyn powoduj¹cych

zatrucia pokarmowe, sporadycznie zapalenie wsier-

dzia, ozêbnej i p³uc oraz infekcje centralnego uk³adu

nerwowego i oczu. Mo¿e te¿ prowadziæ do uogólnio-

nych zaka¿eñ ludzi i zwierz¹t (7, 25). Poza gleb¹, gdzie

wystêpuje powszechnie, stwierdza siê j¹ równie¿

w produktach spo¿ywczych, takich jak: ry¿, makaro-

ny, nabia³ i sa³atki. B. anthracis powoduje w¹glik, zna-

n¹ od wieków chorobê ludzi i zwierz¹t (16). W natu-

rze zajmuje tê sam¹ co B. cereus niszê œrodowiskow¹,

a zdolnoœæ do produkcji endospor pozwala na prze¿y-

cie d³ugich okresów w niesprzyjaj¹cych warunkach

z zachowaniem zdolnoœci do infekcji. B. anthracis na-

dal stanowi problem zdrowotny, szczególnie w Afry-

ce, gdzie wci¹¿ dochodzi do sporadycznych przypad-

ków infekcji u ludzi (19). Dodatkowo zainteresowa-

nie t¹ bakteri¹ wynika z mo¿liwoœci wykorzystania jej

jako broni biologicznej (4). Toksyny B. anthracis oraz

mechanizm ich dzia³ania zosta³ bardzo dobrze pozna-

ny i przedstawiony w wielu pracach przegl¹dowych

(4, 16, 19). B. thuringiensis, dziêki syntezie krysta-

licznych bia³ek parasporalnych (Cry) posiadaj¹cych ak-

tywnoœæ owadobójcz¹, jest powszechnie stosowany

w rolnictwie i leœnictwie (27, 29). Bakteriê tê poza gle-

b¹ spotyka siê w powietrzu, wodzie, materiale roœlin-

nym, przewodach pokarmowych drobnych ssaków

(30), a tak¿e u ludzi maj¹cych kontakt z biologiczny-

mi preparatami owadobójczymi z B. thuringiensis (14).

Psychrotolerancyjny B. mycoides to bakteria glebowa

wspomagaj¹ca wzrost roœlin szpilkowych (21). Pomi-

mo podobieñstwa genetycznego, laseczka ta znacznie

ró¿ni siê od innych gatunków B. cereus s.l. sk³adem

kwasów t³uszczowych oraz morfologi¹ kolonii. Na

pod³o¿u agarowym B. mycoides roœnie w postaci ko-

lonii mykoidalnych przypominaj¹cych strzêpki grzyb-

ni. W dostêpnej literaturze nie stwierdzono przypad-

ków zatruæ pokarmowych spowodowanych przez tê

bakteriê, co mo¿e sugerowaæ, ¿e stanowi ona mini-

malne zagro¿enie chorobowe. B. pseudomycoides

wystêpuje w podobnym œrodowisku, co B. mycoides

(20), wykazuj¹c dzia³anie antagonistyczne w stosun-

ku do grzybów w strefie korzeni roœlinnych (13). Na-

tomiast psychrotolerancyjny B. weihenstephanensis

nieznacznie ró¿ni siê od pozosta³ych laseczek grupy

B. cereus miêdzy innymi sekwencjami genu bia³ka szo-

ku termicznego cspA (cold shock protein) i 16S rDNA

(15). B. weihenstephanensis czêsto izolowany z pa-

steryzowanego mleka, powoduje obni¿anie jakoœci

produktów mlecznych.

Cereulidyna i enterotoksyny

Bacillus cereus sensu lato

MAREK BARTOSZEWICZ, IZABELA ŒWIÊCICKA, JAN BUCZEK

Zak³ad Mikrobiologii Instytutu Biologii Uniwersytetu w Bia³ymstoku, ul. Œwierkowa 20B, 15-950 Bia³ystok

Bartoszewicz M., Œwiêcicka I., Buczek J.

