1

Dorota Siemieniecka-Gogolin
[e-mail]
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Toruń

Media w nauczaniu i wychowaniu

W pedagogice media funkcjonują i są klasyfikowane w obrębie środków

dydaktycznych

.

Ś

rodki dydaktyczne to przedmioty materialne umożliwiające usprawnienie

procesu nauczania i uczenia się oraz uzyskiwanie optymalnych osiągnięć szkolnych.
Wykorzystywanie środków dydaktycznych ma na celu dostarczenie uczniom bodźców
sensoryczno-motorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk, przez co
ułatwiających im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości oraz nabycie przez
nich określonych umiejętności. W literaturze dydaktycznej spotykamy się z następującymi
określeniami środków dydaktycznych: pomoce szkolne, pomoce naukowe, pomoce
dydaktyczne, pomoce audiowizualne, środki komunikacji, środki przekazu wiadomości,
ś

rodki poglądowe, środki audiowizualne, techniczne środki dydaktyczne [Burewicz,

Gulińska, 1993]. Zadaniem środków dydaktycznych jest: pośredniczenie między jednym
człowiekiem a drugim w przekazywaniu informacji (stąd powstała nazwa „środki masowego
przekazu” lub „masowej komunikacji”), magazynowanie informacji, a także przetwarzanie
informacji i wykonywanie różnych czynności pomocniczych, np. operacji matematycznych
[Okoń, 1987].

Na pojęcie środki dydaktyczne składają się następujące elementy: komunikaty

– tj. treści przekazywane jako sygnały bodźców sensorycznych, nośniki komunikatów
– podłoże, na którym komunikaty zostały utrwalone, środki przekazu – urządzenia
techniczne umożliwiające projekcję komunikatu, wskazówki metodyczne – dotyczące
stosowania urządzeń i materiałów dydaktycznych [Burewicz, Gulińska, 1993]. Istnieje wiele
kryteriów podziału środków dydaktycznych. Najprostszym wydaje się podział
zaproponowany przez Edwarda Fleminga i Jana Jacoby’ego [1969]. Dzielą oni środki
dydaktyczne na:

•

ś

rodki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość,

•

ś

rodki techniczne, przedstawiają one rzeczywistość w sposób pośredni. Do grupy tej

zaliczane są środki wzrokowe, słuchowe, wzrokowo-słuchowe (audiowizualne),
manipulacyjne, modelowe, automatyczne,

•

ś

rodki symboliczne, które przedstawiają rzeczywistość za pomocą odpowiedniej

symboliki, np. słów, znaków, rysunków.

Do technicznych środków dydaktycznych zaliczamy środki audialne, wizualne,

audiowizualne oraz automatyzujące proces dydaktyczny. Skrzydlewski [1990] dzieli środki
dydaktyczne na sześć kategorii, które łącznie tworzą system multimedialny. Są wśród nich
takie media, jak telewizja i komputery, te ostatnie wraz z odpowiednimi przystawkami
(takimi jak kamera wideo, cyfrowy aparat fotograficzny, projektor multimedialny) oraz
oprogramowaniem (programami multimedialnymi) może przejąć wiele funkcji innych

2

ś

rodków dydaktycznych. Techniczne środki dydaktyczne mogą pełnić w procesie nauczania

funkcje: poznawczo-kształcące i emocjonalno-motywacyjne. Do grupy poznawczo-
kształcącej zalicza się funkcje: aktywizującą, informacyjną, poznawczą, weryfikacyjną,
wdrożeniową, instruktażową, utrwalająca i kontrolną. W obrębie funkcji emocjonalno-
motywacyjnych wyróżnia się funkcje motywacyjne i estetyczne. Możliwości, jakie daje
wykorzystanie środków dydaktycznych na lekcji przedstawia tabela 1.

Funkcje

Możliwości, jakie daje wykorzystanie

ś

rodków dydaktycznych na lekcji

aktywizująca

Połączenie słowa z obrazem umożliwia przedstawienie
rzeczywistości wzbogaconej ujęciem symbolicznym
i strukturalnym. Aktywizacja uczniów obejmuje sfery:
motoryczną i intelektualną.

informacyjna

Przekazuje określone treści nauczania.

poznawcza

Umożliwia pogłębione poznanie pośrednie. Pozwala na
powiększenie obrazów niezauważalnych gołym okiem,
pozwala na upoglądowienie abstrakcji.

weryfikacyjna

Umożliwia wizualne przedstawienie zastosowań teorii
naukowych w praktyce.

wdrożeniowa

Pozwala na prezentację i wielokrotne odtwarzanie
czynności praktycznych.

instruktażowa

Wykorzystanie środków dydaktycznych umożliwia
formułowanie problemów, tworzenie uogólnień, syntez,
struktur.

utrwalająca

Umożliwia powrót do omawianej problematyki i ponowną
analizę problemu.

