Kultura języka polskiego

Składnia – problemy związane z

szykiem poszczególnych części

zdania

Warszawa, 07.03.2010 r.

Szyk wyrazów w zdaniu

polskim (1)

• Język polski jest w klasyfikacji języków zaliczany do

języków fleksyjnych. Znaczy to, że wyrazy należące

do podstawowych, niosących znaczenie części mowy

(rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki i

większość zaimków) odmieniają się, a formy tej

odmiany (końcówki fleksyjne) wskazują na funkcję,

jaką wyraz spełnia w zdaniu. W zdaniu: Minister

właściwy do spraw finansów publicznych wyznacza i

odwołuje przewodniczącego komisji – słowo minister,

które jest podmiotem – jest w mianowniku, natomiast

słowo przewodniczącego, będące dopełnieniem – jest

w bierniku. Przed możliwością pomyłki: kto kogo

powołuje, zabezpiecza nas nie tylko znajomość

znaczenia wyrazów i odtwarzany na jej podstawie

sens zdania, ale także sama gramatyka.

Szyk wyrazów w zdaniu

polskim (2)

• Szyk wyrazów w językach fleksyjnych odznacza się

większą swobodą niż np. szyk w językach

pozycyjnych, w których nie ma końcówek fleksyjnych,

a o tym, czy dane słowo jest podmiotem, czy

dopełnieniem rozstrzyga jego miejsce w zdaniu – tak

jest np. w języku angielskim. Nie oznacza to jednak,

że szyk zdania polskiego jest całkowicie dowolny –

przeciwnie, istnieje wiele ograniczeń w tym względzie,

ich poznanie jest przydatne w prawidłowym

formułowaniu tekstów legislacyjnych. Niżej omawiamy

następujące, ważne dla poprawności tych tekstów

zagadnienia: standardowy układ wyrazów w zdaniu i

możliwości odstępstw od niego, początek i koniec

zdania jako miejsca, na które pada akcent logiczny,

problemy szyku związane z poszczególnymi częściami

zdania.

Standardowy szyk i możliwości

jego zmiany (1)

• Za standardowy w języku polskim szyk

zdania można uznać takie uporządkowanie

jego części, w którym na pierwszym miejscu

stoi podmiot i powiązane z nim przydawki,

dalej zaś orzeczenie, z którym łączą się

dopełnienia i okoliczniki (oraz, ewentualnie,

powiązane z nimi przydawki). Układ taki

występuje np. w zdaniu:

• Zastępca (podmiot) przewodniczącego

(przydawka) zastępuje (orzeczenie)

przewodniczącego (dopełnienie) w czasie

jego nieobecności (okolicznik i powiązane z

nim przydawki).

Standardowy szyk i możliwości

jego zmiany (2)

• Standardowy szyk można uznać za podstawowy

zwłaszcza w zdaniach izolowanych. W zdaniach

natomiast, które łączą się w tekście, często

występują różnorodne nawiązania, powodujące

zmianę szyku, polegającą np. na tym, że część

występująca na końcu zdania poprzedzającego

umieszczana jest na początku zdania

następującego po nim. Układ taki występuje w

zdaniach:

•  Sekretarz składu egzaminacyjnego sporządza

protokół z przebiegu części pisemnej testu

umiejętności. Protokół podpisują przewodniczący

oraz sekretarz składu egzaminacyjnego.

Standardowy szyk i możliwości

jego zmiany (3)

• Szyk pierwszego zdania można uznać za

standardowy: na początku występuje podmiot

oraz powiązane z nim przydawki  (sekretarz

składu egzaminacyjnego), następnie

orzeczenie (sporządza) oraz dopełnienie

(protokół) i powiązane z nim przydawki.

Zdanie drugie zaczyna się od nawiązania:

rozpoczyna je wyraz protokół, będący w tym

zdaniu dopełnieniem, podobnie jak w

poprzednim, następnie zaś orzeczenie

(podpisują) oraz podmiot złożony i powiązane

z nim przydawki (przewodniczący oraz

sekretarz składu egzaminacyjnego).