Cereulide and enterotoxins of Bacillus cereus sensu lato

Summary

Bacillus cereus sensu lato is composed of: Bacillus cereus sensu stricto, Bacillus thuringiensis, Bacillus

anthracis, Bacillus mycoides, Bacillus pseudomycoides, and the recently described Bacillus weihenstephanensis.

Most of these have a great impact on human activity. B. cereus and B. anthracis are well-known pathogens of

mammals (including humans); B. thuringiensis is a commonly used insecticide, while B. mycoides improves

plants growth. The psychotropic B. weihenstephanensis is a serious problem in food cold-storing. B. cereus s.s.

produces one emetic toxin causing emesis and at least six different enterotoxins such as: hemolytic enterotoxin

(HBL), non-hemolytic enterotoxin (NHE), enterotoxin T (BcET), hemolysin II, cytotoxin K (CytK), and

enterotoxin FM (EntFM). HBL, NHE, and CytK have been involved in food poisoning. The other bacilli of the

B. cereus group are also reported to produce enterotoxins which may lead to serious outbreaks of illness. Thus,

the consequences of the above study in the area of food safety need to be seriously evaluated.

Keywords: Bacillus cereus , emetic toxin, enterotoxin

Medycyna Wet. 2006, 62 (1)

29

Koncepcje taksonomii B. cereus s.l.

Pokrewieñstwo genetyczne B. cereus s.l. jest tema-

tem licznych badañ. Daleko jednak do ustalenia wspól-

nej i jednolitej koncepcji taksonomicznej w obrêbie

tej grupy. Analiza warstwy S (zewnêtrzna warstwa

komórki zbudowana z powtarzaj¹cych siê uk³adów

bia³ek i glikoprotein), wyniki elektroforetycznego roz-

dzia³u enzymów kodowanych na ró¿nych loci (MEE,

Multilocus Enzyme Electrophoresis) oraz sekwencje

dziewiêciu ró¿nych genów chromosomowych wska-

zuj¹, ¿e B. anthracis, B. thuringiensis oraz B. cereus

to jeden gatunek (11). Interesuj¹ce, ¿e wiêkszoœæ ró¿-

nic miêdzy tymi bakteriami wi¹¿e siê z plazmidami.

Na przyk³ad, obecnoœæ genów cry zlokalizowanych na

du¿ych plazmidach u B. thuringiensis to podstawowa

cecha odró¿niaj¹ca tê bakteriê od B. cereus. Jeœli

B. thuringiensis utraci taki plazmid, stanie siê nie-

odró¿nialny od B. cereus. Patogennoœæ B. anthracis

wynika zaœ z ekspresji genów zlokalizowanych na

dwóch du¿ych plazmidach pXO1 i pXO2 (16).

Pomimo licznych podobieñstw pomiêdzy poszcze-

gólnymi gatunkami grupy B. cereus, bakterie te ró¿ni¹

siê wieloma w³aœciwoœciami. Dla przyk³adu, badania

„odcisków” DNA (DNA fingerprinting) oparte na

amplifikacjach powtarzalnych sekwencji (REP-PCR,

Repetitive Sequence-based PCR) wskazuj¹ na ró¿ni-

ce pomiêdzy poszczególnymi przedstawicielami gru-

py, daj¹c podstawê do uznania ich za oddzielne gatun-

ki (5). Porównanie sekwencji typowego dla B. anthra-

cis powtarzalnego fragmentu AC-390 umo¿liwia roz-

dzielenie B. cereus s.l. do niezale¿nych taksonów (5).

Dodatkowo B. anthracis ró¿ni siê sekwencj¹ podjed-

nostek 16S i 23S (3) oraz ITS (Intergenic Transcribed

Spacers), czyli miêdzygenowych transkrybowanych

odcinków rybosomalnego DNA (6). ITS zawieraj¹

geny tRNA i z uwagi na bardzo nisk¹ presjê selekcyj-

n¹ nadaj¹ siê do porównywania blisko spokrewnionych

gatunków. Porównanie sekwencji genu gyrB koduj¹-

cego gyrazê (topoizomeraza II) wskazuje na odrêbnoœæ

B. anthracis od pozosta³ych przedstawicieli grupy.

Zró¿nicowanie d³ugoœci odcinków markerowych DNA

oceniane na podstawie metody AFLP (Amplified Frag-

ment Length Polymorphism) wskazuje na wysok¹ jed-

norodnoœæ szczepów B. anthracis a polimorfizm

w obrêbie pozosta³ych gatunków grupy B. cereus (12).