F

u

n

kc

je

p

o

zn

aw

cz

o

-k

sz

ta

łc

ą

ce

kontrolna

Umożliwia sprawdzenie zarówno praktycznej, jak
i teoretycznej wiedzy ucznia w sytuacji problemowej.

motywacyjna

Treści eksponowane przez środki dydaktyczne
charakteryzuje konkretyzm, autentyczność, budzą one
zainteresowanie i ciekawość, które motywują do
poszukiwań rozwiązań problemów.

F

u

n

kc

je

em

o

cj

o

n

al

n

o

-

m

o

ty

w

ac

yj

n

e

estetyczna

Kształtowanie postaw i poglądów uczniów.

Tabela 1. Funkcje poznawczo-kształcące i emocjonalno-motywacyjne a możliwości

wykorzystania środków dydaktycznych na lekcji.

Ź

ródło: przygotowała graficznie D. Siemieniecka-Gogolin na podstawie treści: A. Burewicz,

A. Gulińska, Dydaktyka Chemii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1993, s. 294–295.

3

Poza wymienionymi w tabeli 1 możliwościami, jakie stwarza wykorzystanie środków

dydaktycznych w nauczaniu, przyczyniają się one również do rozwoju umiejętności
manualnych i twórczych uczniów.

Dyscypliną nauk pedagogicznych badającą środki komunikowania – media, ich

możliwości w zakresie strukturalizowania, kodowania, przekazywania i przetwarzania
informacji oraz jej późniejszego rekonstruowania przez uczących się jest technologia
kształcenia. Technologia kształcenia „(...) zajmuje się edukacyjnym zastosowaniem
mediów, które pojawiły się w wyniku rewolucji informacyjnej. Są nimi przede wszystkim
szeroko rozumiane środki audiowizualne, telewizja, komputery oraz inne elementy
hardware’u i oprogramowania dydaktycznego, by użyć modnej aparatury pojęciowej.
W nowszym, jednocześnie szerszym ujęciu, „termin ten oznacza kompleksową metodę
projektowania, realizacji i oceniania całego procesu nauczania-uczenia się, która to w celu
osiągnięcia możliwie najefektywniejszej odmiany kształcenia, bierze pod uwagę i integruje
możliwości ludzi oraz zasoby techniczne” [Skrzydlewski, 1990, s. 7].

Wojciech Skrzydlewski [1990] uważa, że media należy rozpatrywać w sposób

kompleksowy „(...) ujmujący różne aspekty uczenia się za ich pośrednictwem, posiłkujący
się metodami analizy, charakterystycznymi dla dyscyplin, z których technologia kształcenia
czerpie podstawy teoretyczne. Dyscypliny te to przede wszystkim dydaktyka, psychologia
uczenia się i komunikowania”. Uważa on również, że współcześnie w środkach
dydaktycznych nie można widzieć jedynie pomocy naukowych, zdaniem autora „(...) środki
dydaktyczne należą do kategorii narzędzi umysłowych, które stworzył człowiek w celach
poznawczych, w tym również dla lepszej reprezentacji spostrzeganej rzeczywistości oraz
dla sprawnego porozumiewania się” [Skrzydlewski, 1990, s. 8]. Autor ten podziela
stanowisko J. S. Brunera i G. Hewesa, co do przekonania, że tworzenie narzędzi, w tym
narzędzi intelektualnych „(...) jest jednym z podstawowych czynników potwierdzających
odrębność gatunku ludzkiego oraz wskazujących możliwość jego dalszej ewolucji”
[Skrzydlewski, 1990, s. 9]. Zdaniem tych autorów środki dydaktyczne są narzędziami
umysłowymi, zatem stanowią ważny element ludzkiego życia, ze względu na fakt, że
umożliwiają i w pewien sposób organizują wychowanie potomstwa.

