zobowiązania

Źródła i podziały

Zobowiązanie– Definicje źródłowe

• I.3.13 pr:

„

Zobowiązanie jest węzłem prawnym (iuris

vinculum), który zmusza nas do świadczenia pewnej

rzeczy według praw naszego państwa.”

• Paulus D.44.7.3 pr:

„Istota zobowiązania nie polega na tym, żeby rzecz lub

służebność uczynić naszą, ale na tym, by zmusić

kogoś innego do dania nam czegoś albo czynienia

albo do świadczenia.”

• G.4.2:

„Actio in personam jest wtedy, gdy prowadzimy proces

przeciw komuś, kto wobec nas jest zobowiązany albo z

kontraktu albo z deliktu to znaczy kiedy twierdzimy, że

powinien nam coś dać, czynić lub świadczyć.”

Źródła zobowiązań

• G.4.2:

„… gdy prowadzimy proces przeciw komuś, kto

wobec nas jest zobowiązany albo (1) z kontraktu [ex

contractu] albo (2) z deliktu [ex delicto]…”

• Gaius D.44.7.1.pr:

„Zobowiązania rodzą się (1) z kontraktu, (2) z deliktu

albo (3) z samego prawa z różnych przyczyn [ex

variis causarum figuris].”

• I.3.13.2:

„…następnym podziałem zobowiązań są 4 ich

rodzaje: są bowiem zobowiązania (1) z kontraktów,

albo (2) jakby z kontraktów [quasi ex contractu], (3)

z czynów niedozwolonych albo (4) jakby z czynów

niedozwolonych [quasi ex delicto].”

Różnice między odpowiedzialnością

kontraktową a deliktową

• Cel wytaczanej skargi:

actiones rei persecutoriae – actiones poenales

– Skargi reipersekutoryjne („podążające za rzeczą”)

• Charakter odszkodowawczy,
• Cel: wyrównanie szkody w majątku (można uzyskać tylko

tyle, ile wynosi strata),

• Chronią stosunki prawno-rzeczowe i kontraktowe.

– Skargi penalne („karzące”)

• Cel: ukaranie sprawcy,
• Można uzyskać wielokrotność wyrządzonej szkody/krzywdy,
• Skargi deliktowe (wynikające z czynów niedozwolonych).

Na czym polega zobowiązanie

• Zobowiązanie jest uprawnieniem do żądania od konkretnej

osoby określonego zachowania i opiera się na

gwarantowanym przez porządek prawny przymusie

(Windscheid)

• 3 elementy rzymskiego zobowiązania: ZNAĆ !!!

– Względny charakter

• Więź obligacyjna istnieje tylko między wierzycielem

(creditor - uprawniony) a dłużnikiem (debitor -

zobowiązany), a powstaje – w uproszczeniu - przez

zawarcie kontraktu lub popełnienie deliktu

– Świadczenie

(o czym za chwilę 

• Dare

• Facere

• Praestare

– Zaskarżalność

• Możliwość „zmuszenia” drugiej strony do określonego zachowania

Podziały zobowiązań

• Zobowiązania jednostronne

• Jedna skarga przysługująca tylko wierzycielowi

(np. actio ex stipulatu, condictio certae creditae pecuniae)

• Zobowiązanie dwustronne

– Równoczesne

(synallagmatyczne, wzajemne,

zobowiązania obu stron powstają „w tej samej

chwili”)

• 2 różne skargi

(np. actio empti – actio venditi)

– Nierównoczesne

(zobowiązanie jednej ze stron

istnieje, od początku trwania węzła

zobowiązaniowego, a zobowiązanie drugiej strony

może, choć nie musi, powstać później)

• 1 skarga z dwiema „końcówkami”

(actio depositi directa i contraria)

Podziały zobowiązań - zaskarżalność

• W zasadzie bez skargi „nie ma”

zobowiązania

(specyfika prawa rzymskiego – „masz prawo

jeśli masz skargę, aby jej dochodzić przed sądem”)

• Zobowiązania cywilne

(civiles – zaskarżalne)

• Zobowiązania naturalne

(obligationes

naturales – niezaskarżalne)

• Zobowiązanie cywilne – chronione skargą
• Zobowiązanie naturalne:

(przede wszystkim zobowiązania niewolników i osób alieni iuris)

– Istnieje, choć nie można dochodzić przed sądem jego

wykonania. Ale.. jeśli zostanie wykonane, nie można
domagać się zwrotu świadczenia jako nienależnego

ZNAĆ !!!