Dane te s¹ zgodne z porównaniami sekwencji 16S

rRNA, 23S rRNA oraz gyrB (3).

Dodatkowym utrudnieniem w wypracowaniu spój-

nej koncepcji taksonomicznej grupy B. cereus jest ho-

ryzontalny transfer genów (33). Vilas-Bôas i wsp. (32)

nie wykluczaj¹ przep³ywu genów pomiêdzy sympra-

trycznymi populacjami B. cereus i B. thuringiensis.

Wymiana materia³u genetycznego jest jednak zdecy-

dowanie powszechniejsza pomiêdzy szczepami tego

samego ni¿ ró¿nych gatunków.

Wyjaœnienie stopnia podobieñstwa pomiêdzy po-

szczególnymi gatunkami B. cereus s.l. ma ogromne

znaczenie ze wzglêdu na rolê tych bakterii w œrodo-

wisku i gospodarce cz³owieka. Szczególny niepokój

budzi du¿e podobieñstwo potencjalnie chorobotwór-

czego B. cereus oraz powszechnie stosowanego jako

insektycydu B. thuringiensis. Niniejsza praca ma na

celu ocenê toksycznoœci B. cereus s.l. na podstawie

analizy wystêpowania genów toksyn i produktów ich

ekspresji u bakterii tej grupy.

Toksyna wymiotna B. cereus s.s.

Postaæ wymiotna zatruæ pokarmowych powodowa-

na jest przez toksynê wymiotn¹, cereulidynê (cereuli-

de), która ma charakter bia³kowego pierœcienia o ma-

sie 1,2 kDa sk³adaj¹cego siê z trzech powtórzeñ czte-

rech aminokwasów: (D-O-Leu-D-Ala-L-O-Val-L-

-Val)

3

. Jest oporna na wysokie temperatury i pH oraz

na proteolizê. Nie ma charakteru antygenowego (9).