Standardowy szyk i możliwości

jego zmiany (4)

• Szyk tego typu, zwany w lingwistyce

szykiem nawiązania, nie budzi zastrzeżeń z
punktu widzenia poprawności językowej.
Zastrzeżeń takich nie budzą różnorodne
drobne zmiany szyku, polegające np. na
zmianie kolejności dopełnień, okoliczników i
wyrazów z nimi powiązanych, np. w zdaniu:

• Producent w terminie 7 dni od dnia

otrzymania raportu może zgłosić uwagi i
zastrzeżenia do jego ustaleń.

Standardowy szyk i możliwości

jego zmiany (5)

• Dokonując innych zmian szyku, warto zdawać sobie

sprawę ze związanych z nimi ograniczeń

gramatycznych. Pierwsze z nich to struktura

tematyczno-rematyczna zdania: to, co w nim jest

dane (znane, już wiadome), w odróżnieniu od tego,

co stanowi novum. Przy redakcji tekstu

legislacyjnego należy pamiętać, że miejsca, na które

pada w zdaniu polskim akcent logiczny, to początek i

koniec zdania – tam też powinny być umieszczane

informacje stanowiące novum i ogólniej: te, na

których wyodrębnieniu autorowi zależy. Zasada

dotyczy szczególnie zdań, w których występuje szyk

przestawny i działa także na odwrót: w miejscach

nacechowanych nie należy umieszczać informacji

drugoplanowych ze względu na semantykę tekstu.

Oto przykłady pokazujące związek znaczenie wyrazu

i jego miejsca w zdaniach o szyku przestawnym:

Standardowy szyk i możliwości

jego zmiany (6)

• Obsługę organizacyjno-techniczną

komisji, w tym odpowiednie
pomieszczenia i wyposażenie, zapewnia
Minister Sprawiedliwości (akcent
logiczny: obsługa, Minister
Sprawiedliwości).

• Przez zawarcie małżeństwa małoletni

uzyskuje pełnoletniość (akcent logiczny:
przez zawarcie małżeństwa,
pełnoletniość).

•

Zasada bezpośredniego

sąsiedztwa wyrazów, między

którymi występują związki

znaczeniowe (1)

• Ważną zasadą gramatyczną, dotyczącą szyku

wyrazów należących do grup orzeczenia i podmiotu,

a więc przydawek, dopełnień i okoliczników, jest

bezpośrednie sąsiedztwo wyrazów, między którymi

zachodzą związki gramatyczne i semantyczne. Np.

w zdaniu: Młodociani zatrudnieni u pracodawców

będących rzemieślnikami, dokształcający się w

innych formach niż szkolne, składają egzamin

czeladniczy przed komisją egzaminacyjną izby

rzemieślniczej – na pierwszym miejscu jest podmiot

(młodociani), następnie wyrazy określające go i

uściślające o jaką grupę osób chodzi (zatrudnieni u

pracodawców…, dokształcający się…), następnie

orzeczenie (składają), zaraz po nim dopełnienie

(egzamin) i rozbudowany okolicznik, określający

komisję przyjmującą egzamin, o którym informuje

dopełnienie.

Zasada bezpośredniego

sąsiedztwa wyrazów, między

którymi występują związki

znaczeniowe (2)

• Naruszenie tej zasady bezpośredniego sąsiedztwa

może powodować trudność w odbiorze tekstu, np.

