Zajęcia 10 i 11

Uwaga- mechanizm redukcji nadmiaru info; proces, który reguluje inne procesy ; beztreściowy proces selekcji i
intensyfikacji przetwarzania info.

Mechanizmy fizjologiczne uwagi:

–

odruch orientacyjny- zwracamy się w kierunku sygnału przy wzroście wrażliwości receptorów na odbiór tych
bodźców, zwiększa się poziom aktywacji organizmu

–

indukcja ujemna- pobudzenie okolicy kory mózgowej wywołuje hamowanie w okolicach sąsiednich; organizm
koncentruje się na jednej reakcji, a pomija alternatywne.

Procesy automatyczne i kontrolowane- stanowią kontinuum, można wyróżnić zaangażowanie uwagi.
Eksp.: gdy skierujemy uwagę na wykonywaną czynność, to przy kontrolowanej czynności polepszy to jej wykonanie,
zaś przy czynności automatycznej- pogorszy lub nie zmieni.
Eksp. Triesman: dwa rodzaje zadania. I- wykrycie czerwonego x wśród czarnych o i x→ reakcja była bezbłędna i
szybka, a czas nie zależał od liczby dystraktorów (elementów). II- wykrycie czerwonego x wśród czerwonych o,
czarnych x i o→ zadanie było trudniejsze i czas reakcji wzrastał liniowo w zależności od liczby dystraktorów,wśród
których ukryto sygnał. Wykryto tu więc efekt wielkości zbioru. Wniosek z tego: przeszukiwanie jest sekwencyjne.
Przyrost czasu dla każdego elementu jest taki sam. Pole wzrokowe jest przeszukiwane po kolei.

Procesy automatyczne:

–

nie angażują świadomości. Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi.

–

Przebiegają równolegle, a więc można wykonywać kilka czynności równocześnie.

–

Zadania dobrze znane i łatwe.

–

Duża szybkość ich wykonania.

–

Wykorzystują proste procesy poznawcze. Są sterowane „lokalnie”.
Procesy kontrolowane:

–

angażują świadomość. Duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi.

–

Przebiegają sekwencyjnie: następną czynność można zacząć, gdy skończy się poprzednią.

–

Zadania nowe i o dużym stopniu trudności.

–

Mała szybkość wykonania.

–

Wykorzystują złożone procesy poznawcze. Są sterowane „globalnie”.

Do procesów automatycznych należą procesy przetwarzania przeduwagowego.
Eksp. Corteena i Wooda: U badanych najpierw wytworzono odruch warunkowy: na nazwę miast uderzano ich lekko
prądem elektrycznym, wzmacniając przezywanie ujemnych emocji. Następna faza badania polegała na słuchaniu
dwuusznym. Do jednego ucha tekst, który mieli powtarzać, a do drugiego różne pojedyncze słowa, między innymi
nazwy miast. → Badani dobrze powtarzali słuchany tekst, ale też silnie reagowali na nazwy miast, mimo iż nie
docierały one do ich świadomości. Reakcja ta wystąpiła także w stosunku do nazw, które wcześniej nie wystąpiły.- jest
to zjawisko generalizacji semantycznej. Polega on na występowaniu reakcji warunkowej na bodziec właściwy oraz do
niego podobne.

Mechanizmy automatyzacji:

–

integracja procedur (teoria zasobów)- uczymy się poszczególnych fragmentów czynności i dopiero je
integrujemy, np. gra na kompie- opanowujemy szczegóły i czynność staje się automatyczna

–

koncepcja modułów- w określonych sytuacjach wykonujemy sekwencyjne ruchy motoryczne na sygnał bodźca z
zew. lub wew., np. skręt samochodem w prawo w odpowiedzi na sygnał (np. zjazd w uliczkę)/ np. uczymy się
kierowania samochodem w różnych warunkach atmosferycznych.

Błędy (zaburzenia uwagi) wynikające z działania procesów automatycznych:

–

ześlizg: rozpoczęcie czynności rutynowej powoduje, że kontrolę przejmują procesy automatyczne- osoba chciała
się przebrać przed wyjściem. Gdy rozebrała się, to położyła się do łóżka i dopiero przypomniała sobie, że miała się
tylko przebrać.