W budowie chemicznej jest podobna do walinomycy-

ny, która dzia³a jak jonofor specyficzny pod wzglê-

dem potasu (18). Cykliczna struktura oraz obecnoϾ

D-aminokwasów w cereulidynie wskazuje na niery-

bosomow¹ biosyntezê z udzia³em du¿ego kompleksu

enzymatycznego, podobnie jak przebiega synteza wa-

linomycyny (31). Cereulidyna wywo³uje powa¿ne za-

trucia pokarmowe czêsto koñcz¹ce siê œmierci¹. Tok-

syna ta jest najintensywniej wytwarzana w temperatu-

rze 12-15°C, jej produkcja ustaje zaœ zupe³nie ju¿ przy

37°C. Przechowywanie produktów spo¿ywczych

w niew³aœciwych warunkach sprzyja jej syntezie. Czas

inkubacji choroby w przypadku zespo³u wymiotnego

waha siê od pó³ do piêciu godzin (31), a objawy cho-

robowe wystêpuj¹ przez 6-24 godzin (9). Mechanizm

toksycznego dzia³ania cereulidyny nie jest ca³kowicie

poznany. Pewne przypuszczenia nasuwa strukturalne

podobieñstwo do walinomycyny, mog¹ce wskazywaæ

na analogiczne dzia³anie biochemiczne. Cereulidyna

powoduje m.in. powiêkszanie siê i zmianê kszta³tu

mitochondriów (18) oraz wzrost przewodnictwa spo-

wodowany tworzeniem potasowych kana³ów jono-

wych. Wydaje siê, ¿e cereulidyna, podobnie jak wali-

nomycyna poœredniczy w pobieraniu jonów K

+

w dro-

dze dyfuzji u³atwionej (uniport) w obecnoœci azota-

nów (18). Podobnego zjawiska nie zaobserwowano

w stosunku do jonów sodu. Toksycznoœæ bêd¹ca wy-

nikiem modyfikowania transportu jonów potasu i prze-

puszczalnoœci b³on nie jest sytuacj¹ wyj¹tkow¹. He-

molityczna toksyna patogennego szczepu O157:H7

E. coli tworzy kana³ jonowy selektywnie transportu-

j¹cy jony potasu. Dzia³anie krystalicznego bia³ka

cry1A(a) B. thuringiensis równie¿ opiera siê na for-

mowaniu kana³ów potasowych w przewodach pokar-

mowych zaka¿onych larw owadów (18). Dotychczas

nie stwierdzono wystêpowania cereulidyny u innych

przedstawicieli B. cereus s.l.

Enterotoksyny B. cereus s.l.

Dotychczas scharakteryzowano szeϾ enterotoksyn

wytwarzanych przez bakterie z grupy B. cereus: dwie

Medycyna Wet. 2006, 62 (1)

30

trójsk³adnikowe (enterotoksyna hemolityczna HBL

i enterotoksyna niehemolityczna NHE) oraz cztery jed-

nosk³adnikowe: enterotoksyna T, cytotoksyna K, he-

molizyna II oraz enterotoksyna FM (1, 9, 17). Wspom-

nieæ te¿ nale¿y o innych czynnikach wirulencji synte-

tyzowanych przez tê bakteriê, takich jak fosfolipazy

i proteazy. Efektem zatruæ powodowanych przez en-

terotoksyny s¹ bóle brzucha, wodnista biegunka oraz

sporadycznie wymioty. ród³em zatrucia s¹ najczêœciej

produkty miêsne, zupy, warzywa oraz produkty mlecz-

ne (9).

Enterotoksyna hemolityczna (HBL). Toksyna ta

sk³ada siê z dwu komponentów litycznych L

1

i L

2

oraz

podjednostki ³¹cz¹cej B, o masie odpowiednio 38, 46

i 37 kDa (9, 26). Na operonie koduj¹cym HBL stwier-

dzono wystêpowanie czterech genów: hblA, hblD,

hblC oraz hblB. Trzy pierwsze koduj¹ odpowiednio

podjednostki B, L

1

oraz L

2

. Rola hblB jest nieznana

(26). Enterotoksyna hemolityczna uwa¿ana jest za

pierwszoplanowy czynnik wirulencji w zatruciach po-

karmowych spowodowanych przez B. cereus. Praw-

dopodobnie poszczególne podjednostki HBL tworz¹

pory w b³onie komórki docelowej prowadz¹c do jej

lizy. HBL oprócz hemolizy ma zdolnoœci dermonekro-

tyczne i zwiêksza przepuszczalnoœæ naczyniow¹. En-

terotoksyna hemolityczna wystêpuje powszechnie

u bakterii grupy B. cereus (24). ObecnoϾ genu hblA

wykazano za pomoc¹ reakcji PCR i hybrydyzacji

u B. thuringiensis, B. mycoides, B. pseudomycoides

oraz u B. weihenstephanensis (8, 24, 28). Ekspresji

genów operonu hbl nie stwierdzono jedynie w przy-

padku B. pseudomycoides. Technik¹ PCR wykazano

szersze wystêpowanie genów HBL u Bacillaceae obej-

muj¹ce Bacillus coagulans i Bacillus polymyxa (25)

oraz Bacillus amyloliquefaciens, Bacillus circulans,

Bacillus lentimorbis i Bacillus pasteurii (22).

Toksyna niehemolityczna (NHE). Toksyna NHE

zosta³a po raz pierwszy opisana u szczepu B. cereus

odpowiedzialnego za zatrucie pokarmowe. Poszcze-

gólne elementy NHE s¹ podobne w budowie kompo-

nentów oraz ich wielkoœci do komponentów w HBL.

