PRAWIDŁOWOŚCI

ROZWOJU NAUKI

Ewelina Niźnikowska

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego

w Warszawie

Istnieje wiele różnych

czynników

determinujących rozwój

nauki.

Czynniki te można

podzielić na wewnętrzne

i zewnętrzne.

Przez czynniki wewnętrzne

rozumie się czynniki racjonalno –

logiczne, związane ze strukturą

wiedzy teoretycznej, a przez

zewnętrzne – dane doświadczalne.

Do najważniejszych czynników

zewnętrznych należą warunki

społeczno - ekonomiczne.

Wszystkie wymienione czynniki

nie tylko wywierają wpływ na rozwój

nauki, ale od niego zależą. Rola

poszczególnych czynników jest

różna w konkretnych dyscyplinach

oraz może się zmieniać w procesie

historycznym.

CIĄGŁOŚĆ

HISTORYCZNA W

ROZWOJU NAUKI

 

Jedną z wewnętrznych

prawidłowości rozwoju nauki jest

ciągłość historyczna. Rozumieć

przez nią będziemy zależność

rozwoju nauki w określonym czasie

od jej stanu wcześniejszego.

Poznanie nie zaczyna się od

początku, ale od osiągniętego już

poziomu wiedzy oraz metod i

technik badawczych.

Mówiąc o ciągłości

historycznej mamy więc na

uwadze, że wytworzona przez

innych badaczy wiedza

specjalistyczna i metodologiczna

stanowi punkt wyjścia dla

dalszych poszukiwań.

Z uznania zasady ciągłości

historycznej wynika również, że

rozpatrywany w dowolnym okresie

stan rozwoju różnych dyscyplin

współokreśla możliwości ich dalszego

rozwoju. Istnieje, więc w każdym

okresie sfera potencjalnych odkryć

(możliwości twórczych) zależna od

dotychczasowej wiedzy, techniki

badawczej oraz zapotrzebowań

społecznych.

Nawiązanie do poprzednich koncepcji

ma miejsce nawet wówczas, gdy

rezultaty twórczych poszukiwań wiążą

się z przewartościowaniem wcześniej

uznanej wiedzy. W ten sposób wiedza

już zdobyta wpływa na możliwości jej

dalszego rozwoju i na rozwiązanie

postawionych przez badacza

problemów. Jak słusznie zauważył M.

Bunge, w nauce „nigdy nie było nowej

wiedzy, która nie byłaby do pewnego

stopnia określona przez wiedzę

wcześniejszą”.

Zasada ciągłości historycznej

znajduje zastosowanie zarówno w

konkretnych dyscyplinach, jak i w

nauce jako całości. Powstawanie

nowych nauk zależne jest od rozwoju

innych dyscyplin, których poznawcze

wyniki lub innowacje techniczne przy

ich pomocy uzyskane stają się

przesłankami bądź środkami

rozszerzenia i pogłębienia poznania,

zarazem własnego, jak i innych

nauk.

Rozwój nauki jako całości ma

wewnętrzną logikę i wiąże się z

wzajemnym oddziaływaniem różnych

dyscyplin wiedzy.

Konsekwencją zasady ciągłości

historycznej jest niemożliwość

dokonywania postępu poznawczego

przez osoby niekompetentne, które

nie przyswoiły sobie aktualnych

osiągnięć.

 

CIĄGŁOŚĆ I NIECIĄGŁOŚĆ

WIEDZY W RÓŻNYCH

KONCEPCJACH ROZWOJU

NAUKI

Kumulatywistyczna

koncepcja

rozwoju nauki

Według tej koncepcji istotą

rozwoju nauki jest stały proces

gromadzenia wiedzy. Rozwój wiedzy

polega na dodawaniu nowej wiedzy

do starej, która w ten sposób

zostaje zachowana.  

Zwolennicy kumulatywizmu

dopuszczali jedynie niewielkie

zmiany w wiedzy wcześniejszej,

związane z usunięciem tych

twierdzeń, które zostały błędnie

ustalone – wykluczali natomiast

istnienie przekształceń o

charakterze rewolucyjnym tzn.

takie przeobrażenia w sferze

teoretycznej, które związane są z

odrzuceniem co najmniej części

poprzednio uznawanych.