*Minister właściwy do spraw środowiska, po

zasięgnięciu opinii Polskiego Związku Łowieckiego,

określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady

przekazywania w zarząd obwodów łowieckich

wyłączonych z wydzierżawiania, uwzględniając tryb

postępowania, jednostkom, których zadania ustawowe

dają gwarancję realizacji celów, o których mowa w

ust. 2. W cytowanym zdaniu rzeczownik

odczasownikowy przekazywania oddzielony jest od

swej przydawki jednostkom przez szereg wyrazów i

wtrąconą konstrukcję uwzględniając tryb

postępowania. Nie uniemożliwia to odbioru, przy

uważnej lekturze tekst jest zrozumiały, niewątpliwie

jednak umieszczenie informacji wtrąconej w innym

miejscu przyczyniłoby się do większej jego

klarowności.

Zasada bezpośredniego

sąsiedztwa wyrazów, między

którymi występują związki

znaczeniowe (3)

• Jeszcze mniejszej korekty wymaga zdanie: *Gmina

uzgadnia z organami administracji rządowej zakres

koniecznych działań do zapewnienia możliwości

korzystania z obiektów komunalnych, tras

reprezentacyjnych oraz miejsc przeznaczonych na

potrzeby przyjmowania gości i wizyt zagranicznych

oraz imprez międzynarodowych. Wystarczy

przestawienie kolejności wyrazów: koniecznych

działań, by przymiotnik konieczny znalazł się obok

wyrażenia przyimkowego do zapewnienia, z którym

jest tekstowo powiązany: zakres działań

koniecznych do zapewnienia możliwości

korzystania z obiektów komunalnych

Zasada bezpośredniego

sąsiedztwa wyrazów, między

którymi występują związki

znaczeniowe (4)

• Poważniejsze konsekwencje, tekstowe i korektorskie, ma

zastosowanie niewłaściwego szyku w zdaniu: *W przypadku

braku oczyszczalni ścieków w zbiorczym systemie

kanalizacyjnym przedsiębiorstwo wodociągowo-

kanalizacyjne ustala warunki wprowadzania do urządzeń

kanalizacyjnych substancji szczególnie szkodliwych dla

środowiska wodnego zgodnie z przepisami dotyczącymi

warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków

do wód lub do ziemi oraz substancji szczególnie

szkodliwych dla środowiska wodnego. Można przypuszczać,

że: substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska

wodnego – są pod względem logicznym na tym samym

poziomie, co ścieki – tj. sformułowanie zgodnie z przepisami

dotyczącymi warunków wprowadzania do wód lub do ziemi

– odnosi się na równi do ścieków, jak i do tych substancji.

By to było jasne, należy dokonać zmiany szyku np. na

następujący: zgodnie z przepisami dotyczącymi warunków,

jakie należy spełnić przy wprowadzaniu do wód lub do ziemi

ścieków oraz substancji szczególnie szkodliwych dla

środowiska wodnego.

Wtórne związki składniowe

i homonimia składniowa (1)

• Zasada bezpośredniego sąsiedztwa wyrazów

powiązanych logicznie ma także wymiar

mentalny. Polega to na tym, że odbiorca tekstu w

sposób niemal automatyczny próbuje doszukać

się związku między sąsiadującymi wyrazami.

Może to prowadzić do niewłaściwego zrozumienia

tekstu lub do efektów komicznych. Np. słowa przy

wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz

substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska

wodnego – ze zdania analizowanego w

zakończeniu poprzedniego podpunktu – można

byłoby zrozumieć w ten sposób, że ścieki są

wprowadzane do substancji szkodliwych.

Wtórne związki składniowe

i homonimia składniowa (2)

• W zdaniu *Komendant placówki Straży Granicznej

umożliwia obywatelowi UE lub członkowi rodziny

niebędącemu obywatelem UE przez okres nie dłuższy

niż 72 godziny, przed wydaniem decyzji o odmowie

wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

podjęcie działań zmierzających do uzyskania

dokumentów, o których mowa odpowiednio w art. 9

ust. 1 lub 2, albo do udowodnienia w inny,

niebudzący wątpliwości sposób, że osoby te są

uprawnione do korzystania ze swobody przepływu

osób – sformułowanie przez okres nie dłuższy niż 72

godziny – można powiązać składniowo zarówno z

informacją następującą po nim, jak i przed nim. Przy

tym drugim rozumieniu, z punktu widzenia autora

tekstu oczywiście niewłaściwym, niemniej jednak z

gramatyczno-logicznego punktu widzenia

dopuszczalnym, otrzymujemy informację, że chodzi o

członka rodziny, który nie jest obywatelem UE przez

czas dłuższy niż 72 godziny.