Elementowi B odpowiada podjednostka 36,5 kDa, ele-

mentom L

1

i L

2

odpowiadaj¹ zaœ podjednostki o masie

odpowiednio 41 i 39,8 kDa (10). Obecnie znana jest

struktura i funkcja dwóch pierwszych podjednostek

NHE. Nie uda³o siê jednak wyizolowaæ i oczyœciæ pro-

duktu genu nheC, koduj¹cego podjednostkê 39,8 kDa.

Operon nhe jest pod kontrol¹ genu plcR odpowiadaj¹-

cego równie¿ za ekspresjê genu fosfolipazy C (10).

Badania na komórkach Vero wykazuj¹ siln¹ cytotok-

sycznoœæ NHE, szczególnie w przypadku, gdy obecne

s¹ wszystkie trzy sk³adniki tej enterotoksyny (9). En-

terotoksyna niehemolityczna jest, podobnie jak HBL,

szeroko rozpowszechniona w obrêbie B. cereus s.l. (8,

28), a posiadanie genów hbl w ¿aden sposób nie wp³y-

wa na obecnoœæ operonu nhe (9). Wystêpowanie genu

nheA potwierdzono tak¿e u innych przedstawicieli

rodziny Bacillaceae, a mianowicie u B. amylolique-

faciens, B. circulans, B. lentimorbis oraz B. pasteurii

(22).

Cytotoksyna K (CytK). Toksyna CytK zosta³a wy-

izolowana ze szczepu B. cereus, który by³ powodem

powa¿nego zatrucia pokarmowego i nekrotycznego

zapalenia jelit doprowadzaj¹cego do œmierci kilku osób

(17). Jest to 34 kDa ciep³olabilne bia³ko o silnych w³aœ-

ciwoœciach cytotoksycznych, nekrotycznych i hemo-

litycznych. Budowa tej jednosk³adnikowej toksyny

wskazuje na podobieñstwo do hemolizyny II B. ce-

reus, g-hemolizyn i a-hemolizyn gronkowca z³ociste-

go oraz b-toksyny Clostridium perfringens (17). CytK

powoduje lizê komórek nab³onkowych jelita cienkie-

go, co prowadzi do stanów zapalnych i krwistej bie-

gunki. Cytotoksyczne i enterotoksyczne dzia³anie tej

toksyny, podobnie jak b-toksyny Cl. perfringens, po-

lega na formowaniu s³abo wybiórczych porów anio-

nowych w b³onach komórkowych (17). Za regulacjê

ekspresji cytK odpowiada plcR, uniwersalny regula-

tor ekspresji czynników wirulencji u B. cereus. Kon-

troluje on równie¿ ekspresjê hbl oraz nhe u przedsta-

wicieli B. cereus s.l. Nie stwierdzono natomiast miejs-

ca rozpoznaj¹cego produkt genu plcR w rejonie bez-

poœrednio poprzedzaj¹cym geny enterotoksyn nie wy-

wo³uj¹cych zatruæ pokarmowych (2).

Enterotoksyna T (BcET). Jednoelementowa tok-

syna BcET o masie 41 kDa nie uczestniczy w wywo-

³ywaniu zatruæ pokarmowych. Testy supernatantu z ho-

dowli B. cereus posiadaj¹cego gen bceT wykazuj¹ brak

aktywnoœci cytotoksycznej w komórkach Vero. Praw-

dopodobnie jest to wynikiem braku sekwencji sygna-

³owej w bia³ku BcET, sprawiaj¹cej, ¿e mo¿e ono zo-

staæ uwolnione dopiero w czasie lizy komórki (17).

Hemolizyna II. Toksyna ta równie¿ nie wywo³uje

zatruæ pokarmowych u ludzi i zwierz¹t. Sekwencja jej

genu wykazuje bardzo du¿e podobieñstwo do genów

toksyn Staphylococcus aureus, których dzia³anie opiera

siê na formowaniu kana³ów jonowych i uszkadzaniu

b³on komórkowych (2, 17).