 

Co więcej, rozpowszechniony

był mechanistyczny sposób

myślenia. Jego istotną cechą było

przekonanie, że rzeczywistość

składa się z podstawowych

elementów i cechy ich oraz prawa,

którym podlegają, są w stanie

wyjaśnić wszelkie procesy

zachodzące w świecie. Ten sposób

myślenia znalazł wyraz w sposobie

podejścia nie tylko do

rzeczywistości ale również do

poznania i wiedzy.

Konsekwencją mechanistyczno –

redukcjonistycznej interpretacji
wiedzy naukowej, sprawdzającej

całość wiedzy do zadań opisujących

fakty, była kumulatywistyczna

koncepcja rozwoju nauki, według

której proces rozwoju wiedzy

można przedstawić jako

poznawanie i dodawanie nowych

faktów.

 

W kumulatywistycznej

koncepcji rozwoju nauki

niemożliwe było

dostrzeżenie rewolucji

naukowych.

 

Antykumulatywistyczna

koncepcja

rozwoju nauki

We współczesnej filozofii nauki

powstały koncepcje podkreślające

istnienie w nauce przemian

rewolucyjnych. I tak np.

traktowanie rewolucji naukowych

jako procesów wyrażających istotną

dla rozwoju nauki prawidłowość ma

obecnie miejsce w ramach

antykumulatywistycznej i

dialektycznej koncepcji rozwoju

nauki.

Obydwie te koncepcje różnią się

jednak znacznie, między innymi

ujęciem rewolucji naukowych oraz

ich epistemologiczną interpretacją.

Rozwój nauki ma według

Kuhna charakter cykliczny, to

znaczy występują w nim

powtarzające się i następujące po

sobie fazy. Podstawową formą

rozwoju nauki jest nauka normalna.

Jej cechą charakterystyczną jest

akceptacja przez społeczność

uczonych wspólnego paradygmatu.

Z kolei paradygmatem są

powszechnie przyjmowane przez

naukowców teorie i metody

rozwiązywania problemów.

Podstawową funkcję paradygmatu

stanowi określenie problematyki

badawczej oraz metod jej

rozwiązywania. Celem badań

prowadzonych w okresie nauki

normalnej jest uszczegółowienie, tj.

rozwinięcie teorii

paradygmatycznej.

Nauka normalna ma charakter

kumulatywny – uczeni dążą do

dokładniejszego poznania faktów

uznawanych za istotne w świetle

przyjętego paradygmatu. Z drugiej

strony, nauka normalna ma

charakter konserwatywny, ponieważ

tłumione są koncepcje nowatorskie,

kwestionujące założenia uznawanej

teorii paradygmatycznej.

W trakcie prowadzenia badań

zostają ujawnione anomalie,

których końcowym etapem jest

rewolucja naukowa, oznaczającą

odrzucenie poprzedniego

paradygmatu i przyjęcie nowego.

Rewolucja zapoczątkowuje w ten

sposób nowy okres nauki

normalnej. Zdaniem Kuhna, żaden

paradygmat nie daje się pogodzić z

poprzednim gdyż poszczególne

paradygmaty są niewspółmierne i

niemożliwe jest ich wzajemne

porównanie.

Kuhn uważa również, że

akceptacja przez badacza nowego

paradygmatu jest aktem

psychologicznym, „do którego nie

można zmusić”. Stwierdza, że w

akceptacji teorii „mogą niekiedy

odegrać rolę dominującą względy

estetyczne”. Nie istnieją zatem,

według Kuhna, poznawcze racje,

odwołanie się, do których

umożliwiłoby wykazanie, wyższych

wartości poznawczych nowej teorii.

Nie można zatem, według

Kuhna, zgodzić się z twierdzeniem,

że w historycznym rozwoju nauki

wzrasta prawdziwość tworzonej

wiedzy. Jakkolwiek Kuhn ma rację

w tym, że rewolucje naukowe

związane są z nieciągłością,

powstaje jednak pytanie, czy

istniejąca w każdej naukowej

rewolucji nieciągłość wyklucza

jednocześnie elementy ciągłości?.