Wtórne związki składniowe

i homonimia składniowa (3)

• Związki wyrazów stojących obok siebie w zdaniu, które

powstają w niezamierzony sposób i mogą zniekształcać jego

odbiór, nazywane są wtórnymi związkami składniowymi.

Związki takie powstają często w wyniku umieszczenia w

środku rozbudowanego zdania sformułowania, które pod

względem gramatycznym można powiązać zarówno z

poprzedzającymi wyrazami, jak i wyrazami następującymi

po nim – tak jak w ostatnim przykładzie. Związki takie

powstają także przez umieszczenie niewłaściwej części

zdania nadrzędnego bezpośrednio przed zdaniem

podrzędnym przydawkowym, zaczynającym się od zaimka

względnego który. Np. *Przyznanie uzbrojenia następuje na

podstawie wniosku złożonego przez funkcjonariusza,

którego wzór określa załącznik nr 3 do rozporządzenia. W

zdaniu tym należało zastosować szyk przestawny: na

podstawie złożonego przez funkcjonariusza wniosku,

którego wzór określa załącznik… – ponieważ słowo wzór

odnosi się do wniosku, a nie do funkcjonariusza.

Wtórne związki składniowe

i homonimia składniowa (4)

• Można też przypuszczać, że niewłaściwy jest szyk

zdania: Organy odpowiedzialne za organizację imprez o

charakterze państwowym i międzynarodowym

niezwłocznie zawiadamiają właściwą gminę o planach i

ustaleniach dotyczących tych imprez, które mogą mieć

znaczenie dla wyznaczenia terminów prac remontowo-

budowlanych i drogowych prowadzonych przez gminę.

Zdanie to wymaga korekty, jeżeli jest tak, że dla

wyznaczenia terminów prac remontowo-budowlanych

znaczenie mają nie imprezy jako takie, co raczej

związane z nimi plany i ustalenia. Jeżeli założyć, że taki

był zamysł autora, należy zmienić szyk słowa tych: o

tych planach i ustaleniach… Oczywiście możliwe jest

także to, że chodzi o imprezy – z tego powodu zdanie

nie zostało oznaczone gwiazdką.

Wtórne związki składniowe

i homonimia składniowa (5)

• Zjawiskiem podobnym do wtórnych związków składniowych

przez to, że powoduje zakłócenia odbioru tekstu – jest

homonimia składniowa. Jest to taki szczególny układ zdania,

który sprawia, że można je zrozumieć na dwa zupełnie różne

sposoby. Tak jest np. ze sformułowaniem zdrada żony, które

może równie dobrze odnosić się do sytuacji, gdy żona zdradziła

męża, jak i do tej, gdy mąż zdradził żonę, tak też jest ze

sformułowaniem prace wstrzymały reformy – równie dobrze to

reformy mogły zostać tym, co zostało wstrzymane, jak i tym, co

wstrzymywało, to samo odnosi się i do prac. Homonimia

składniowa występuje także w zdaniu: *Pomoc Żandarmerii

udzielana jest przez umundurowany patrol. Można je rozumieć

zarówno w ten sposób, że żandarmeria otrzymuje pomoc ze

strony umundurowanego patrolu, jak i w ten, że sama wysyła

umundurowany patrol, by komuś pomóc. Właściwe jest drugie

rozumienie, aby było to jednak zupełnie jasne, należy zdanie

poddać drobnej korekcie: żandarmeria udziela pomocy,

wysyłając (lub: kierując) umundurowany patrol.