Enterotoksyna FM (EntFM). EntFM to pojedyn-

cze bia³ko o masie 45 kDa, kodowane przez chromo-

somowy gen entFM i wydzielana do œrodowiska pod-

czas fazy wegetatywnego wzrostu (1). Brak jest do-

niesieñ o zatruciach pokarmowych i innych stanach

chorobowych wywo³ywanych przez EntFM. Entero-

toksynê tê poza B. cereus stwierdzono tak¿e u B. thu-

ringiensis subsp. sotto i B. thuringiensis subsp. is-

raelensis (1).

Podsumowanie

Powszechne wystêpowanie B. cereus s.l. w œrodo-

wisku zmusza do dok³adnego poznania w³aœciwoœci

fenotypowych, struktury genetycznej oraz znaczenia

ekologicznego i gospodarczego tych bakterii. Z uwagi

na ogromne znaczenie B. cereus, B. anthracis i B. thu-

ringiensis oraz ich silne podobieñstwo genetyczne

i biochemiczne, a tak¿e potencjalny transfer genów po-

miêdzy nimi, konieczne wydaj¹ siê dalsze badania,

Medycyna Wet. 2006, 62 (1)

31

które pozwol¹ dok³adniej oceniæ zagro¿enie p³yn¹ce

ze strony tych bakterii. Od kilkudziesiêciu lat B. thu-

ringiensis jest powszechnie stosowany do ochrony pól

i lasów przed szkodnikami. Jak dotychczas nie stwier-

dzono negatywnego dzia³ania tego mikroorganizmu na

cz³owieka i zwierzêta. Ostatnio coraz powszechniej

pojawiaj¹ siê jednak informacje o syntezie enterotok-

syn przez tê bakteriê, co mo¿e sugerowaæ jej udzia³

w wywo³ywaniu zatruæ pokarmowych. Zatem wydaje

siê s³uszne podjêcie szerzej zakrojonych badañ nad tok-

sycznoœci¹ B. thuringiensis. Wiêksz¹ uwagê nale¿y te¿

zwróciæ na dobór szczepów bakterii do produkcji pre-

paratów owadobójczych tak, aby stosowane bakterie

nie posiada³y genów chorobotwórczych bia³ek.

Bardzo istotne jest lepsze poznanie podobieñstw

genetycznych oraz horyzontalnego transferu genów

pomiêdzy poszczególnymi laseczkami z grupy B. ce-

reus, aby móc jednoznacznie stwierdziæ, czy powinny

byæ one traktowane jako jeden bardzo zmienny, czy

te¿ szeœæ oddzielnych gatunków. Takie informacje uzu-

pe³nione danymi z zakresu ekologii B. cereus s.l. po-

mog¹ w opracowaniu zasad profilaktyki zatruæ pokar-

mowych wywo³ywanych enterotoksynami i innych

infekcji powodowanych przez bakterie z tej grupy.

Niemniej nale¿y podkreœliæ, ¿e zagro¿enie p³yn¹ce

ze strony bakterii z grupy B. cereus jest nadal zbyt czês-

to bagatelizowane, co w niedalekiej przysz³oœci, wraz

z rozwojem przemys³u i intensyfikacj¹ rolnictwa mo¿e

przynieœæ bardzo niepo¿¹dane skutki.

Piœmiennictwo

1.Asano S.-I., Nukumizu Y., Bando H., Iizuka T., Yamamoto T.: Cloning of no-

vel enterotoxin genes from Bacillus cereus and Bacillus thuringiensis. Appl.

Environ. Microbiol. 1997, 63, 1054-1057.

2.Baida G., Budarina Z. I., Kuzmin N. P., Solonin A. S.: Complete nucleotide

sequence and molecular characterization of hemolysin II gene from Bacillus

cereus. FEMS Microbiol. Lett. 1999, 180, 7-14.

3.Bavykin S. G., Lysov Y. P., Zakhariev V., Kelly J. J., Jackman J., Stahl D. A.,

Cherni A.: Use of 16S rRNA, 23S rRNA, and gyrB gene sequence analysis

to determine phylogenetic relationships of Bacillus cereus group microorga-

nisms. J. Clin. Microbiol. 2004, 42, 3711-3730.

