Wprowadzenie do

socjologii

Analiza procesu

socjalizacji. Rola

socjalizacji

pierwotnej i wtórnej

w kształtowaniu

osobowości jednostki.

Mechanizmy kontroli

społecznej.

Założenia teorii

socjalizacji

otoczenie społeczne determinuje

rozwój osobowości;

jednostka

jest

aktywnym

podmiotem

(nie

tylko

przedmiotem oddziaływań), który
nie tylko przystosowuje się do
środowiska zewnętrznego, lecz
także może aktywnie działać i
zmieniać siebie i otoczenie.

Internalizacja

(kluczowy mechanizm

socjalizacji)

 uwewnętrznienie, mechanizm polegający

na przyjmowaniu za własne narzucanych

z zewnątrz postaw, poglądów, norm i

wartości;

 w

wyniku

internalizacji

normy

heteronomiczne (ustanowione nie przez

tych,

których

mają

obowiązywać)

przekształcają się w normy autonomiczne

(ich przestrzeganie nie wymaga już

kontroli z zewnątrz);

 odstępstwo od zinternalizowanych treści

(„sumienie”) powoduje wewnętrzny konflikt

i poczucie winy.

Socjalizacja

 proces, podczas którego jednostka w

wyniku kolejnych doświadczeń staje się

istotą społeczną, uczy się funkcjonować w

danej

kulturze,

kształtuje

swą

osobowość

i

osiąga

dojrzałość

społeczną;

 proces

uznawania

i

przyswajania

(internalizowania)

przez

jednostkę

wartości, norm oraz wzorów zachowań,

obowiązujących w danej zbiorowości;

 trwa przez całe życie człowieka, a jej

największe nasilenie ma miejsce w

dzieciństwie i wczesnej młodości.

Socjalizację możemy podzielić na

pierwotną i wtórną

Socjalizacja pierwotna

 zachodzi przede wszystkim w dzieciństwie

i

wczesnej

młodości

w

grupach

pierwotnych, najczęściej w rodzinie;

 kluczowe znaczenie ma „emocjonalny”

wpływ na jednostkę „znaczących innych”,

głównie rodziców;

 wzorce działań przyswajane są głównie

poprzez naśladownictwo, w mniejszym

stopniu

poprzez

werbalny

przekaz

symboliczny;

 kończy się w momencie pojawienia się

„uogólnionego innego”.

„Znaczący inny”

 osoba(y), która w procesie socjalizacji

odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu

osobowości społecznej jednostki;

 na etapie socjalizacji pierwotnej są to przede

wszystkim rodzice lub rzadziej opiekunowie;

 na etapie socjalizacji wtórnej są to inne

osoby

wywierające

znaczny

wpływ

na

kształtowanie

systemu

wartości

lub

wzorców

zachowań

jednostki

(np.

nauczyciele, księża);

 od znaczących innych jednostka uczy się

odgrywania

podstawowych

dla

danego

społeczeństwa ról społecznych.

Socjalizacja wtórna

proces, podczas którego jednostka

przede

wszystkim

w

wieku

młodzieńczym i dorosłości wchodzi
do

kolejnych

wtórnych

grup

społecznych

(szkoła,

instytucje

religijne,

zakłady

pracy),

które

kształtują jej osobowość społeczną;

rozpoczyna

się

od

momentu

pojawienia

się

„uogólnionego

innego”.

„Uogólniony inny”

ogólne reguły społeczne, normy i

wartości,

które

jednostka

społeczna zaczyna dostrzegać na

etapie socjalizacji wtórnej;

reguły społeczne, normy i wartości,

które jednostka postrzega jako

takie,

które

nie

są

charakterystyczne tylko dla jej

„znaczących innych”, ale jako

ogólnie przyjęte w społeczeństwie.