Dialektyczna koncepcja

rewolucji naukowych.

W świetle dialektycznego ujęcia,

rewolucja nie oznacza całkowitej

dyskwalifikacji poprzedniego

dorobku poznawczego, nie jest

przekształceniem wcześniejszej

teorii w fałsz, ale pozwala ją

traktować jako prawdę względną tj.

przybliżony opis istniejących

prawidłowości.

Istnienie postępu poznawczego

w dialektycznej interpretacji

rozwoju nauki wyraża tzw. zasada

korespondencji. Po raz pierwszy

sformułował ją N. Bohr w postaci

dyrektywy metodologicznej, pisząc,

że nowa teoria może być

„zwariowana”, ale powinna

korespondować ze starą.

Zasady korespondencji można się

doszukać po pierwsze – w

dyscyplinach, które osiągnęły już

poziom dojrzałości, a więc, w
których mamy do czynienia z

powstaniem teorii dostatecznie

uzasadnionych, w świetle również

ustalonych i przyjętych zasad

metodologicznych.

Po drugie, muszą zostać stworzone

nowe teorie o bardziej ogólnym

charakterze – w odniesieniu do

których wcześniejsze, mniej ogólne

teorie, mogłyby być ich

szczególnymi przypadkami.

Podkreślić tu trzeba, że

formowanie teorii coraz bardziej

ogólnych stanowi jedną z

prawidłowości rozwoju wiedzy

naukowej. Należy mieć również na

uwadze, że korespondencja nie jest

warunkiem ani wystarczającym, ani

koniecznym akceptacji nowej teorii.

Metodologiczny wymóg

zgodności nowej teorii ze starą

mógłby doprowadzić także do

konfliktu z podstawową wartością

poznawczą, jaką jest prawda: stąd,

jeżeli prawdziwość jest istotnie

jedną z naczelnych wartości teorii i

jest rozumiana w sensie

klasycznym, tzn. odniesiona jest do

zgodności teorii z rzeczywistością.

Musimy więc, być przygotowani

do uznania prawdziwości danej

teorii nawet wówczas, gdyby nie

była ona zgodna z teoriami

wcześniejszymi.

Dlatego też zasadę

korespondencji traktujemy nie jako

postulat metodologiczny, lecz jako

jedną z najważniejszych z

dotychczas poznanych

prawidłowości rozwoju, przede

wszystkim nauk przyrodniczych.

W naukach społecznych i

filozofii znacznie częściej tworzone

były przeciwstawne, tj.

wykluczające się teorie i systemy,

stanowiące negacje innych teorii i

systemów. Jednakże w dyscyplinach

humanistycznych najwybitniejsze

teorie mają również charakter

teorii syntetycznych, tzn. takich,

które wiążą się zarówno z

odrzuceniem poprzednich,

przeciwstawnych koncepcji, jak i z

zachowaniem ich elementów.

W odniesieniu do koncepcji

będących dialektyczną syntezą

poprzednich jednostronnych ujęć,

można mówić o ich częściowej

korespondencji, która nie będzie

natomiast miała zastosowania do

wcześniejszych, wykluczających się

teorii i systemów. Wykluczające się

systemy teoretyczne mogą być

również traktowane jako

pozostające także w relacji

komplementarności, tzn. można je

interpretować jako wzajemnie się

uzupełniające.

Zgodnie z przedstawioną przez

nas interpretacją wymienione

teorie są egzemplifikacją dwóch

różnych modeli rewolucji

naukowych. Podczas gdy w

pierwszym modelu nie jest możliwe

pogodzenie teorii wcześniejszej z

późniejszą, to w drugim – ciągłość i

nieciągłość stanowią dialektyczną

jedność. Ponadto dialektyczny

model rewolucji naukowych

pozwala mówić o różnych stopniach

ciągłości (czy też nieciągłości)

teorii.

Jest więc w porównaniu z modelem

Kuhna zarazem bardziej ścisły i

bardziej ogólny, stąd model Kuhna

można traktować jako krańcowy

przypadek modelu dialektycznego.

DZIĘKUJĘ ZA

UWAGĘ !!!