4.Buczek J., Buczek K., Œwiêcicka I.: W¹glik – patogeneza i aktualne zagro¿e-

nia dla ludzi i zwierz¹t. Medycyna Wet. 2002, 58, 4-8.

5.Cherif A., Brusetti L., Borin S., Rizzi A., Boudabous A., Khyami-Horani H.,

Daffonchio D.: Genetic relationship in the „Bacillus cereus group” by rep-

-PCR fingerprinting and sequencing of a Bacillus anthracis-specific rep-PCR

fragment. J. Appl. Microbiol. 2003, 94, 1108-1119.

6.Cherif A., Borin S., Rizzi A., Ouzari H., Boudabous A., Daffonchio D.: Ba-

cillus anthracis diverges from related clades of the Bacillus cereus group in

16S-23S ribosomal DNA intergenic transcribed spacers containing tRNA

genes. Appl. Environ. Microbiol. 2003, 69, 33-40.

7.Drobniewski F.: Bacillus cereus and relatives. Clin. Microbiol. Rev. 1993, 6,

324-338.

8.Gaviria Rivera A. M., Granum P. E., Priest F. G.: Common occurrence of

enterotoxin genes and enterotoxicity in Bacillus thuringiensis. FEMS Micro-

biol. Lett. 2000, 190, 151-155.

9.Granum P. E., Lund T.: Bacillus cereus and its food poisoning toxins. FEMS

Microbiol. Lett. 1997, 157, 223-228.

10.Granum P.E., O’Sullivan K., Lund T.: The sequence of the non-haemolytic

enterotoxin operon from Bacillus cereus. FEMS Microbiol. Lett. 1999, 177,

225-229.

11.Helgason E., Økstad O. A., Caugant D. A., Johansen H. A., Fouet A., Mock M.,

Hegna I., Kolstø A.-B.: Bacillus anthracis, Bacillus cereus, and Bacillus thu-

ringiensis – one species on the bacis of gentic evidence. Appl. Environ. Mi-

crobiol. 2000, 66, 2627-2630.

12.Hill K. K., Ticknor L. O., Okinaka R. T., Asay M., Blair H., Bliss K. A.,

Laker M., Pardington P. E., Richardson A. P., Tonks M., Beecher D. J.,

Kemp J. D., Kolstø A.-B., Lee Wong A. C., Keim P., Jackson P. J.: Fluores-

cent amplified fragment length polymorphism analysis of Bacillus anthracis,

Bacillus cereus, and Bacillus thuringiensis isolates. Appl. Environ. Micro-

biol. 2004, 70, 1068-1080.

13.Jensen G. B., Hansen B. M., Eilenberg J., Mahillon J.: The hidden lifestyles

of Bacillus cereus and relatives. Environ. Microbiol. 2003, 5, 631-640.

14.Jensen G. B., Larsen P., Jacobsen B. L., Madsen B., Wilcks A., Smidt L.,

Andrup L.: Isolation and characterization of Bacillus cereus-like bacteria from

faecal samples from greenhouse workers who are using Bacillus thuringien-

sis-based insecticides. Int. Arch. Occup. Environ. Health 2002, 75, 191-196.

15.Lechner S., Mayr R., Francis K. P., Prüß B. M., Kaplan T., Wießner-

-Gunkel E., Stewart G. S. A. B., Scherer S.: Bacillus weihenstephanensis sp.

nov. is a new psychrotolerant species of the Bacillus cereus group. Int. J. Syst.

Bacteriol. 1998, 48, 1373-1382.

16.Little S. F., Ivins B. E.: Molecular pathogenesis of Bacillus anthracis infec-

tion. Microbes Infect. 1999, 2, 131-139.

17.Lund T., De Buyser M.-L., Granum P. E.: A new cytotoxin from Bacillus

cereus that may cause necrotic enteritis. Mol. Microbiol. 2000, 38, 254-261.