Stadia socjalizacji

– model stadiów George’a Herberta

Meada

 stadium

wstępnych

przygotowań

–

rozwój

sensomotoryczny jako podstawa rozwoju umysłu, własnego

„ja” oraz wchodzenia w role;

 stadium zabawy – przyjmowanie ról innych osób, czyli

uczenie się znaczenia gestów, a następnie posługiwanie się

nimi w celu sygnalizowania swoich potrzeb; możliwość

przyjęcia punktu widzenia tylko jednej osoby w danym

momencie;

 stadium gry – przyjmowanie ról wielu osób naraz –

umiejętność jednoczesnego przyjmowania punktu widzenia

kilku

osób;

wzrost

samoświadomości

i

zdolności

zastanawiania się;

 stadium

„uogólnionego

innego”

–

umiejętność

przyjmowania uogólnionej perspektywy (wartości, normy,

postawy), w celu dokonywania samooceny oraz rozważań nad

kierunkami działań – od tego momentu osobowość

angażowana jest w pełni w efektywne uczestnictwo w

układach społecznych i ich podtrzymywanie.

Płaszczyzny socjalizacji

całe społeczeństwo (komponenty: np.

struktura ekonomiczna, polityczna,

kulturalna);

instytucje (komponenty: np. szkoła,

zakład pracy, wspólnoty wyznaniowe);

interakcje i czynności (komponenty:

np. relacje rodzice-dzieci, uczeń-

nauczyciel);

podmiot (komponenty: np. wzory

doświadczeń,

nastawienia,

wiedza,

struktury emocjonalne i poznawcze).

Socjalizacja a

wychowanie

 wychowanie to pojęcie węższe niż

socjalizacja;

 wychowanie to proces celowy, jawny,

polegający na wdrażaniu jednostki do

określonego

postępowania

poprzez

wskazanie jednostce właściwych wzorów,

co połączone jest z nakłanianiem do

akceptowania

wartości,

którym

realizowanie tych wzorów ma służyć;

 socjalizacja to proces spontaniczny,

którego istota leży w obserwacji życia

społecznego i przyswajaniu określonych

reguł i wzorców od innych.

Koncepcja typów

międzypokoleniowej

transmisji kultury (Margaret

Mead)

 kultura postfiguratywna – charakterystyczna dla

społeczeństw pierwotnych i chłopskich, opierająca się na

autorytecie wieku, w których przekaz kulturowy jest

domeną starszej generacji, a młode pokolenie uczy się

od starszego;

 kultura kofiguratywna – właściwa dla społeczeństw

przemysłowych, gdzie obok tradycyjnego przekazu

kulturowego (starzy → młodzi), ma miejsce również

wzajemne uczenie się rówieśników od siebie;

 kultura

prefiguratywna

–

współczesna,

charakterystyczna dla społeczeństw postindustrialnych,

w których mamy do czynienia z ogromnym postępem

technologicznym, a zatem starsze pokolenie uczy się

również od młodszego (czego nie mogli dowiedzieć się od

przodków ani od siebie nawzajem); ma miejsce wzrost

autorytetu „młodych” i spadek autorytetu „starych”

(generacji rodziców i dziadków).

Zaburzona socjalizacja

prowadzić może do:

 dewiacji społecznej – zachowania postrzeganego

przez większość członków danej grupy czy

społeczeństwa jako sprzeczne z obowiązującym

systemem

wartości,

norm

i

oczekiwań

społecznych; zachowanie przekraczające granice

tolerancji;

 niedostosowania społecznego, czyli utrwalonego

zaburzenia w zachowaniu, utrwalonej dewiacji;

 socjopatii,

czyli

zaburzenia

osobowości,

przejawiającego

się

nierespektowaniem

podstawowych norm oraz wzorców zachowań

typowych

dla

danego

społeczeństwa,

uwidaczniającego

się

w

wyraźnym

braku

przystosowania do życia w społeczeństwie.

Anomia

(teoria dewiacji Roberta K.

Mertona)

Anomia – efekt zderzenia,

konfliktu, braku równowagi

pomiędzy kulturowo

określonymi celami (wartości)

a prawomocnymi sposobami

osiągania tych celów (normy).