–

Ominięcia: przerwanie czynności rutynowej powoduje pominięcie pozostałych faz- piszemy coś na kompie i
dzwoni tel, po rozmowie musimy gdzieś wyjść, więc wyłączamy komp nie zapisując tekstu na dysku.

–

Perseweracje: powtarzanie całej lub fragmentu procedury- kiedy nagle przestaje działać tv, to stukamy w niego,
żeby obraz powrócił.

–

Błąd opisu: wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na złym obiekcie- kupione lody
wkładamy do pojemnika na chleb zamiast do zamrażalki.

–

Błędy zależne od danych: info sensoryczna przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania planowanego-
wybierając nr tel dodajemy na końcu cyfry pochodzące z rozmowy w tym samym pokoju o cenie sukienki.

1

–

Błędy asocjacyjne: silne skojarzenia wyzwalają złą czynność rutynową- osoba siedząca w pokoju mówi „proszę
wejść”, gdy dzwoni tel.

–

Brak aktywacji do zakończenia czynności- idziemy do pokoju, zapominając po co.

Eksp. Langer z kserokopiarką: Nastąpiła awaria kserokopiarek w bibliotece akademickiej. Dobra była tylko jedna,
przy której ustawiła się kolejka. Co jakiś czas podchodziła osoba, która chciała coś skopiować poza kolejką. Kierowano
kolejno 1z3 próśb: 1. czy może skorzystać z ksera, 2. czy może skorzystać z ksera by zrobić odbitki, 3. czy może , bo
się spieszy. Wpuszczenie tej osoby bez kolejki zależało od 2 czynników: prośby i ilości stron. Przy małej prośbie(5
str.)- przy 2. i 3. wpuszczano tak samo często → przykład przetwarzania „balistycznego”, opartego na skrypcie- nie
ważny jaki jest powód, ważne , że jest. Przy dużej prośbie (20 str.)- mniej osób zgadza się na wpuszczenie i osoby
reagują w sposób refleksyjny- nie wystarczy byle jaki powód, musi być uzasadniony odpowiednio → kiedy
zaangażowane są interesy osobiste osoby, to łatwiej wchodzi ona w stan refleksyjności.

Funkcje (aspekty) uwagi:

1. selektywność- zdolność do wyboru jednego źródła stymulacji, kosztem innych.

Badanie Stroopa: prezentowane są słowa lub kolorowe paski, zadaniem badanego jest przeczytać wyraz lub
nazwać kolor atramentu, jakim wyraz jest napisany. Trudność pojawia się, gdy inny jest kolor atramentu od
treści słowa, prezentującego inny kolor (np.

żółty

).- badanie to mierzy selektywność uwagi oraz siłę kontroli

poznawczej./ polega na tłumieniu silnej tendencji do czytania treści słowa, gdy trzeba podać kolor
atramentu.→ czas potrzebny do poprawnej reakcji jest dłuższy gdy bodźce są niespójne, niż gdy nie zawierają
interferencji treści słowa i jego wyglądu.

2. czujność- zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się określonego bodźca, pomijając pozostałe.

Można opisać za pomocą t. detekcji sygnałów.

3. Przeszukiwanie- proces aktywny, polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, by wykryć obiekty

spełniające złożone kryterium. Zależy od dystraktorów (ich ilości, podobieństwa, złożoności/ trudniej wykryć
literę niż kreskę, oraz literę dużą wśród dużych niż wśród małych liter.

4. kontrola czynności równoległych- jeśli czynności są w miarę proste to jednoczesne ich wykonywanie nie

przynosi negatywnych skutków, jednak spowalniają się wzajemnie- tzw. Psychologiczny okres refrakcji.
(teoria zasobów).
Eksp.: Badany miał naciskać, gdy litera prezentowana jest identyczna ze wzorem. Potem dodano drugie,
jednoczesne zadanie- kontrolowanie położenia poziomej kreski. Wyniki: przy zad. Pojedynczym wzorce były
wykrywane szybko i nie zależało to od ilości liter tworzących szum. Przy czynnościach jednoczesnych- średni
czas reakcji wzrasta liniowo i zależy od ilości liter tworzących szum (efekt wielkości zbioru).→ detekcja w
warunkach zad. Pojedynczego dokonuje się automatycznie, a przy podwójnym- w sposób kontrolowany.