– Można odnawiać, potrącać, umocnić etc.

Podziały zobowiązań - zaskarżalność

• Rodzaj skarg wpływa na charakter

zobowiązania

• Zobowiązania stricti iuris

• Brak klauzuli dobrej wiary – sędzia bierze pod uwagę tylko

treść zobowiązania.

• Zobowiązanie interpretowane jest ściśle – treścią

świadczenia jest tylko to, co strony wyraźnie wskazały w
zobowiązaniu.

• Zobowiązania bonae fidei

• Istnieje klauzula dobrej wiary – sędzia bierze pod uwagę

wszystkie okoliczności sprawy.

• Treścią zobowiązania jest również to, co nie jest wyraźnie

zawarte w treści zobowiązania, ale co prowadzi do jego
wykonania.

Świadczenie

• Dare – przeniesienie własności rzeczy lub

ustanowienie na niej prawa rzeczowego

• Facere – wydanie rzeczy w posiadanie lub

wykonanie innej czynności (np.

wyczyszczenie ubrania) lub powstrzymanie

się od działania (np. znoszenie – pati)

• Praestare - inne zachowania „wtórne”

wychodzące poza podstawową treść

zobowiązania np. zapłata odszkodowania

lub kary umownej

ZNAĆ !!!

Wymogi świadczenia

Świadczenie musi:
• Być prawnie i faktycznie możliwe do

wypełnienia

• Mieć wartość majątkową

(wynika to z wymogów

procesu formułkowego przez wzgląd na condemnatio
pecuniaria)

• Być wyraźnie określone lub nadawać się do

określenia w przyszłości

• Świadczenie nie może być sprzeczne z dobrymi

obyczajami (contra bonos mores) ani oparte na
niegodziwej przyczynie

ZNAĆ !!!

Wymogi świadczenia

• Prawna i faktyczna możliwość wypełnienia

zobowiązania

 Jeśli świadczenie od początku jest niemożliwe do

spełnienia:

 Niemożliwość pierwotna (Impossibilium nulla obligatio

est) Niemożliwość spełnienia świadczenia powoduje

nieważność zobowiązania = zobowiązanie nie powstaje

 Jeśli świadczenie (oznaczone indywidualnie !!!) stało

się niemożliwe do spełnienia później:

 Niemożliwość następcza: (1) Wygaśnięcie

zobowiązania (jeśli dłużnik za tę niemożliwość nie

odpowiada) albo (2) odpowiedzialność

odszkodowawcza (jeśli dłużnik ponosi za niemożliwość

spełnienia świadczenia odpowiedzialność)

• Jeśli przedmiot świadczenia jest rzeczą oznaczoną

gatunkowo, niemożliwość następcza nie występuje

(genus perire non censetur)

ZNAĆ !!!

Przedmiot świadczenia

• Musi istnieć w chwili zawierania umowy

(np. jeśli cena ma wynosić tyle, ile mam w kieszeni,
a okaże się, że nic nie mam – czynność będzie
nieważna)

• Musi być określony lub nadawać się do

określenia w przyszłości

– Kto może określić przedmiot świadczenia?

• Strony
• Osoba trzecia wskazana przez strony

Przedmiot świadczenia

 Gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona

indywidualnie lub gatunkowo

 Species:
• Jeśli rzecz zostanie utracona lub zniszczona bez winy

dłużnika – zobowiązanie dłużnika wygasa

(niemożliwość następcza). UWAGA !!! Zobowiązanie

kontrahenta trwa nadal (species perit ei, cui

debetur)

• Jeśli dłużnik „zawinił” – ponosi odpowiedzialność

odszkodowawczą za niewykonanie kontraktu

 Genus:
• Utrata rzeczy nie powoduje wygaśnięcia

zobowiązania. Dłużnik musi świadczyć rzecz w takiej

samej ilości, tego samego gatunku

[„Gatunek nie ginie”

-

Genus perire non censetur]

Wielość świadczeń

 Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa):

 Gdy są dwa lub większa liczba świadczeń do wyboru

 Prawo wyboru w zasadzie ma dłużnik

 Zniszczenie jednego przedmiotu świadczenia nie

prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania !!!