Sposoby przystosowania się

jednostek do realizacji kulturowo

zdefiniowanych celów przy pomocy

społecznie zdefiniowanych środków:

1. konformizm – akceptacja celów i środków

ich realizacji;

 
Charakter anomiczny (dewiacyjny):
2. innowacja – akceptacja celów, ale nie

środków (wykorzystanie innych środków);

3. rytualizm – akceptacja środków, ale

ignorancja celów;

4. wycofanie – odrzucenie celów i środków;
5. bunt – odrzucenie celów i środków

(zaproponowanie alternatywnych celów i

środków).

Resocjalizacja

 proces radykalnej zmiany osobowości na

etapie socjalizacji wtórnej, oparty na

działaniach

wychowawczych

i

terapeutycznych;

 pozbawienie znaczenia dotychczasowych

źródeł doświadczenia społecznego;

 ma na celu świadome wykształcenie nowych

wzorów zachowań i działań jednostki

(nowego systemu wartości i norm), które

umożliwiłoby jej pełnienie ról społecznych,

prawidłowy

kontakt

z

otoczeniem

społecznym, a także zaspakajanie własnych

potrzeb w sposób społecznie akceptowany.

Kontrola społeczna



system nakazów, zakazów i

sankcji, które służą grupie lub

społeczności

do

utrzymania

konformizmu ich członków

wobec wartości i norm,

lub inaczej



narzędzia, jakimi dysponuje

zbiorowość,

służące

wymuszaniu konformizmu.

Konformizm

(kluczowe pojęcie przy definiowaniu kontroli

społecznej)

 mechanizm podporządkowania się wartościom,

przekonaniom, wzorcom, zasadom i normom

postępowania obowiązującym w danej grupie

społecznej, dopasowanie bądź zmiana swego

zachowania na skutek rzeczywistego, bądź

wyobrażonego wpływu innych ludzi;

 jeden ze sposobów dostosowania jednostki

społecznej - zgoda na realizację celów społecznych

grupy

(wartości)

przy

pomocy

społecznie

uznawanych środków (norm) – R. Merton;

 zachowania

konformistyczne

w

grupie

są

wskaźnikiem jej dużej spójności;

 odejście od zachowań konformistycznych określane

jest jako dewiacja społeczna;

 przeciwieństwem jest nonkonformizm.

Czynniki wpływajace na

konformizm jednostki:

 inni członkowie grupy;
 osobowość jednostki - skłonność do poddawania się

autorytetom (osobowość autorytarna, jednostki

zewnątrzsterowne);

 typ relacji społecznych, w których jednostka

uczestniczy

(silniejsza

presja

w

grupach

i

instytucjach, które próbują kontrolować większą

część życia jednostki - instytucje totalne (E.

Goffman);

 struktura grupy;
 istniejący w grupie system aksjonormatywny;
 rodzaj zadania, które realizuje jednostka w grupie;
 sposób sankcjonowania działań;
 formy kontroli społecznej.

Cechy instytucji

totalnych

(wg. E. Goffmana)

 tworzenie na gruncie mechanizmów rządzących

funkcjonowaniem instytucji totalnych określonej

„teorii natury ludzkiej”,

 stereotypowe

postrzeganie

podwładnych

(podopiecznych),

 traktowanie instytucji jako „zbiornicy odpadów”,
 duży dystans społeczny pomiędzy personelem a

podwładnymi (podopiecznymi),

 utożsamianie instytucji (jej celów i interesów)

zarówno przez personel jak i podwładnych

(podopiecznych) podwładnych (podopiecznych) z

personelem (celami i interesami personelu),

 życie

w

zuniformizowanej

gromadzie

(standaryzacja

i

depersonalizacja,

odebranie

podwładnym indywidualności),

Cechy instytucji

totalnych

(wg. E. Goffmana)

 traktowanie podwładnych (podopiecznych) jak

„materiału”, z którego coś się wytwarza,

 przymusowe

przekształcanie

osobowości

podwładnych („eksperymentowanie na naturze”),

 powszechny proces deprywacji osobowości

podwładnych

(poniżanie

i

znieważanie

osobowości),

 ograniczenie lub całkowite uniemożliwienie

korzystania z wielu kanałów komunikowania się

ze światem zewnętrznym,

 zakaz korzystania ze źródeł pobudzających

wyobraźnię,

 prawo każdego członka personelu do karania

podwładnego (podopiecznego),

Cechy instytucji

totalnych

(wg. E. Goffmana)