3 rodzaje selekcji:

–

pierwotna- selekcja bodźców odbieranych przez narządy zmysłowe; np. zjawisko konwergencji w
siatkówce: komórki zwojowe zbierają info z dużej powierzchni siatkówki, łączą je ze sobą, a następnie
wysyłają do mózgu info „sumaryczną”. Info nie są odrzucane, a przechodzą dalej.

–

Wtórna- zachodzi między pamięcią krótkotrwałą i trwałą. Info kodowane są w postaci semantycznej.
Kiedy napływające dane są zgodne z dotychczasowymi info, które już zarejestrowaliśmy, to proces uwagi
odrzuca je. Istotnym ograniczeniem jest szybkość kodowania info w pam. trwałej i dotyczy info nowych
(także traumatycznych) i częściowo pokrywających się z dotychczasowymi danymi- zdarzenia te są wolno
kodowane. Istotą tej selekcji jest proces osłabiania info, które jednostka uznaje za mało ważne.

–

trzeciego rzędu- występują jeszcze później, gdy jednostka przygotowuje plan działania, posługując się
wiedzą z pam. trwałej.

Intensyfikacja (ukierunkowanie procesów pozn.)- istotą jest skupienie czy koncentracja świadomości; można rozumieć
dwojako:

1. stopień zaangażowania podmiotu:

- z wysiłkiem- uwaga dowolna
- bez wysiłku- uwaga mimowolna

2. uwaga (analogia do reflektora):

- intensywna- skupia się na fragmentach pola sensorycznego, głębokie przetwarzanie
- ekstensywna- światło jest rozlane, ale bardziej rozproszone, większa ilość info do nas dociera, ale w
mniejszym stopniu skupiamy na nich uwagę, przetwarzanie płytkie
Hipoteza ,że uwaga intensywna wiąże się z przetwarzaniem sekwencyjnym, a ekstensywna- z równoległym.

2

•

Teoria detekcji sygnałów:

W dowolnej syt. Sygnał jest obecny lub nie, a człowiek może na niego zareagować lub nie. Przedmiotem
zainteresowania tej teorii jest związek między częstością występowania poprawnych decyzji i fałszywych alarmów. Nie
zawsze wzrostowi częstości poprawnych decyzji towarzyszy spadek częstości fałszywych alarmów.

MODEL SYTUACJI DETEKCJI SYGNAŁÓW- macierz wypłat

np. ochroniarz musi wykryć na lotnisku czy osoba jest pasażerem czy terrorystą

Sytuacja rzeczywista

pasażer

terrorysta

Ocena sytuacji- decyzja

pasażer

0 (0,999)

-1000 (0,001) → -1/

-0,001

terrorysta

-1 (0,999)

100 (0,001) → -0,89/

-0,99

Wnioski: (tab. 1:100) lepiej podejrzewać każdego, że jest terrorystą, bo bardziej się to opłaca.

Dla 1:1000 000, to odwrotnie- lepiej pomijać, niż wszystkich podejrzewać/ tab.

Sytuacja rzeczywista

klient

złodziej

Ocena sytuacji- decyzja

klient

0 (0,999)

-100 (0,001)→ -0,1

złodziej

-10 (0,001)

50 (0,001)→ -0,94

Wnioski: raczej przepuszczać, bo wzrosły koszty fałszywych alarmów.

Czynniki wpływające na zw. poprawnych detekcji i fałszywych alarmów:

–

stosunek sygnału do szumu- im jest on większy, tym łatwiej odróżnić sygnał na tle szumu od samego szumu.

–

Macierz wypłat- wpływa na motywacyjne konsekwencje podjęcia danej decyzji, wykrywamy bodźce ważne w
sytuacjach krytycznych.

–

Oczekiwania- uzależnione od częstości występowania sygnałów w pewnych sytuacjach, często wynikają z
przekonań.