Badania wskazują na pozytywny wpływ środków dydaktycznych na pracę

nauczyciela i studentów oraz na organizację procesu nauczania i uczenia się. Leja [1978,
s. 32] wyróżnia cztery podstawowe koncepcje wykorzystania technicznych środków
dydaktycznych i modernizacji procesu kształcenia przyjęte przez pedagogów:
1. pierwsza grupa pedagogów uważa, że szerokie stosowanie technicznych środków

dydaktycznych w procesie nauczania może wyprowadzić szkolnictwo zawodowe
z kryzysu światowego. Kształcenie za pomocą nowoczesnych metod i technik może
zlikwidować braki kwalifikacyjne nauczycieli,

2. stosowanie technicznych środków nauczania umożliwia przyśpieszenie procesu

dydaktycznego i skrócenie czasu nauczania, które dokonują się dzięki aktywizacji
myślenia i działania uczniów,

3. postęp kształcenia odbywa się nie tylko dzięki zastosowaniom środków poglądowych,

ale i dzięki automatyzacji procesu dydaktycznego za pomocą wszelkich dostępnych

4

ś

rodków nauczania i przy wykorzystaniu zasad naukowej organizacji procesu

pedagogicznego,

4. środki dydaktyczne traktowane są jako narzędzie pracy nauczyciela mogące ulepszyć

oraz ułatwić proces nauczania i uczenia się studenta. Narzędzia te powinny być
wykorzystywane zgodnie z zasadami nauczania i organizacji procesu dydaktycznego.

Ś

rodki dydaktyczne są określane jako narzędzia poznawcze, gdyż pełnią one często

wiele funkcji użytkowych i narzędziowych. Przykładem jest komputer, który jest
urządzeniem zarówno umysłowym, jak i obliczeniowym, wspomagającym, prowadzącym
i rozszerzającym procesy myślowe jego użytkowników [Derry, 1990]. Narzędziem
poznawczym może być każde medium, które umożliwi jego użytkownikowi przekroczenie
ograniczeń umysłu [Pea, 1985]. O narzędziach poznawczych mówimy, gdy mamy do
czynienia z generatywnym przetwarzaniem wiadomości, które są podstawą powstawania
wiedzy produktywnej [Siemieniecki, 1995]. Przykładem obrazującym obszar narzędzi
poznawczych jest model zaproponowany przez Davida H. Jonassena [Jonassen, 1986,
1992]. Model ten zakłada, że narzędzia poznawcze mieszczą się w obszarze ograniczonym
trzema zmiennymi obejmującymi: aktywność-zaangażowanie, generowanie-tworzenie,
student-kontrola.

Narzędzia poznawcze pełnią jedynie funkcję pomocniczą, nie stanowiąc celu

samego w sobie. Istotne dla procesu uczenia się jest skoncentrowanie się nauczyciela na
procesach poznawczego myślenia, które chce on zainicjować. Siemieniecki [1995, 1997]
uważa, że uczniowie w szkole powinni być zaznajamiani z procesami poszukiwania
i przetwarzania informacji, natomiast działania nauczycieli powinny koncentrować się na
wydajnych intelektualnie technikach myślenia i rozwiązywania problemów.

Aby komputer mógł być wykorzystywany jako narzędzie poznawcze, powinien

realizować szereg poniższych właściwości.
1. Pierwsza grupa właściwości odnosi się do roli komputera jako nośnika informacji:
•

przechowywanie informacji, do których można odwołać się w każdej chwili, informacje
te mają na celu uzupełnienie pamięci krótkotrwałej,

•

informacje te powinna cechować dostępność, łatwość ponownego odtwarzania oraz ich
możliwość wykorzystania w połączeniu z nowymi informacjami.

2. Druga grupa związana jest z funkcjonowaniem ucznia w kontakcie z komputerem:
•

uczeń powinien być zachęcany przez nauczyciela do konstruowania i łączenia nowych
informacji ze starymi (włączanie nowych struktur poznawczych do już istniejących),

•

prezentacja informacji i własnych pomysłów werbalne i obrazowe komunikowanie,

•

łatwe przemieszczanie, restrukturyzacji wiedzy w miarę rozszerzania się jej zakresu
[Siemieniecki, 1998, s. 88].