stosowanie sankcji za bardzo liczną grupę zachowań,



stosowanie sankcji za wykroczenia w jednej

dziedzinie w innych dziedzinach,



istnienie wokół podwładnego (podopiecznego) sieci

przymusu, osądu i presji,



przekształcanie podwładnego (podopiecznego) w

oparciu o system przywilejów,



organizowanie życia podwładnego (podopiecznego)

wokół systemu przywilejów i kar,



system wtórnego przystosowania podwładnych

(wycofanie, bunt, zadomowienie, konwersja, „zimna

kalkulacja”),



nieoficjalne

uwarstwienie

podwładnych

(podopiecznych),

Cechy instytucji

totalnych

(wg. E. Goffmana)

 radykalna zmiana pozycji społecznej

podwładnego (podopiecznego) w ramach

instytucji totalnej,

 zacieranie sprzeczności pomiędzy tym, co

funkcjonariusze instytucji muszą mówić, a

tym co robi ona oficjalnie jako główne

zadanie personelu (istota pracy),

 dylemat personelu związany z konfliktem

pomiędzy nakazami szacunku dla człowieka

a skutecznością działania instytucji,

 „cykl

zaangażowania”

emocjonalnego

personelu i związane z nim „wypalenie”

zawodowe.

Mechanizmy kontroli

społecznej

psychospołeczny

–

presja

wewnętrzna

wymuszająca

na

jednostce

posłuszeństwo

wobec

przyjętych w danym społeczeństwie i

zinternalizowanych przez tę jednostkę

norm i wartości (nakaz moralny);

materialnospołeczny – przymus

zewnętrzny wywierany na jednostkę

przez

otoczenie

społeczne

i

instytucje.

Formy kontroli

społecznej

 formalna

-

spisana

w

postaci

regulaminów lub kodeksów,

 nieformalna - wzory przekazywanych

zachowań oraz stosowane reakcje i

sankcje stosowane spontanicznie i na

zasadach zwyczaju,

 zewnętrzna - kary i nagrody,
 wewnętrzna – autokontrola i związane z

nią kary (np. wyrzuty sumienia, niska

samoocena) i nagrody (np. wysoka

samoocena).

Formy kontroli

społecznej

bezpośrednia

(osobisty

wpływ

jednostek

z

najbliższego

otoczenia

społecznego),

pośrednia

(wpływ

zdepersonalizowanych,

zinternalizowanych systemów

aksjonormatywnych).

Narzędzia kontroli

społecznej

 zwyczaje

-

postulowane

sposoby

zachowania w pewnych sytuacjach, których
naruszenie

nie

wywołuje

zazwyczaj

negatywnych reakcji (mogą mieć charakter
jednostkowy);

 obyczaje

-

postulowane

sposoby

postępowania, które poddawane są ocenom
i za których naruszenie stosuje się sankcje;

 sankcje - pozytywne i negatywne reakcje

społeczne na zachowanie się jednostek w
sytuacjach mających społeczne znaczenie.

Rodzaje sankcji

pozytywne (nagrody) i negatywne (kary);
formalne i nieformalne;
ze względu na typ nagród i kar:
 prawne (ujęte w formalnych przepisach);
 etyczne (ocena moralna);
 religijne (potępienie lub wieczna

nagroda);

 rozproszone (nieformalne i spontaniczne);
 ostracyzm społeczny (ignorancja).

Właściwe funkcjonowanie kontroli

społecznej może być zaburzone przez

niespójność systemu aksjonormatywnego

(może to prowadzić do anomii):

zróżnicowana

ocena

społeczna

zachowań;

niezgodność norm funkcjonujących w

danym społeczeństwie;

konflikt

norm

tradycyjnych

i

nowoczesnych;

konflikt norm grup mniejszościowych

i przeważającej części społeczeństwa;

konflikt norm, który prowadzi do

konfliktów i zaburzeń społecznych na

skalę globalną.