•

Teoria wczesnej selekcji:

Uwaga działa na początkowym poziomie (proc. percepcyjnych)i tam następuje selekcja info. To właściwości fiz.
bodźców decydują o tym, czy info zostaną wygaszone czy nie. Info na którą nie zwracamy uwagi, jest nie dostrzegana.
Broadbent- teoria filtra uwagi: „Y”; badania techniką cienia- do obojga uszu nadawany jest inny komunikat,a
uwaga podąża za jednym z nich, zaś badany ma powtórzyć, co usłyszał. Przed selekcją info przechowywane są w pam.
krótkotrwałej przez 20 sek. Info niedopuszczone do obróbki na wyższym poziomie, są tracone nieodwracalnie. Z kanału
ignorowanego przedostaje się niewiele info ( imię badanego, ton głosu, płci nadawcy i głośność) i nie ma wymiaru
semantycznego. To uwaga decyduje , które info zostaną odrzucone.
Późniejsze badania:
Gray i Wadderburn- zmodyfikowana technika cienia: kierowano do uszu komunikat przemieszanych ciągów cyfr i
wyrazów. Okazało się, że badani nie mieli problemu z powtórzeniem właściwego komunikatu, np. szła dzieweczka do
laseczka, gdyż uwaga działała skokowo.
Garett- do jednego ucha podawano niespójny komunikat, a do drugiego wskazówki uzupełniające. Badanie właściwie
powtarzali tekst.
Komentarz teorii wczesnej selekcji:

–

ma potwierdzenie empiryczne, ale są badania zaprzeczające założeniom tej teorii: bad. Garetta i Treisman, efekt
cocktail party

–

dysonans poznawczy Festingera: jeżeli selekcja info jest na I etapie, to trudniej wyjaśnić to zjawisko . Info są
sprzeczne z naszymi oczekiwaniami. Mogą być przyjęte, bo są interesujące, lub odrzucone.

•

Teoria późnej selekcji:

Wybór i odrzucenie info następuje na późniejszych etapach przetwarzania, pod wzg semantycznym.
Model „osłabiacza” Treisman- selekcja dokonuje się trzykrotnie na różnych etapach. Info nieistotne są osłabiane, a
nie odrzucane, i mogą być wykorzystane później. Najpierw jest obróbka na poziomie sensorycznym. Odbywa się
przeduwagowo, nieświadomie, automatycznie i równolegle. Gdy info spełniają określone kryterium, są przesyłane dalej
w niezmienionej postaci, a pozostałe w osłabionej. Drugi etap pod wzg charakterystycznych wzorców percepcyjnych,
np. mowa ludzka, muzyka, ale sekwencja zbudowana wg określonego wzorca. III etap- selekcja pod wzg
semantycznym. Odbywa się to szeregowo, świadomie i pojemność uwagi jest dość mała. Uwaga może być przyrównana
do stożka. Dzięki kilku filtrom system lepiej sobie radzi z nadmiarem info, jest to ekonomiczne.
Treisman mówi o priorytetach chwilowych (np. zaliczenie koła, III etap) i ogólnych (II etap), bardziej odległych.
Eksp.: badano osoby dwujęzyczne. Do uszu eksponowano im ten sam materiał w różnych językach i twierdzili oni ,że

3

jest on identyczny./ mimo,że pod względem percepcyjnym różnił się.
Ocena teorii:

–

wieloetapowość procesów uwagi

–

kryteria selekcji, umożliwiające sprawne działanie i adaptację

–

filtr nie odrzuca do końca info, tylko je osłabia

–

związek z ekonomią mechanizmu, na początkowych etapach są bardziej automatyczne, a potem coraz bardziej
kontrolowane.