Funkcja poznawcza komputera polega na tym, że służy on do przechowywania

i przetwarzania informacji, zaś uczeń powinien z komputera korzystać w taki sposób, aby
informację przekazywaną za pośrednictwem medium efektywnie włączać w strukturę
własnej wiedzy.

Wszystkie przytoczone czynności mogą mieć charakter twórczy i eksploracyjny.

Działania nauczyciela o charakterze twórczym powinny być więc ukierunkowane na
aktywizację naukowo-poznawczej działalności ucznia.

5

Bp. A. Lepa [1998] twierdzi, że skuteczność mediów na polu wychowania należy

rozpatrywać w ramach trzech rodzajów funkcji:
•

intencjonalnej – wynikającej z zamiarów komunikatora, czyli nadawcy komunikatu,

•

funkcji nadanej – treść komunikatu jest niezgodna z zamiarem komunikatora,

•

funkcji pełnionej – faktyczny sposób odbioru i reakcji odbiorcy komunikatu.

W literaturze wymienia się następujące funkcje mediów: informacyjną, rozrywkową

i edukacyjną (wychowawczą). Funkcja wychowawcza mediów może być rozpatrywana
w znaczeniu węższym i szerszym. W znaczeniu węższym „(...) odnosi się do działalności
ś

wiadomej, a więc wcześniej zaplanowanej i przemyślanej” [Lepa, 1998, s. 49]. W wyniku

takiego działania powstają instrumentalne i kierunkowe cechy osobowości człowieka
[Izdebska, 1981]. Cechy instrumentalne związane są z „(...) realizacją zadań wychowania
usprawniającego (wiedza, uzdolnienia, umiejętności), cechy kierunkowe natomiast wynikają
z realizacji zadań wychowania ukierunkowanego (postawy, motywacje, zainteresowania)”
[Lepa, 1998, s. 49]. Funkcja wychowawcza w znaczeniu węższym realizowana jest
w praktyce pedagogicznej tam, gdzie nauczyciele wykorzystują w swojej pracy stosowne
media i odbiór tych mediów jest przez nich odpowiednio przygotowany. Funkcja ta
w znaczeniu szerszym opiera się o nieplanowane oddziaływanie mass mediów i może
przejawiać się w niekontrolowanym dostępie do mediów [Mycielski, 1992].

Media niosą ze sobą wiele możliwości rozwoju osobowości człowieka. Ich globalny

zasięg umożliwia upowszechnianie idei humanistycznych, osiągnięć nauki. Jednakże
„każda technologia jest zarazem ciężarem i błogosławieństwem; nie albo-albo, lecz tym
i tym jednocześnie” [Postman, 1995, s. 13], wprowadzanie nowych technologii znacznie
wzbogaca, ale i zuboża życie. Dlatego też N. Postman przestrzega przed technofilią,
jednookim prorokowaniem, wyzbyciem się lęku przyszłości i ślepym zawierzeniem technice.
Również w literaturze odnajdujemy sceptycyzm odnośnie traktowania globalizacji jako
zjawiska korzystnego i pozytywnego. Istotnie, należy rozpatrywać te kwestie jako bardziej
złożone, jednakże katastrofizowanie i lęk przed naturalnym rozwojem społeczeństw
i techniki nie powinien hamować rozwoju człowieka i jego twórczości. Należy czerpać to, co
najlepsze z możliwości, jakie stwarza otwarcie się na inne kultury i właściwie, w sposób
pełny wykorzystywać media do rozwoju jednostek i społeczeństw. Należy przeciwdziałać
zagrożeniom przez właściwe wychowanie człowieka i przygotowanie go do funkcjonowania
w świecie pełnym sprzeczności. Pojawia się jednak pytanie o przyszłych nauczycieli: czy
będą oni wychowani na grach komputerowych i „Reality show”? Nowe pokolenie, pokolenie
„dzieci mediów” pozbawione jest lęków przed technologią. Młodzi z tego względu
niepodobni są do pokolenia swych nauczycieli. Jednakże oprócz opanowania coraz
nowszych technologii ważne jest, aby posiadali oni wyraźny system wartości, którego
massmedia im nie zapewniają. Media kreują świat będący lustrzanym odbiciem stanu
społeczeństwa, w którym brakuje poszanowania wartości, takich jak prawda, dobro i piękno.
Tadeusz Lewowicki twierdzi, że media wzmagają chaos wartości. W dzisiejszych czasach
massmedia zawładnęły edukacją. W mediach tworzy się modele życia, lansuje określone
wartości, kształtuje wrażliwość na sprawy ludzi i przemiany dotyczące człowieka
i jego osobowości, określają one także granice spostrzegania własnego miejsca i roli.