(wygasa tylko

prawo wyboru)

(Uwaga na pewną cechę w procesie: wierzyciel pozywając dłużnika musi

zachować w formułce prawo wyboru po stronie dłużnika, bo popełni plus

petitio)

 Upoważnienie przemienne (facultas alternativa):

 W treści zobowiązania jest 1 świadczenie (główne), ale

strony wskazują dłużnikowi inną możliwość zwolnienia

się ze zobowiązania (świadczenie alternatywne).

 Niemożliwość świadczenia głównego = wygaśnięcie

zobowiązania.

ZNAĆ !!!

Wielość podmiotów

• Co się dzieje ze zobowiązaniem, gdy po

jednej stronie występuje kilka osób

(tzw.

wielość podmiotów w zobowiązaniu)

?

• Zobowiązania podzielne
• Zobowiązania solidarne
• Zobowiązania kumulatywne

• W tego typu sytuacjach: ważne jest czy świadczenie

wymagalne jest w rzeczach podzielnych czy
niepodzielnych.

Obligatio pro parte

• Jeśli świadczenie jest podzielne,

zobowiązanie dzieli się na tyle części, ile
jest podmiotów.

• Nomina semper sunt divisa –

wierzytelności zawsze się dzielą (są
podzielne z mocy prawa – nomina ipso iure
divisa)

• Zobowiązanie pieniężne - zawsze

podzielne

W

W

W

D

W

D

D

D

Obligatio in solidum

• Zobowiązania solidarne

(„wyjątek od

podzielności”)

• Dwa rodzaje solidarności

– Solidarność dłużników (bierna)

• Gdy wierzyciel może żądać od któregokolwiek

z dłużników spełnienia w całości (lub w części)

świadczenia, a spełnienie świadczenia przez

tego dłużnika w całości zwalnia pozostałych

– Solidarność wierzycieli (czynna)

• Gdy dłużnik może spełnić świadczenie do rąk

któregokolwiek z wierzycieli, a spełnienie

świadczenia w całości zwalnia go z długu wobec

pozostałych

Obligatio in solidum

• Solidarność bierna

• Solidarność czynna

W

D
D
D

W
W
W

D

100

100

Źródła solidarności

• Niepodzielność świadczenia

np. znane już Państwu zobowiązanie wynikające z
zapisu damnacyjnego:
„Niech mój spadkobierca będzie zobowiązany dać
wydać Paulusowi i Maeviusowi konia Bucefała”

• Porozumienie stron

(np. zawarta stypulacja)

• Często mogło wynikać z charakteru

prawnego zaciągniętego zobowiązania

(np. w sytuacji istnienia współwłasności lub spółki)

Roszczenia regresowe

• Zasadniczo: w rzymskim prawie klasycznym brak było ogólnej

zasady odpowiedzialności regresowej. Ewentualne skargi można było

podnosić ze stosunku tworzącego solidarność (np. stosunku spółki)

• Przywileje dłużników solidarnych:

• Beneficium excusationis vel ordinis: dłużnik może

prosić o to, żeby wierzyciel najpierw zażądał świadczenia

od współdłużnika solidarnego

• Beneficium cedendarum actionum: dłużnik solidarny,

który spełnił świadczenie, wstępuje w pozycję

wierzyciela z prawem wykorzystania przysługujących mu

środków procesowych

(poprzednik instytucji „wstąpienia w

prawa zaspokojonego wierzyciela”)

• Beneficium divisionis: dłużnik może żądać zniesienia

solidarności i uznania świadczenia za podzielne. Skutek:

wierzyciel może żądać od dłużnika tylko przypadającej

nań części, nie zaś całości

(de facto zaprzeczenie solidarności).

Zobowiązanie kumulatywne

• Głównie przy zobowiązaniach deliktowych w

sytuacji wielości sprawców deliktu

• Każdy z wierzycieli może żądać od każdego z

dłużników z osobna całego świadczenia.
Dłużnik musi spełnić całe świadczenie tyle razy
ilu jest wierzycieli

Wierzyciele

(poszkodowani)

W

W

D

D

D

Dłużnicy

(sprawcy)

Np. trzej bandyci obrabowali 2 osoby i ukradli im 100 sesterców.
Muszą zwrócić okradzionym 4-krotną wartość tego, co ukradli