•

Teoria modułów

Związana z paradygmatem zadań podwójnych (wykonywanie dwóch czynności na raz). Uwaga działa przez niezależne
kanały sensoryczne i każdy ma swój filtr. Uwaga jest systemem niezależnych, wyspecjalizowanych modułów
przetwarzania info. Obejmuje selekcję bodźców i kontrolę reakcji wykonawczych. Każdy moduł ma ograniczoną
pojemność (na wejściu i wyjściu). Moduły mają swoje podsystemy. Gdy dwa zadania angażują ten sam moduł, to
następuje efekt interferencji i zadanie przebiega wolno. Zaś gdy zaangażowane są dwa różne moduły, to zadanie
przebiega szybko i sprawnie.
Eksp.: Badane osoby miały powtarzać materiał werbalny prezentowany do jednego ucha, przy jednoczesnym
podawaniu do drugiego ucha pojedynczych słów o różnym stopniu treściowego powiązania ze śledzonym
komunikatem. W II etapie podano badanym słowa z kanału ignorowanego i mieli je rozpoznać. Badani nie byli w stanie
tego zrobić, bez względu na stopień powiązania słów z tekstem. Kiedy jednak słowa były w II etapie prezentowane
wizualnie, to niektóre można było potem rozpoznać (najlepsze wyniki uzyskano przy odpowiadających im obrazkach).

•

Teoria zasobów uwagi

Kahneman rozwinął technikę podwójnego zadania (wykonywanie 2 prostych czynności z czego jedna przybiera 2 poz.
trudności) i teorię zasobów.
Eksp.: Jedna czynność badanego polegała na kategoryzowaniu kolejno prezentowanych słów na słowa lub nie słowa w
wersji łatwej bądź do owoców lub zwierząt w trudniejszej, a druga na szybkim reagowaniu na prosty bodziec
wzrokowy./ obserwuje się wydłużenie czasu reakcji prostej, gdy czynność kategoryzowania wchodzi na wyższy poziom
trudności.
Nie myślimy o uwadze jak o pasywnym filtrze. Aktywnie poszukujemy info, co wynika z cyklu percepcyjnego
Neissera. Istnieje niespecyficzna energia mentalna (zasoby uwagi), przydzielana danym czynnościom za wzg na ich
ważność lub pilność. Im zadanie bardziej zautomatyzowane, tym mniej uwagi potrzebuje. Podział czynności na
limitowane zasobami i limitowane danymi (tu wielkość zasobów uwagi nie ma większego znaczenia, np. nie znając
jakiegoś obcego słowa i tak go sobie nie przypomnimy).Nazwa „zasoby uwagi”- oparte na paradygmacie zadań
podwójnych
Eksp. Neisser i Becklen: Nałożono na siebie 2 nagrania gier (gra w piłkę i w łapki). Badani mieli obserwować jedną
grę i naciskać na klucz na dany bodziec (np. rzut piłki). Wyniki były takie same jak przy jednym nagraniu. Zaś, gdy
musieli śledzić obie gry i reagować na bodźce to ich funkcjonowanie uległo znacznemu pogorszeniu. Cykl percepcyjny
nie został zamknięty w II etapie. Info nie były pobierane, bo nie zaktywizowano odpowiednich schematów.
Czynniki sterujące przydziałem zasobów uwagi:

1. trudność zadania;
2. poziom pobudzenia (im większe, tym większa ilość zasobów jest dostępna);
3. polityka alokacyjna (czł. wybiera, co będzie jego przedmiotem aktywności poznawczej):

a) motywacja czy chwilowe intencje
b) trwałe dyspozycje, decydujące o podejmowaniu danych zadań przez ludzi czy poszukiwaniu specjalnych
info;
c) ocena zapotrzebowania na zasobu umysłowe (szacujemy ile zasobów będziemy potrzebować).

Ocena:
+ zgodność z danymi empirycznymi- duża moc wyjaśniająca
+ wyjaśnia różnorakie aspekty uwagi (przeszukiwanie, selektywność)

–

Nieprecyzyjny termin „zasoby uwagi”- brak zoperacjonalizowania tego terminu

–

brak opisu faz , etapów procesu uwagi

+/- teoria załamuje się , gdy mamy do czynienia z zadaniami o różnym stopniu złożoności
Teoria powinna wyjaśniać proces automatyzacji uwagi.

•

Efekt rykoszetu

- próby usunięcia natrętnych, niechcianych myśli powodują, że pojawiają się jeszcze częściej i

trudniej nam się ich pozbyć.

4