6

N. Postman [1995] uważa, że akceptacja mediów może doprowadzić do zaniku

zawodu nauczyciela, uważa on, że szkoła była następstwem wynalezienia druku,
zmniejszenie zaś znaczenia słowa drukowanego, które można odnotować współcześnie,
oznacza upadek szkolnictwa. Twierdzi on, że nadchodzi koniec monopolu nauczycieli na
wiedzę, w wyniku czego zawód ten może stać się przestarzałym. W książce Postmana nie
można znaleźć jednak odpowiedzi na pytanie, kto lub co zastąpi nauczyciela. Pytania te
pozostają otwarte. Warto tu przywołać opinię Leji [1978], który uważa, że maszyny nie
zastąpią człowieka. Autor twierdzi, że nauczanie we współczesnej szkole bez technicznych
ś

rodków jest trudne, a prowadzenie pracy dydaktyczno-wychowawczej niemożliwe. Jego

zdaniem „każdemu nauczycielowi i pracownikowi naukowo-dydaktycznemu potrzebna jest
pomoc techniki, która „przedłuża” zmysły i wzmacnia mózg badacza, a także wspiera serce
wykonawcy” [Leja, 1978, s. 31]. Kształcenie komputerowe samo w sobie „(...) nie może być
istotą funkcji edukacyjnej (...) lecz musi być związane z całym systemem edukacji, aby
stworzyć nową jakość niesfrustrowanego i niewyalienowanego społecznie człowieka”
[Siemieniecki, 1998, s. 22], dlatego też należy się liczyć ze wzrostem roli nauczyciela, który
potrafi w sposób twórczy integrować media w procesie kształcenia.

Kształcenie z wykorzystaniem nowoczesnych technologii nie oznacza zarzucenia

funkcji wychowawczych szkoły. Nauczanie to powinno uczyć wyboru, uwrażliwiać
estetycznie, rozwijać zainteresowania kulturowe, wyrabiać smak estetyczny, kształtować
pożądane społecznie postawy i przygotowywać do twórczego uczestnictwa w życiu
[Skrzypczak, 1998].

Literatura

Burewicz A., Gulińska H.: Dydaktyka chemii. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1993

Derry S.J.: Flexible cognitive tools for problem solwing instruction. Paper presented at the
annual meeting of the American Educational Research Association. Boston, MA, April 1990

Fleming E., Jacoby J.: Środki audiowizualne w dydaktyce szkoły wyższej. PWN, Warszawa
1969

Izdebska J.: Wychowawcze oddziaływanie środków masowego przekazu na dzieci.
„Kwartalnik Pedagogiczny” 1981, nr 3

Jonassen D.H.: Cognitive tool for learning. Springer-Verlag, Berlin, New York 1992

Jonassen D.H.: Improving recall using database management systems: A learning strategy.
„AEDS Journal”, 1986, Vol. 19, nr 2-3

Leja L.: Techniczne środki dydaktyczne. PWN, Warszawa 1978

Lepa A.: Pedagogika mass mediów. Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1998

Mycielski A.: Audycja telewizyjna w życiu współczesnej rodziny. [W:] W trosce o człowieka.
red. R. Forycki, Wydawnictwo „Pallottinum”, Poznań 1992

Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. PWN, Warszawa 1987

7

Pea R.: Beyond amplification: Using the computer to reorganize mental funcioning.
„Educational Psychologist”, nr 20/1985

Postman N.: Technopol. Triumf techniki nad kulturą. PIW, Warszawa 1995

Siemieniecki B.: Komputer w edukacji: podstawowe problemy technologii informacyjnej.
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997

Siemieniecki B.: Komputery i hipermedia w procesie edukacji dorosłych. Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 1998

Siemieniecki B.: Perspektywa edukacji z komputerem. Wydawnictwo Adam Marszałek,
Płock 1995

Skrzydlewski W.: Technologia kształcenia – Przetwarzanie informacji – Komunikowanie.
UAM, Poznań, 1990

Skrzypczak J.: Aktualizacje encyklopedyczne. Media, t. 2., KURPISZ, Poznań 1998