4x10

4x10

0

0

4x100

4x100

4x1

00

4x1

00

4x100

4x100

4x100

4x100

4x100

4x100

Uprawnienia i obowiązki stron kontraktu

• Dłużnik zobowiązany jest do „należytego

wykonania zobowiązania” – spełnienia świadczenia
określonego w treści zobowiązania we wskazanym
terminie oraz ewentualnie miejscu

Wierzyciel

Wierzyciel

Dłużnik

Dłużnik

Zobowiązanie

Zobowiązanie

do przyjęcia świadczenia

do przyjęcia świadczenia

zaoferowanego mu przez

zaoferowanego mu przez

dłużnika

dłużnika

Zobowiązanie do

Zobowiązanie do

- Spełnienia świadczenia

- Spełnienia świadczenia

- W sposób

- W sposób

odpowiadający treści

odpowiadający treści

zobowiązania

zobowiązania

- W terminie

- W terminie

Termin spełnienia świadczenia

• Termin spełnienia świadczenia

(ostatni dzień w którym dłużnik może świadczyć nie

narażając się na odpowiedzialność z kontraktu)

– Może być wyraźnie oznaczony z góry przez strony
– W braku oznaczenia – zazwyczaj wierzyciel można

żądać spełnienia świadczenia od razu (jeśli wynika

to np. z okoliczności danego wypadku) albo dłużnik

powinien spełnić świadczenie niezwłocznie po

wezwaniu wierzyciela (interpellatio)

• Wymagalność

(powstaje w następnym dniu po terminie spełnienia

świadczenia – jest to dzień od którego można by się

domagać skutecznie spełnienia świadczenia na

drodze sądowej)

Zwłoka

• Zwłoka dłużnika lub wierzyciela

(mora debitoris – mora creditoris)

• Zwłoka dłużnika – jeśli dłużnik opóźnia się

z wykonaniem świadczenia, a przyczyną tego
zdarzenia jest okoliczność za którą ponosi on
odpowiedzialność

• Zwłoka wierzyciela – jeśli wierzyciel nie

przyjmuje świadczenia zaoferowanego mu
przez dłużnika w wyznaczonym terminie

(problem obowiązku przyjęcia świadczenia
częściowego)

Skutki zwłoki

• Zwłoka dłużnika
• Mora debitoris perpetuat obligationem –

zwłoka dłużnika uwiecznia zobowiązanie

– Jeśli po popadnięciu w zwłokę świadczenie

stanie się niemożliwe do wykonania
(nawet bez winy dłużnika),
zobowiązanie nie gaśnie – dłużnik nadal
odpowiada za niespełnienie świadczenia

– Odpowiedzialność dłużnika ROŚNIE
– Może pojawić się roszczenie o odsetki

Skutki zwłoki

• Zwłoka dłużnika

• Jeśli zobowiązanie powstało z czynu

niedozwolonego (np. kradzieży) przyjmowano,
że dłużnik od samego początku istnienia
zobowiązania pozostaje w zwłoce (świadczenie
jest wymagalne od chwili powstania)

Ulpian D.13.1.8.1:

„Uważa się, że złodziej zawsze pozostaje w
zwłoce”

Skutki zwłoki

• Zwłoka wierzyciela

– Jeśli wierzyciel nie przyjmuje wymagalnego

świadczenia w terminie

– Odpowiedzialność dłużnika za

niewykonanie zobowiązania OBNIŻA SIĘ

– Od popadnięcia wierzyciela w zwłokę,

dłużnik odpowiada tylko za dolus i culpa lata

– Ponadto dłużnik mógł sprzedać przedmiot

świadczenia, a pieniądze złożyć do depozytu

– Dłużnik, który poniósł wydatki lub szkodę w

wyniku zwłoki wierzyciela, może domagać

się jej naprawienia

Next time

Z Podręcznika
 Rozdział IX § 40
Warto zajrzeć:
 R. Ludwicki, Custodia w rzymskim prawie

prywatnym, Zeszyty Naukowe UMK w

Toruniu, z. 14, Prawo V (1965 r.), s. 73-97.

 M. Sobczyk, Wpływ prawa rzymskiego na

kształtowanie się współczesnych teorii siły

wyższej, Zeszyty Prawnicze UKSW 2006, nr

6.1.

 W.

Dajczak,

Zwrot

bona

fides

w

rozstrzygnięciach dotyczących kontraktów u

prawników rzymskich okresu klasycznego,

Toruń 1998, rozdział IV, pkt 1, s. 81-90.