18.Mikkola R., Saris N.-E. L., Grigoriev P. A., Andersson M. A., Salkinoja-

-Salonen M. S.: Ionophoretic properties and mitochondrial effects of cereuli-

de. Eur. J. Biochem. 1999, 263, 112-117.

19.Mock M., Fouet A.: Anthrax. Annu. Rev. Microbiol. 2001, 55, 647-671.

20.Nakamura L. K.: Bacillus pseudomycoides sp. nov. Int. J. Syst. Bacteriol.

1998, 48, 1031-1034.

21.Petersen D. J., Shishido M., Holl F. B., Chanway C. P.: Use of species- and

strain-specific PCR primers for identification of conifer root-associated Ba-

cillus spp. FEMS Microbiol. Lett. 1995, 133, 71-76.

22.Phelps R. J., McKillip J. L.: Enterotoxin production in natural isolates of

Bacillaceae outside the Bacillus cereus group. FEMS Microbiol. Lett. 2002,

68, 3147-3151.

23.Priest F. G.: Systematics and Ecology of Bacillus, [w:] Bacillus subtilis and

other gram-positive bacteria. Biochemistry, Physiology, and Molecular Ge-

netics. Sonenshein A. L., Hoch J. A., Losick R. (red.), ASM, Washington

1993, 3-16.

24.Prüß B. M., Dietrich R., Nibler B., Märtlbauer E., Scherer S.: The hemolytic

enterotoxin HBL is broadly distributed among species of the Bacillus cereus

group. Appl. Environ. Microbiol. 1999, 65, 536-5442.

25.Rowan N. J., Caldow G., Gemmell C. G., Hunter I. S.: Production of diarrhe-

al enterotoxins and other potential virulence factors by veterinary isolates of

Bacillus species associated with nongastrointestinal infections. Appl. Envi-

ron. Microbiol. 2003, 69, 2372-2376.

26.Ryan P. A., Macmillan J. D., Zilinskas B. A.: Molecular cloning and charac-

terization of the genes encoding the L

1

and L

2

components of hemolysin BL

from Bacillus cereus. J. Bacteriol. 1997, 179, 2551-2556.

27.Schnepf E., Crickmore N., Van Rie J., Lereclus D., Baum J., Feitelson J.,

Zeigler D. R., Dean D. H.: Bacillus thuringiensis and its pesticidal crystal

proteins. Microbiol. Mol. Biol. Rev. 1998, 62, 775-806.

28.Stenfors L. P., Mayr R., Scherer S., Granum P. E.: Patogenic potential of fifty

Bacillus weihenstephanensis strains. FEMS Microbiol. Lett. 2002, 215,

47-51.

29.Œwiêcicka I, Buczek J., Fiedoruk K.: Bacillus thuringiensis – w zwalczaniu

owadów. Medycyna Wet. 2001, 57, 859-862.

30.Œwiêcicka I., De Vos P.: Properties of Bacillus thuringiensis isolated from

bank voles. J. Appl. Microbiol. 2003, 94, 60-64.

31.Toh M., Moffitt M. C., Henrichsen L., Raftery M., Barrow K., Cox J. M.,

Marquis C. P., Neilan B. A.: Cereulide, the emetic toxin of Bacillus cereus, is

putatively a product of nonribosomal peptide synthesis. J. Appl. Microbiol.

2004, 97, 992-1000.

32.Vilas-Bôas G., Sanchis V., Lereclus D., Lemos M. V. F., Bourguet D.: Genetic

differentiation between sympatric populations of Bacillus cereus and Bacil-

lus thuringiensis. Appl. Environ. Microbiol. 2002, 68, 1414-1424.

33.Vilas-Bôas L. A., Vilas-Bôas G. F. L. T., Saridakis H. O., Lemos M. V. F.,

Lereclus D., Arantes O. M. N.: Survival and conjugation of Bacillus thurin-

giensis in a soil microcosm. FEMS Microbiol. Lett. 2000, 31, 255-259.

Adres autora: mgr Marek Bartoszewicz, ul. Œwierkowa 20B, 15-950 Bia-

³ystok; e-mail: [e-mail]